ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: زاردىحان قيناياتۇلى (جالعاسى)
«مەن دە شەتەلدەن كەلگەن قازاقتىڭ ءبىرىمىن عوي. ۇكىمەت قولىنان كەلگەنشە جاعداي جاسادى».
«ۇلى ءجۇزدى قاۋعا بەرىپ، مالعا قوي، ورتا ءجۇزدى قالام بەرىپ، داۋعا قوي، كىشى ءجۇزدى، نايزا بەرىپ جاۋعا قوي» دەگەن ءسوز ايتقىشتاردىڭ شىعارعانى بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، حالىق اراسىندا ماقال بولارلىقتاي ءمانى ازداۋ».
«شىڭعىس حاننىڭ ءومىربايانى - الەمدەگى ەڭ كوپ زەرتتەلگەن ءومىربايان. شىڭعىس حان دەگەن كىم، ول قايدان شىقتى، نە ىستەدى دەگەن ماسەلە شەشىلگەن، ايدان انىق جازىلعان. ال، ەندى شىڭعىس حاندى باسقا بىرەۋ قىلامىن دەگەن ادامدار جولدا قالادى».
بۇل جولدار پروفەسسور زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ وقىرمان تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارىنا وراي ايتقان ويلارى. ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قۇرمەتتى قوناعى بۇدان وزگە دە ماسەلەلەرگە بايلانىستى پىكىرى مەن بايلامىن اشىق ءبىلدىرىپ وتىر.
- زاكە، نازارباەۆ نەگە الاش ارداقتىلارىن اۋىزىنا المايدى؟ سولاردىڭ جاقسى ىستەرىن، قازاق ءۇشىن، نەگە جالعاستىرا المادى؟ يماندى ادام قازىرگى زاماندا پاتشا بولا الماي ما؟ پاتشا بولۋ ءۇشىنيمانسىز بولۋ كەرەكپە?
- مۇنى ول كىسىنىڭ وزىنەن سۇراۋ كەرەك قوي. مەن وعان نە دەپ جاۋاپ بەرەمىن؟!
«مەن دە شەتەلدەن كەلگەن قازاقتىڭ ءبىرىمىن عوي. ۇكىمەت قولىنان كەلگەنشە جاعداي جاسادى».
«ۇلى ءجۇزدى قاۋعا بەرىپ، مالعا قوي، ورتا ءجۇزدى قالام بەرىپ، داۋعا قوي، كىشى ءجۇزدى، نايزا بەرىپ جاۋعا قوي» دەگەن ءسوز ايتقىشتاردىڭ شىعارعانى بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، حالىق اراسىندا ماقال بولارلىقتاي ءمانى ازداۋ».
«شىڭعىس حاننىڭ ءومىربايانى - الەمدەگى ەڭ كوپ زەرتتەلگەن ءومىربايان. شىڭعىس حان دەگەن كىم، ول قايدان شىقتى، نە ىستەدى دەگەن ماسەلە شەشىلگەن، ايدان انىق جازىلعان. ال، ەندى شىڭعىس حاندى باسقا بىرەۋ قىلامىن دەگەن ادامدار جولدا قالادى».
بۇل جولدار پروفەسسور زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ وقىرمان تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارىنا وراي ايتقان ويلارى. ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قۇرمەتتى قوناعى بۇدان وزگە دە ماسەلەلەرگە بايلانىستى پىكىرى مەن بايلامىن اشىق ءبىلدىرىپ وتىر.
- زاكە، نازارباەۆ نەگە الاش ارداقتىلارىن اۋىزىنا المايدى؟ سولاردىڭ جاقسى ىستەرىن، قازاق ءۇشىن، نەگە جالعاستىرا المادى؟ يماندى ادام قازىرگى زاماندا پاتشا بولا الماي ما؟ پاتشا بولۋ ءۇشىنيمانسىز بولۋ كەرەكپە?
- مۇنى ول كىسىنىڭ وزىنەن سۇراۋ كەرەك قوي. مەن وعان نە دەپ جاۋاپ بەرەمىن؟!
- شىڭعىس حان بابامىزدى قازاقتان ءبولىپ قاراعان ادام - كوكىرەگى بىتەۋ، كوزى سوقىر، قازاقتىڭ ەل بولۋىن تىلەمەيتىن كاززاپ! سوندىقتان، زاكە، بۇرىنعى مونعول-سوۆەتتىك جالعان تاريحتىڭ شىرماۋىنان تەزىرەك شىققانىڭىزدى تىلەيتىن ماڭعىستاۋلىق ءبىر توپ ادايلار. ال وتىراردىڭ شىڭعىس حاننان كەيىن دە قانشا عاسىر گۇلدەنگەن قالا بولعانىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى! ءسىزبىلمەسەڭىز نە شارا؟!
- مەن مۇنداي كىسىلەرگە ماڭگۇرتتىكتەن قۇتىلىڭىزدار دەر ەدىم. تاريحتى ايتۋ ءۇشىن - تاريحتى ءبىلۋ شارت. وعان باعا بەرۋ ءۇشىن جان-جاقتى قورتىندى جاسالۋى كەرەك.
ال مەنىڭ جازىپ جۇرگەنىم - شىن تاريح. سەبەبى، مۇڭعۇلدىڭ تەك قانا سوۆەت كەزىندەگى عانا ەمەس، كونە تاريحي دەرەكتەرى، جوعارىدا ايتقان 38 شەجىرەدەگى دەرەكتەر نەگىزىندە جازىلعان.
قازىرگى مۇڭعۇلدىڭ تاريحى قازىر جاڭارىپ كەتتى. ماسەلەن، مۇڭعۇل حاندارىنىڭ 100 تومدىق تاريحى شىعىپ جاتىر. بۇلاردىڭ ءبارىن الىپ، كورىپ-ءبىلىپ وتىرمىز. سول ءۇشىن بۇل ادامدارعا اداسپاڭدار، ەستەرىڭدى جيىڭدار دەر ەدىم.
- بريتاندىق «TheTimes» گازەتى الەمدەگى 100 ۇزدىك جوو-لاردىڭ رەيتينگىن جاريالادى. الايدا بۇل رەيتينگكە قازاقستاننىڭ بىردە-ءبىر جوعارى وقۋ ورنى كىرگەن جوق. سونداي-اق رەسەيدەن رەيتينگكە تەك لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى عانا كىردى. «TheTimes» رەسەيلىك جوو-نىڭ 50 ورىنعا قويىپتى. ال رەيتينگتىڭ العاشقى ورىندارىندا گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى، ماسساچۋسەتس تەحنولوگيالىق ينستيتۋتى، كەمبريدج، وكسفورد، كاليفورنيا جانە ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتتەرى تۇر. عالىم رەتىندە قانداي باعا بەرەسىز؟ بىزدەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ وسالدىعى جەمقورلىقپەن بايلانىستى ما الدە عالىمدارىمىز بىلىكسىز بە؟ نەمەسە ءبىلىم ساياساتى قاتە مە؟
- مۇندا كوپ جاقتى ماسەلەلەر بار. ءبىرىنشى - بىزدەگى جوو-ى، ونداعى وقىتۋشىلار مەن وعان ءتۇسىپ جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ ساپاسى. ونىڭ ۇستىنە پارا بەرۋ، پارا الۋ دەگەن ماسەلە دا بار. تۇزەلەتىن ۋاقىت كەلەر.
جەكەمەنشىك جوو-ىن ازايتامىز دەپ جاتىر عوي. بۇل - دۇرىس ساياسات. ساننان ساپاعا كەلىپ، وقۋ پەن وقۋلىق جۇيەسى ءبىر ىزگە ءتۇسىپ، كادرلار كۇشى نىعايعان سايىن وقۋ ورنى دا كۇشەيەدى.
قازىر بولاشاقتا نە ىستەيتىنىن ويلانباي، ايتەۋىر جوو-ىن ءبىتىرىپ، ديپلوم الۋدى عانا ماقسات ەتىپ وقۋعا ءتۇسىپ جاتقان جاستار كوپ. كەيىن سولاردىڭ كوبى جۇمىس تاپپاي قينالادى.
دەگەنمەن، تالانتتى، وقۋىن جاقسى وقىپ جاتقان جاستار دا بارشىلىق. ءبارىن ناشار دەۋ ارقىلى جاقسى ستۋدەنتتەرگە جازىقسىز جالا جابۋعا بولمايدى.
- اقىت قاجى «اباق كەرەيدىڭ ارعى جاعى - ءۇيسىن» دەيدى. وسىعان نە دەيسىز؟
- «اباق كەرەيدىڭ ارعى جاعى - ءۇيسىن» دەيتىن حالىق اراسىندا سونداي ءبىر اعىم بار. بىراق بۇل عىلىمي تۇرعىدان ناقتىلانباعان نارسە. بۇل زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
- اسسالاۋماعالەيكۋم زاردىحان اعا! پوسلۋجنوي سپيسوگىڭىزدى كورىپ تاڭداي قاعىپ وتىرمىن. اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي قىزمەتتەردە بولىپسىز. سىزدەي اعالارىمىزدىڭ بولعانىن ماقتان تۇتامىز !
قازاقتا «الىس پەنەن جاقىندى جورتقان بىلەر، اششى مەنەن ءتاتتىنى تاتقان بىلەر» دەگەن اتالى ءسوز بار. ءبىراز تاجىريبەسى بار ادام كورىنەسىز.
ءبىزدىڭ ەلدە نەلىكتەن شەتەلدىك قانداستىرىمىزعا جاعداي جاسالىنبايدى؟
قاشان قاراساڭ، قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ اتامەكەنگە ورالۋىنا ايتەۋىر ءبىر كەدەرگىلەر تابىلىپ تۇرادى. اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋگە دە بولمايدى ارينە، ءبىراز شارالار جاسالىپ تا جاتىر. ايتسە دە...
"نۇرلى كوش" باعدارلاماسى ىسجۇزىنە اسپاي جاتىر.
شەت ەلدەگى قازاقتاردى زورلاپ ءجۇرىپ ەلگە قايتارعاننىڭ ورنىنا، ولاردان ات تونىن الا قاشىپ وتىرعانى قالاي بۇل بيلىكتىڭ؟
قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق. پارلامەنت قابىرعاسىندا قىزىل كەڭىردەك بولىپ، وسى ماسەلەنى ۇنەمى كوتەرىپ جۇرەتىن بەكبولاتتىڭ ورنى ويسىراپ تۇرعانى اناۋ !
نەگە وسىلاي، ايتىڭىزشى؟
كىم مۇددەلى وسىعان؟
- «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى ويداعىداي ورىندالمادى. ونى حالىق ءبىلىپ وتىر.
ال، شەتەلدەن كەلگەن قازاقتارعا ۇكىمەت كومەك كورسەتپەدى دەگەنگە مەن كەلىسە المايمىن. مەن دە شەتەلدەن كەلگەن قازاقتىڭ ءبىرىمىن عوي. ۇكىمەت قولىنان كەلگەنشە جاعداي جاسادى. ءۇي-كۇيىن بەردى، الدىنا مال دا سالىپ بەردى. قازىر دە كوشىپ كەلگەن اعايىنداردىڭ ىشىندە مىڭداپ مال ايداپ، باي، اۋقاتتى بولعان ادامدار دا جەتەرلىك.
- زاكە، دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى دەگەن ۇيىم جايلى نە ايتاسىز؟
- كەزىندە بۇل ۇيىم قازاققا قاجەتتى كوپ نارسە ىستەدى. دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى شەتەلدەن كەلگەن ءاربىر قازاقتىڭ ات بايلايتىن اق وتاۋى سىقىلدى كورىندى. بارىمىزدە سودان دا وتتىك. قانداي دا ءبىر كومەگىن الدىق. ۇيىمنىڭ ەڭبەگىن ەشقاشان جوققا شىعارا المايمىن. ال، قازىرگى جاعدايدا، كوش توقتادى. بالكىم، ۇيىمنىڭ اتقارار قىزمەتى، ىستەيتىن جۇمىسى، ماقسات-مۇددەسى وزگەرىسكە ۇشىراعان شىعار.
دەگەنمەن، دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى قاجەت. سەبەبى، كوش توقتاعاندىقتان، بۇل ۇيىم قازاقستان مەن شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ اراسىن بايلانىستىرىپ تۇراتىن التىن كوپىر ءرولىن اتقارۋى ءتيىس. بىراق بۇگىنگىدەي ەمەس، جاقسى اتقارۋى ءتيىس. ۇيىم ءوزىنىڭ جۇمىس باعىتىن وزگەرتىپ، قازاقتىڭ جۇرەگىنەن قايتا ورىن تابۋعا تالپىنۋى قاجەت-اق.
- اق نايمان تاريحى تۋرالى دەرەكتەر بەرسەڭiز.
- مەندە كوپتەگەن شەجىرە بار. «الاشتانۋ» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعىنان نايماندار تۋرالى ءۇش تومدىق كىتاپ شىقتى. وسى كىتاپتاردان اق نايماننىڭ تاريحى تۋرالى مول ماعۇلمات الۋعا بولادى.
- زاقا، «جۇزگە بولىنگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن!»، «ۇلى ءجۇزدى قاۋعا بەرىپ، مالعا قوي، ورتا ءجۇزدى قالام بەرىپ، داۋعا قوي، كىشى ءجۇزدى، نايزا بەرىپ جاۋعا قوي».وسى ماقال-ماتەلدەر تاريحي ما، جوق كەيىنگى قالامگەر-ايتقىشتاردىڭ شىعارعانى ما؟ ول كەزدە ەل ءجۇز-ءجۇز بولىپ ورنالاستى. قازىر وبلىس-وبلىس. «وبلىسقا بولىنگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن» دەسە (مەملەكەتتىڭ ءوزى سولاي ءبولىپ وتىرسا), قالاي ەستىلەدى؟ ال مال-قالام-نايزاعا كەلسەك، ونى قاي ءجۇز قالاي مەڭگەرگەنىن ويناپ قانا ايتۋعا بولاتىن سەكىلدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
- قازاقتىڭ جۇزدىك قۇرىلىمىنىڭ تامىرى تەرەڭدە. ءار ءجۇزدىڭ ءار تاريحي كەزەڭدە اتقارعان رولدەرى بار. ماسەلەن، ورتا ءجۇز جوڭعار شابۋىلىن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ قابىلدادى. كىشى ءجۇز ار جاقتاعى تۇرىكپەندەرمەن تالاي شاپقىنشىلىقتا كۇرەس جۇرگىزدى. بىراق، قازاق جۇزدەرى ءبىر-بىرىمەن ءوزارا ەشقاشان سوعىسپاعان. ەگەر سىرتتان جاۋ شاپسا، بۇكىل ەلگە ساۋىن ايتىلادى دا، ءۇش ءجۇز بىرىگىپ، جاۋعا اتتانادى. ءۇش ءجۇز وشاقتىڭ ءۇش بۇتى سياقتى قازاقتى تىرەپ تۇرعان ءۇش ۇلكەن تىرەك. سوندىقتان جۇزدىك قۇرىلىمدى قازاقتان الىپ تاستاي المايمىز. ال، «ۇلى ءجۇزدى قاۋعا بەرىپ، مالعا قوي، ورتا ءجۇزدى قالام بەرىپ، داۋعا قوي، كىشى ءجۇزدى، نايزا بەرىپ جاۋعا قوي» دەگەن ءسوز ايتقىشتاردىڭ شىعارعانى بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، حالىق اراسىندا ماقال بولارلىقتاي ءمانى ازداۋ. قازاقتىڭ ءجۇزىن، رۋىن جويۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقتىڭ قازاق بولىپ كەلۋى وسىلاردىڭ كۇشى. مىسالى، مۇڭعۇلدار ءبىزدى 240 جىل بيلەدى. ءبىزدى مۇڭعۇل ەتە المادى. كەرىسىنشە، وزدەرى قازاق بولىپ كەتتى. ورىستار ءۇش ءجۇز جىل بيلەدى. ويكتەنى، قازاقتىڭ رۋلىق، جۇزدىك جۇيەسى قازاقتى قازاق ەتىپ ساقتاپ قالدى.
ال، بۇگىنگى جاعدايدا رۋ-رۋعا ءبولىپ، سونىڭ كۇشىن پايدالانىپ جۇرگەن قاراپايىم حالىق ەمەس. رۋعا ءبولۋدى اتقامىنەرلەر پايدالانادى. ءبىر رۋدان ءبىر ادام اتقا مىنسە، وعان ەرىپ ون ادام اتقا مىنەدى. سايلاۋدا، باسقا دا جاعدايلاردا اتقامىنەرلەر جاڭاعى توپتى پايدالانادى. بيلىكتەگى ازاماتتار رۋعا، جۇزگە، جەرگە، توپقا بولىنۋدەن ساقتانسا، ءوز ىسىنە، مەملەكەتكە، حالىققا ادال بولسا، رۋدان، جۇزدەن قاراپايىم قازاققا كەلەتىن زيان جوق.
- جۋىقتا مونعول ءباسپاسوزى 1989 جىلعى دەموكراتيالىق قوزعالىستى گورباچەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن رەسەي ەلشىلىگى مەن ارناۋلى ورگاندارى بىرلەسىپ ۇيىمداستىرعانىن، وعان مونعول تاراپىنان الدەبىر ءىستى بولعان نەمەسە زاڭدىق مەكەمەلەرىنىڭ قارا تىزىمىنە ەنگەن ادامداردى مول اقشامەن تۇزاققا ءتۇسىرىپ پايدالاندى، ساياسي بيۋرونى، باتموڭكەنى تاقتان تايدىردى دەپ جازدى. ءسىز سول رەفورمانىڭ ماڭىندا بولدىڭىز. نە ايتاسىز؟ كەزىندە ولار سىزگە كوپ اقشا ۇسىنىپ ماقالالار جازۋعا تاپسىرىستار بەرگەن جوق پا؟
- ماڭىندا عانا ەمەس، قىزۋ ورتاسىندا، باسىندا بولدىم. جاستارعا كومەك كورسەتتىم. جاستار مەنەن يدەولوگيالىق، تەوريالىق جانە باسقادا كەڭەس الىپ تۇردى. سول تۇستاعى مۇڭعۇليانىڭ دەموكراتيالىق جاستارىنا ونداي كىنا تاعۋ ەش مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى، ونىڭ ءبارى وتىرىك، جالا! گورباچەۆ تا، روسسيانىڭ ەلشىلىگى دە ەشكىمگە ەشقانداي تاپسىرما دا، اقشا دا بەرگەن جوق. بۇل ماسەلەنى مۇڭعۇليا جاستارىنىڭ رۋحاني كۇشى، ەرلىگى، ساياسي ەرىك-جىگەرى شەشتى. سۇراق بەرۋشى ايتىپ وتىرعان پىكىردى مۇڭعۇلياداعى دەموكراتيالىق قوزعالىستارعا سىرتتاي قاراعان نەمەسە ەسكى كوممۋنيستەردىڭ بىرەۋى جازعان بولۋى مۇمكىن. كوممۋنيستەر بۇدان زورعىنى ىستەيدى. ايتپەسە، مەن بىلەتىن مۇڭعۇليانىڭ دەموكراتيالىق رەۆوليۋتسياسىن جاساعان جاستار ادال بولدى جانە جان جۇرەگىمەن حالقىنا قىزمەت ەتتى. بۇل شىندىق - ەشقاشان ولمەيتىن شىندىق.
- زاردىقان اعا، 12.11.1944 جىلى شىعىس تۇركىستاندا قۇرىلعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا كوزقاراسىڭىز قالاي؟ ونى تۇركى حالقىنىڭ زاڭدى مەملەكەتى دەپ ايتۋعا بولا ما؟ تولىعىراق توقتالۋىڭىزدى وتىنەم. ا.مۇقاباي
- ارينە، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى - مەملەكەتتىك قۇرىلىم. العاش قۇرىلعانداعى نەگىزگى باعىتى دۇرىس ەدى. نەگىزگى ماقساتى - قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋ ەدى. بىراق بۇل ۇلى ماقساتتى ەكى جاقتاعى ەكى ۇلكەن يمپەريا - رەسەي مەن قىتاي ەكى جاققا تارتتى. سونىڭ سالدارىنان قازاقتاردىڭ ءوزى ەكىگە ءبولىندى. سوندىقتان بۇل رەسپۋبليكانىڭ عۇمىرى قىسقا بولدى. شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇرىدى دەگەنمەندە سول زامانداعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق، پاتريوتتىق كۇش-قۋاتىنىڭ، ۇلتىنا ادالدىعىنىڭ ءبىر ەپيزودى بولىپ تاريحتان ءوتتى. قازاق تاريحىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى رەتىندە قالادى. ءتىپتى، بۇل رەسپۋبليكانىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى باتىس ەلدەرىندە دە جازىلدى. شىعىس تۇركىستانعا مۇڭعۇليادان بارىپ جۇمىس ىستەگەن قازاقتار دا بولدى. سونىڭ ءبىرى - مۇقاماديۇلى قۇرمانحان. ول اتالعان رەسپۋبليكاعا يدەولوگيالىق جاقتان كومەكتەستى.
- شىڭعىسحاننىڭ ۇلتى كىم؟ مەنىڭشە، ول ماڭعول ەمەس.
- موڭعول ەمەس بولسا، كىم ەكەنىن ايتىڭىزشى؟
- قاليبەك دانياروۆتىڭ شىڭعىسحان تۋرالى كىتابىن وقىدىڭىز با؟ اۆتورمەن كەلىسەسىز بە، شىڭعىسحاننىڭ ۇلتى جونىندە. مەن مىسالى، كەلىسەمىن.
- قاليبەك دانياروۆ ون شاقتى كىتاپتى شىعاردى. سونىڭ التى-جەتەۋىن وقىدىم. جازعاندارىنا قاراپ وتىرساق، شىڭعىس حاندى مۇڭعۇل ەمەس دەپ جازۋ تۋرالى تاپسىرىستىڭ بارى اڭعارىلادى. ياعني، تاپسىرىسپەن جازىلعان كىتاپ. ال، عىلىم تاپسىرىسپەن جاسالمايدى. ول كىسىنىڭ كىتاپتارى تۋرالى ورىسشا دا، قازاقشا دا جازعان ماقالالارىم بار. بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارعىم كەلمەيدى. بىراق، تاريحقا كەلۋ ءۇشىن ونىڭ دەرەكتەرىنە ادال بولۋ كەرەك.
شىڭعىس حاننىڭ ءومىربايانى - الەمدەگى ەڭ كوپ زەرتتەلگەن ءومىربايان. شىڭعىس حان دەگەن كىم، ول قايدان شىقتى، نە ىستەدى دەگەن ماسەلە شەشىلگەن، ايدان انىق جازىلعان. ال، ەندى شىڭعىس حاندى باسقا بىرەۋ قىلامىن دەگەن ادامدار جولدا قالادى. سەبەبى، ولاردىڭ ايتىپ، جازىپ جۇرگەندەرىنىڭ كەلەشەگى جوق.
- وكىنىشىڭىز نە؟ باقىتىڭىز نە؟
- وكىنىشىم جوق. ەل امان، جۇرت تىنىش. اتاجۇرتقا ورالدىق. مۇڭعۇليادا دا جامان بولعان جوقپىز. وستىك، ءبىلىم الدىق، ەڭبەك ەتتىك. بالا-شاعا ەر جەتىپ، ءبارى اياعىنان تۇردى.
- قازىرگى ماڭعول استاناسى ۇلانباتور ارى دا تۇركىنىڭ، بەرى دە كەرەيلەردىڭ، سول سياقتى حاراقورىمدا ارعىدا تۇركىنىڭ ودان كەيىن نايماننىڭ ورتالىق قالاسى بولعان دەيدى. بۇعان كەلىسەرسىز. دەگەنمەندە ەجەلگى ھۇننان تۇركىگە ودان تۇركى-موڭعول يمپەرياسىنا جالعاسقان قۋاتتى ەلدىڭ كونە جۇرتى دا وسى كۇنگى موڭعول دالاسى عوي. ەنەدەشە، موڭعولياداعى قازاقتاردى بەرى كوشىرگەنشە، قىتايداعى قازاقتاردى موڭعولعا قاراي كوشىرىپ، ەجەلگى جۇرتىمىزداعى قازاقتىڭ سانىن ارتتىرعانىمىز پايدالى ەمەس پە ەدى. وسى جاعىنان قاراعاندا، ونداعى قازاقتىڭ سانىنىڭ ازايتىپ، بۇگىندەرى ءوز ىقپالىن موڭعولياعا كوپتەپ وتكىزە باستاعان ورىستارعا ءتيىمدى جاعداي جاساپ بەرگەن جوقپىز با؟ ءبىز نەدەن ۇتىلدىق، نەدەن ۇتتىق؟
- قىتايدان، مۇڭعۇليادان جانە باسقا ەلدەردەن كوشىپ كەلگەن قازاقتاردان قازاقستان ۇتىلعان جوق. سونىڭ ارقاسىندا ەتنودەموگرافيالىق جاعدايىمىز جاقساردى. تىلىمىزدە دە ءوسىم بار. سوندىقتان اتامەكەنگە كوش - ۇلتتىق پروگرەسسيۆتى، ەتنودەمگرافيالىق وتە دۇرىس ساياسات دەپ ەسەپتەيمىن. ال، ەندى قىتاي قازاقتارىن مۇڭعۇلياعا كوشىرىپ الامىن دەسە، ول مۇڭعۇل ۇكىمەتىنىڭ ماسەلەسى.
ەرتە زامانداعى مۇڭعۇل مەن تۇرىكتىڭ، كەرەي، نايمان سەكىلدى ەجەلگى تايپالاردىڭ تاريحىندى ۇشتاستىق بار. ماسەلەن، قاراقورىم بۇرىنعى عۇنداردىڭ، كەيىنەن كەرەيلەردىڭ، نايمانداردىڭ سوسىن مۇڭعۇلداردىڭ استاناسى بولدى. بۇرىنعى زاماندا ۋلانباتىردىڭ جانىندا ۋاڭ حاننىڭ ورداسى بولعان. سوندىقتان سۇراق بەرۋشىنىڭ ايتىپ وتىرعانىندا تاريحي شىندىق بار. دەگەنمەن، قازىرگى زاماندا وزگە ءبىر ەلدىڭ استاناسىن باياعىدا ءبىزدىڭ ورتالىعىمىز بولعان دەپ ساياسات شىعارۋ ول مۇمكىن ەمەس نارسە.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
