حح عاسىردا قالىپتاسقان ءبىزدىڭ گلوبالدىق سانامىز جەر شارى جۇمىرىقتاي ەكەن، سونى ۇقتى. «ادامعا تابىن، جەر ەندى!» سياقتى استام كونتسەپتسيا «جەر-انا، كەشىرە گور، ءبىز پاقىرىڭدى!» سىندى انا-بالا تۇرعىسىنان قايتا قارالا باستادى. ادامزاتتىڭ ميلليونداعان جىلعا سوزىلعان شولجاڭدىعىنان انەميا بولعان انا بۇل كۇندە ولمەلى حالدە.

ەندىگى ەركەلىگىمىز – اقىرزامان.

بۇل ءبىزدىڭ ەسەيۋىمىز-ءتىن.

جانە مىنانى باعامدادىق: جەر شارى – 187 ەل اقار-شاقار تۇرىپ جاتقان الىپ جاتاقحانا. وتكەن زامانداردا ءار بولمە-ەل وزدەرىن الەمنىڭ كىندىگى دەپ سانادى. «مەنىكى عانا ءجون!» دەگەن پلانەتالىق ەگويزم جاتاقحانانى جىندىحاناعا اينالدىردى: بولمە-بولمەلەر سوعىس قامالىنا اينالدى، ءبۇتىن ءبىر ۇلتتار جەر بەتىنەن جوعالدى (ۇندىستەر، اۆستراليالىقتار، سولتۇستىك حالىقتارى), جوعالا جازدادى (ەۆرەيلەر، قازاقتار). جەر شارىن تەك وسى عاسىردا عانا ۇيتە جازداعان ەكى بىردەي دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ عانا تاۋبەگە كەلدىك. 1948 جىلى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن قۇرىپ (وون), تەلى مەن تەنتەكتى تىيۋ ءۇشىن، جەر-جاتاقحانادا بەيبىت ءومىر ءسۇرۋ قاعيدالارى جاسالىپ، حالىقارالىق دەڭگەيدە سوعىسقا تۇڭعىش رەت تىيىم سالىندى. نيۋ-يوركتەگى باس اسسامبلەيا الەم تىنىشتىعىن باقتى.

بىراق ادام ەگويزمى شەكسىز. سوعىس، كيكىلجىڭ، شەلكەم-شالىس ءالى دە پىشەن! ەڭ سوڭعىسى – يۋگوسلاۆيا كوسوۆوسى، قازاقستاننىڭ ەكى-ءۇش اۋدانىنداي عانا جەردە تۇتانعان ءورتتى اقش، انگليا، رەسەي، فرانتسيا، گەرمانيا، يتاليا الاقانىمەن باسقانداي بولىپ، ارەڭ ءوشىردى. ديكتاتور س. ميلوشەۆيچتىڭ باسىنا 5 ملن. دوللار تىگىلدى. جەر بەتىندەگى ونداعان ۇلكەندى-كىشىلى ميلوشەۆيچتەرگە جاسالعان قاتاڭ ەسكەرتۋ!

بۇل شايقاستىڭ ول شايقاستاردان وزگەشەلىگى نەدە؟

حالىقارالىق ۇيىمدار، پلانەتالىق سانا بار، تەرمويادرولىق اپاتتان شوشىنۋ بار – مەملەكەتارالىق سوعىستار جوعالۋعا جاقىن. ەسەسىنە ۇلتارالىق قىرعىندار ءورشىپ تۇر. قازىر قىتاي، كانادا، رەسەي، يۋگوسلاۆيا، سومالي رۋاندا، ۋگاندا، يندونەزيا، انگليا ولستەرى، يسپانيا باسكىسى – قاشان جارىلاتىنى بەلگىسىز ءبىر-ءبىر مينا. گلوبالدىق اقپاراتتىڭ ناتيجەسىندە ۇلتتار ءوزىن-ءوزى يدەنتيفيكاتسيالاۋعا كىرىسىپ ء(وزىن-ءوزى تانۋى), سانا-سەزىمى وسۋدە. بۇل ەكسترەميزمگە، ۇلتتىق، ءدىني جانجالعا اينالىپ، ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگىلىپ جاتقان دا ءجاي بار. «نە قىلساڭ، و قىل، قۇرىعاندا تۇرىپ جاتقان بولمەمىزدىڭ (مەملەكەت) ءبىر بۇرىشىن باسىبايلى ءبولىپ بەر، نە وتاۋ عىپ شىعار، بولەك ءومىر سۇرەمىز!» دەيدى ويانعان سانا. وسى جانجالدار راك ىسىگىندەي حالىقارالىق قاتىناستاردا دا مەتاستازا بەرۋدە.

قازىر ءار ون ەلدىڭ بىرەۋى – اتوم بومبالى. الگى جانجالداردا ول الدا-جالدا جارىلا قالسا، بولمە (ەل), وعان قوسا جاتاقحاناڭ دا (پلانەتا) كۇلگە اينالادى. پلانەتا امان بولسىن دەسەڭ، ءار مەملەكەتتىڭ جەكە-جەكە تىنىشتىعى كەرەك – بۇكىل الەمنىڭ بۇگىنگى باس اۋرۋى وسى. دياگنوز بەسەنەدەن بەلگىلى: سىرتقى جارا ىشكە ءتۇستى. بۇل وتە قاۋىپتى. دۇرىسى – الدىن الۋ كەرەك.

ونىڭ رەتسەپتى دە دايىن، ول – ليبەرالدىق، ەكونوميكا، دەموكراتيا... اششى ازاماتتىق قوعام... الگى بولمە-بولمەدەگى، ياعني ءار ەلدەگى وتباسى مۇشەلەرىنىڭ قۇق تەڭدىگى، ءسوز، باس بوستاندىعى. العاشقى نىشاندارى ەرتەدەگى گرەكيا پوليستەرىندە ءتۇزىلىپ، 1760 جىلى سولتۇستىك امەريكادا، كەيىن 1789 ج. فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىندا تۇپكىلىكتى بەكىتىلگەن ادام قۇقى دەكلاراتسياسىن – ءوزى ءبىر بەت قانا! – قازىر الەمنىڭ قاق جارتىسى تۇتىنادى. اشىق، ازاماتتىق قوعام دەگەنىمىز – الگى دەكلاراتسيانى التىن ءدىڭ ەتە وتىرىپ، وكىمەتتىڭ ءار ءىسى، حارەكەتىنىڭ بارىنشا اشىق، ايقىن، ءمولدىر بولۋى. بيۋدجەتتىڭ جاريالىلىعى، زاڭنىڭ ءامىر قۇرۋى، بيلىكتىڭ ءادىل ءبولىنۋى، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە، حالىققا مۇلتىكسىز ەسەپ بەرۋى – قىسقاسى، ءتۇرلى-ءتۇرلى ءادىل سايلاۋلار ارقىلى حالىق بيلىگىنىڭ سالتانات قۇرۋى...

وسى ءبىر وتە قاراپايىم، بىراق تەمىردەي قاتاڭ زاڭداردى العاش تۇتىنعان تىرناقتاي عانا ەرتەدەگى گرەكيا الدەنەشە عاسىر بويى ادامزات كوشىن باستادى. مۇنىڭ وسى زامانعى ءىزباسارلارى – اقش، باتىس ەۋروپا شىرقاۋ بيىكتە. كەشتەۋ كەلگەندەردىڭ ءوزى وق بويى وزىق. ال ونى مويىنداماعان اۆتوريتار، توتاليتارلار كوش سوڭىندا يتپەكتەپ ءجۇر. ءارى سەر، ءارى پەر ۋ. چەرچيللگە سالساق، «دەموكراتيانىڭ دا وڭىپ تۇرعانى شامالى، بىراق ادامزات وسىعان دەيىن بۇدان باسقا وزگە جولدى ويلاپ تاپپاپتى دا».

حح عاسىر قورىتىندىسى وسى.

دەموكراتيا دۇرىس-اۋ، الايدا ءار بولمەنىڭ جىلى-جۇمساعىن ۇڭگىپ جەپ وتىرعان تيتانوزاۆر اۆتوريتار، توتاليتارلار «دەموكرات بولساق قايتەدى؟» دەگەنىڭە ولسە كونە مە، وڭايشىلىقپەن ورىن بەرە مە؟

كوندىرەتىن، بوساتتىراتىن مەحانيزمدەر الدەقاشان جاسالىنعان. ىسكە اسىرۋشى – الەم حالقىنىڭ 10%-ىن عانا قۇراسا دا، ءونىمنىڭ 60%-ىن بەرىپ وتىرعان اقش، باتىس ەۋروپا، ياكي ناتو ەلدەرى... جەر-جاھان ەكونوميكاسى وسى ەلدەردىڭ بەرگەن قارىزى مەن ينۆەستيتسياسىنىڭ ارقاسىندا عانا العا جىلجىپ كەلەدى. الىپ قىتاي ەكەش قىتايدان قارىزى مەن ينۆەستيتسياسىن ءبىر مەزگىلدە الىپ كەتسە، شىڭ ەلى باياعى ماو-تسزە-دۋن داۋىرىندەگى مىج-مىج كوك كۇرتە مەن كوك كەپكى، كەبىسىن ءبىر-اق كۇندە كيىپ قالادى ەكەن. وتكەن جىلى شوكەلەپ تۇسكەن وڭتۇستىك-شىعىس ازيا مەن لاتىن امەريكاسى، شىعىس ەۋروپا ەكونوميكالىق تورنادولاردىڭ ورتاسىنان وسى ەلدەردىڭ جەتەگىمەن شاتقاياقتاپ شىعىپ كەلە جاتىر. قازاقستان ەكونوميكاسىنا ءبىر اقش-تىڭ ءوزى 6 ملرد. دوللاردان استام ينۆەستيتسيا تۇسىرگەنىنە نە دەيسىز؟

اقش، باتىس ەۋروپا وزدەرى عانا باي بولىپ، ۇشپاققا شىقپايتىنىن باياعىدا تۇسىنگەن. كورشىڭ كەدەي بولسا، باي، باعلان، سەندە دە تىنىشتىق جوق. ەندەشە كەدەيگە قاراس، قارىز بەر، كومەكتەس. تەك تەگىن اسىراما. وندايعا ۇيرەنگەندەر كۇنى ەرتەڭ «تاعىسىن-تاعى اسىرا!» دەپ اۋزىن اشادى. ەڭ دۇرىسى – ءوزىن-ءوزى اسىراۋدىڭ جولىن ۇيرەت، ۇيرەنگىسى كەلسە، قارىز بەر! جانە قارىزدىڭ دۇرىس جۇمسالۋىن، جولاي ۇرلانباۋىن جانە ۋاقىتىندا قايتارىلۋىن قاداعالايتىن جۇيە جاسا.

الماقتىڭ دا سالماعى، بۇراۋدىڭ دا سۇراۋى بار. تىزگىنى اقش، باتىس ەۋروپانىڭ قولىندا تۇرعان حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى (مۆف), الەمدىك بانك (ۆب), ەۋروپالىق رەكونسترۋكتسيالاۋ بانكىلەرى (ەبر) ميللياردتاپ قارىز بەرۋىن – بەرەدى (جوعارىدا ايتىپ وتكەن «تو كنۋتوم، تو پريانيكوم» دەگەندە كەلەتىن مەحانيزم دە وسى – م.ق.). تەك ءبىر-اق شارتپەن! قارىز العان ەلدەر ءوز ەكونوميكاسىن ليبەرالداپ، ەلىن دەموكراتيالىق جولعا ءتۇسىرۋى، ءسويتىپ اششى، ازاماتتىق قوعامعا بەت الۋعا ءتيىس. نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانى بەلگىسىز جابىق قوعام – اۆتوريتارلىق، توتاليتارلىق ەلدەرگە بۇل بانكتەردىڭ ەسىگى جابىق. ويتكەنى بەرگەن قارىز ناقتى ەكونوميكانى دامىتۋ ەمەس، كوبىنەسە سول ەلدەردىڭ «اكە-كوكەلەرىنىڭ» كەڭ قالتاسىنا ءتۇسىپ، جوق بولادى. فيليپپين ديكتاتورى ماركوس، يندونەزيا گەنەرالى سۋحارتو ءسويتتى. اشىق قوعامدى ەلدەردە عانا قارىزدىڭ قايدا بارىپ قۇيىلىپ، نە ىستەپ جاتقانىن كورىپ وتىراسىڭ. مفب، ۆب، ەبر-ءدىڭ پاتسيەنت ەلدەردەن دەموكراتيالانۋدى، ەكونوميكاسىن ليبەرالداندىرۋدى ەجىكتەي بەرەتىنى سان قۋعاننان ەمەس، ءار $-دىڭ ءتيىستى ورنىنا جۇمسالۋىن الدىن الا ويلاعاندىقتان. بىردە-ءبىر $ وبىر شەنەۋنىكتىڭ تەرەڭ قالتاسىنا ەمەس، حالىقتىڭ جايعان الاقانىنا تۇسۋگە ءتيىس – ولاردىڭ ۇرانى وسى. سوندىقتان دا كوررۋپتسياعا قانى قارسى.

ال كوررۋپتسيا جابىق قوعامدا قاتتى قۇتىرادى. جالپى، جابىق ەلدەر ىلعي دا الەمنىڭ قالتاسىندا جاسىرىن جاتقان، قاشان جارىلاتىنى بەلگىسىز، كىشكەنە-كىشكەنە مينا، بومبالار بولىپ تابىلادى. ويتكەنى جەكە باستىق، ۇلتتىق ەگويزمگە نەگىزدەلگەن دۇنيەلەر (رەجيمدەر) نە ءوزىن، نە وزگەنى جالماماي، جارماي تۇرمايدى. ميلوشەۆيچ تە كوسوۆودا جارىلدى. جانە قاي جەردە! دەموكراتيانىڭ وتانى – ەۋروپانىڭ قاق جۇرەگىندە. ميلوشەۆيچتى ءدال بۇگىن جانشىپ تاستاماسا، كۇنى ەرتەڭ ءارتاراپتان ونداعان ميلوشەۆيچتەر: «ءا، ءوستىپ تە گەنوتسيد جاساپ، جازاسىز قالۋعا بولادى ەكەن-اۋ!» دەپ، باس كوتەرەتىنى انىق. ناتو-نىڭ سەربيانى بومبانىڭ استىنا اياۋسىز العانى سوندىقتان.

ادەتتە پروتسەنتپەن كەرى قايتقان قارىزدار ءالسىز ەلدەرگە جوعارعى شارتپەن قايتا تاراتىلادى، ءسويتىپ جەر شارى ليبەرالدىق ەكونوميكا مەن دەموكراتيانىڭ اۋماعىنا ءبىرتىن-ءبىرتىن ەنە وتىرىپ، كەدەيشىلىك جانە قايىرشىلىقپەن قوشتاسا باستايدى.

مۇنداي كومەك-قارىزدى وتە-موتە ورنىمەن پايدالانعان ەلدەر – سوعىستان سوڭعى گەرمانيا مەن جاپونيا. مىنا قىزىقتى قاراڭىز! الگى رەتسەپتپەن (ول كەزدە «مارشالل جوسپارى» دەپ اتالىنعان – م.ق.) اقش ابدەن قيراعان ەكى ەلگە دەموكراتيانىڭ شارتتارىن العا تارتادى عوي. جاپون – ازيادا، نەمىستەر – ەۋروپادا مەنتاليتەتتەرى وتە ەرەكشە، كىدى، كىناز، بىراق ەڭبەكقور، قادالعان جەرىنەن قان الاتىن تاباندى ۇلت. «ەرەكشە ۇلت ەدىك، ءبىرىمىز – رەيحتىڭ، ەكىنشىمىز – ميكادونىڭ (جاپون يمپەراتورى) قوينىنان شىعىپ ەدىك، سوندىقتان دەموكراتيانىڭ جولىنا بايقاپ-بايقاپ، باستى شايقاپ تۇسەمىز» دەپ، بۇل پراگماتيك ۇلتتار تىپتەن دە كەرگىگەن جوق. پارلامەنتتەرىن تەز-تەز ءادىل سايلاپ الىپ، دەموكراتيانى ەكى-ءۇش-اق جىلدا دۇرىلدەتتى. باتىس گەرمانيانىڭ كانتسلەرى ەرحارد اقش-تان كەلگەن قارىزدى ءار نەمىسكە 50 ماركادان قىلداي ءبولىپ تاراتىپ بەردى دە: «ەندى مەنەن ەشتەڭە سۇراماڭدار، وسىعان ادام بولىڭدار!» – دەدى.

جاپونيا پارلامەنتى ءار يەننىڭ ەكونوميكاداعى جىلجۋىن قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ، ءىشىپ-جەپ قويعانداردى ءوز-ءوزىن ولتىرۋگە دەيىن جەتكىزدى. اقش-تىڭ ءار $-ى قاتاڭ ەسەپ پەن باقىلاۋ ارقىلى ەكونوميكانىڭ كاپيلليار قان تامىرلارىمەن ءار جاپونعا، ءار دەرەۆنياعا جىلجىپ كەتتى. تەڭ، ءادىل قوعام ورناعانىن تەز تۇسىنگەن نەمىس پەن جاپون سوتكەسىنە 25 ساعات ەڭبەك ەتتى. وكىمەتكە ەڭ تالانتتى، اقىلدىسىن سايلاۋ ءۇشىن جان سالدى. ەسەسىنە ەكى ەل، ءبىرى – ەۋروپا روزاسى، ەكىنشىسى – ازيا ساكۋراسى بولىپ، كوپ ۇزاماي ءيىسى بۇرقىراپ، شەشەك اتتى.

جاقىندا عانا ءبىز تەلەديداردان تايۆان دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىر-ءبىرىن شاشتان سۇيرەپ، قىرعىن توبەلەس سالىپ جاتقانىن «تاماشالادىق». «مىنالارىڭ تازا جىندى ەكەن عوي!» دەيدى كەيبىرەۋلەر. ناعىز ەسى دۇرىس دەپۋتاتتار ەدى ولار. ولار حالىقتىڭ ماڭداي تەرىنەن جينالعان ءار يۋاننىڭ ءوز ورنىنا جۇمسالۋى ءۇشىن قىرىلىسىپ جاتتى عوي! حالقى اشتىقتان، جوقتىقتان كۇنى ەرتەڭ كوشەدە توبەلەسپەس ءۇشىن، دەپۋتاتتارى ءوستىپ، پارلامەنتتە بۇگىن قىرىق پىشاق بولادى – اناۋىمىزدان مىناۋ دۇرىس ەمەس پە؟

ال ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار شە؟ ولار رۋحاني لەتارگيالىق ۇيقىدا. ازىرشە قازاقستان «دەموكراتياعا داعدىلانباعان ەرەكشە ۇلت»... ونداي «ەرەكشەلىكتەردى» قورعاپ، قولپاشتاۋ – «ەرەكشە جولدارمەن» جينالعان ارام بايلىقتى قورعاۋ امالى. بۇل كۇندە «دەموكراتيا بىزگە بوتەن، جات، تاڭسىق» دەۋ – «دەمالىپ وتىرعان اۋا ءبىز ءۇشىن جات!» دەگەن ەسالاڭدىقپەن بىردەي.

وتكەن جىلعا دەيىن باتىستىڭ مەيىرىمى قازاقستانعا قاتتى ءتۇسىپ ەدى. «دەموكراتياعا بەيىم ەكەن!» دەپ، ەشتەڭەسىن ايامادى. ازيالىق ايارلىعىمىز ولاردى قاتتى رەنجىتتى. تۇڭعىش پرەزيدەنت سايلاۋىن «ادام قۇساپ» وتكىزە الماي، اۆتوريتارلىق ارتىمىز اشىلدى دا قالدى. ونى جانە وزگەدەن – اقش-تان، «وبسە»-دەن، قاجىگەلديننەن كورەمىز. تەك وزىمىزدەن ەمەس! «ۆوستوك – دەلو تونكوە!»-نى تۇسىنبەيتىن اقش، ەۋروپا قازىر قازاقستانعا قولىن ءبىر سىلتەۋگە جاقىن. پارلامەنت سايلاۋىن حالىقارالىق ستاندارتقا ساي وتكىزۋ – ولاردىڭ بەتىن بەرى قاراتۋدىڭ ەڭ سوڭعى مۇمكىندىگى. تاعى بىلىقتىرىپ، بىقسىتساق، ارينە – «قوش بول، قالقام، كورگەنشە!». وندا امال جوق. ازيا اۆتوريتارلارىنا – جولبارىستار مەن ايداھارلارعا، كوك بورىلەرگە، قىسقاسى، جىرتقىشتار قوعامىنا بارىپ قوسىلامىز.

الىمساقتان ەۋرازيا قايدا، قالاي جىلجىسا، جەر شارى سولاي بۇلكەكتەپ وتىرعان. نەبىر قانقۇيلى يمپەريالار وسى سۋپەركونتينەنتتى شاڭداتتى. قازىر دە پلانەتامىزدىڭ كوزى وسىندا، سونىڭ قۇبىلناماسى. قازاقستان – ەۋرازيانىڭ جۇرەگى. الەم مۇنى گەوساياسي كومپيۋتەرىنە تىركەپ قويعان. سوندىقتان دا دەموكراتيالىق ساپقا تەزىرەك تۇرۋىمىز مۇددەلى. اقشاسىن اياماي، باسقاسىن دا بەرىپ جاتىر. «ەلدەن ەرەكشەلەنبەي»، بۇل فاكتوردى بارىنشا ساتىمەن پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك. ءبىز «ەرەكشە ۇلت» ەمەسپىز، بىزگە ەرەكشە جاقسىلىقتار دا جاسالىنبايدى. مۇنى ۇقپاعان – ءبارىن ۇقپايدى.

پرەزيدەنت سايلاۋى تۇسىندا تاعى ءبىر پروۆينتسيالدىق بىقسىق قاۋ بەردى. رەسەيدىڭ بارلاۋ قۇرىلىمدارىنىڭ اسىرە پاتريوتتىق بولىگى ادەيى تاراتقان لاقاپ پا، الدە ليبەرالدىق ەكونوميكا مەن دەموكراتيانىڭ جارشىسى قاجىگەلديندى قولداپ كەتكەن باتىسقا نوق كورسەتۋ مە، ايتەۋىر: «ەۆرەي كاپيتالى قازاقستاندى ءبولىپ العالى جاتىر، ونىڭ باس اگەنتى قاجىگەلدين ەكەن!» دەپ قۇلاق سارسىتتى. (قازىر وكىمەت سول ەۆرەي كاپيتالىنا ءوزى زار بولىپ وتىر – م.ق.). ونىڭ قانشالىقتى شىندىق نەمەسە وتىرىك ەكەنىن ءومىر كورسەتە جاتار، ايتكەنمەن ەۆرەي كاپيتالى ماسەلەسىنە كۇلتەلەمەي، اسىرماي-جاسىرماي، از-مۇز توقتالا كەتەيىك.

20 عاسىر بويى تۋعان جەرىنەن تىس جۇرسە دە، ۇلتتىق سيپاتىن جوعالتپاي، اقىرى ءوز مەملەكەتىن قۇرعان دەگدار، سەرگەك، پىسىق، ءابجىل ەۆرەي حالقى تۋرالى بۇدان بۇرىن دا ءبىر رەت اڭگىمە قوزعاپ ەدىك («انا ءتىلى»، «قازاق فەنومەن بولا الا ما؟ ونداي ۇلتتار بار»، №27, 1997 ج.). قالاڭىز-قالاماڭىز، سول ۇيىمشىلدىعى مەن ەڭبەكقورلىعى، ءبىلىم قۋعىشتىعىنىڭ ارقاسىندا ەۆرەي حالقى، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ءدال وسى كۇنى بۇكىلالەمدىك بانكير، فينانسيست، حالىقارالىق بۋحگالتەر، كاسسير. حح عاسىرعا دەيىن الەم اقشاسىنا انگلوساكستەر يە بولاتىن. دەموكراتيانىڭ ارقاسىندا تەز-تەز كوتەرىلىپ كەلە جاتقان اقش-قا رەسەيدەگى، شىعىس ەۋروپاداعى قىرعىنداردان (پوگروم) قوپارىلا قاشقان ەۆرەيلەر وسى ەلدەن پانا تاپتى. ءبىر پەننيدى دوللارعا وپ-وڭاي اينالدىراتىن ەڭبەكقور ەۆرەيلەر كوپ ۇزاماي وسى ەلدىڭ ەڭ شەشۋشى تەتىكتەرىنەن تابىلدى جانە اقش ەكونوميكاسىن الەمدە الدىڭعى ورىنعا شىعارۋعا وراسان زور ەڭبەك ءسىڭىردى. جالپى، ەۆرەي بارعان ەلدىڭ ەكونوميكاسى گۇلدەمەي تۇرمايدى (ارگەنتينا، ماسەلەن).

بىراق ءبىر شارت بار: ول ەل دەموكراتيانى تۇتىنعان ەل بولۋى كەرەك. ويتكەنى دەموكراتيا تالانتتارعا جول اشادى. ال ەۆرەي ورتاسى – تالانتتاردى تاربيەلەۋدىڭ ەڭ ۇزدىك مەكتەبى. ءسويتىپ ەۆرەيلەر بۇل كۇندە الەمدەگى بىردەن-ءبىر سۋپەردەرجاۆانىڭ – اقش-تىڭ باس بۋحگالتەرى دەسە دە بولارلىقتاي. ءار اقش $-ىنىڭ بانكنوتىندا ەۆرەي ساۋساقتارىنىڭ ءىزى بار. باس بۋحتالتەردىڭ الدىنا ادەتتە كوشە سىپىرۋشىدان، پرەزيدەنتتەرگە دەيىن جورعالاپ بارادى. ال بۇل اقشا باستاعان الەمدىك ساياسات باستالىپ جاتىر دەگەن ءسوز. حح عاسىردا عانا تۇپكىلىكتى ورنىعا باستاعان دەموكراتيامەن قوسا گۇلدەنگەن ەۆرەي حالقىنىڭ ءار وكىلى دەموكراتيانى جەر شارىنىڭ بارلىق تۇكپىرىنە تاراتۋ ءۇشىن ەشتەڭەسىن ايامايدى. سەبەبى دەموكراتيا الەم حالقىنىڭ العا باسۋىنىڭ العى شارتى – ءبىر، ەكىنشىدەن، سوعىس ءورتىنىڭ تۇتانباۋىنىڭ كەپىلى – ەكى (ناتو وسى كۇنگە دەيىن وزگە ەلدەن تۋلاقتاي جەر جاۋلاپ العان ەمەس), ۇشىنشىدەن – ەۆرەيلەردىڭ ۇلان-اسىر كاپيتالىنىڭ ءار ەلگە دۇرىس ورنالاسۋىنىڭ، پايدا ءتۇسىرۋىنىڭ جانە وزدەرىنە ءدىن-امان ورالۋىنىڭ باستى كەپىلى. ونىڭ ۇستىنە ءار ەۆرەي وزدەرىنىڭ «ادام بولىپ كەتكەنى» ءۇشىن دەموكراتياعا ەسەپسىز قارىزدار. نەگە، قانداي جولدارمەن – ونى جوعارىدا تىزبەلەدىك.

قىسقاسى، اقشا ەكونوميكانىڭ قانى بولسا، ونىڭ قان تامىرلارىمەن دۇرىس ايدالۋىن جانە جاقسارىپ، تولىسىپ، قايتادان جۇرەككە – الگى الەمدىك بانكتەرگە ەسەن-ساۋ ورالۋىن قاداعالايتىن كۇزەتشىلەر – دەموكراتيالىق ۇكىمەتتەر، ەلدەر. توتاليتارلىق، اۆتوليتارلىق ەلدەردە سىرتتان بارعان اقشا ىلعي دا قۇردىمعا كەتەدى: ، اشىقتىق، مولدىرلىك جوق! سوندىقتان دا باس بۋحگالتەرلەر اقشانى تەك دەموكراتيالىق ەلدەرگە سالادى، قارىز بەرەدى. ءبىر اياعى – مۇندا، ەكىنشى اياعى – اندا جاس مەملەكەتتەردىڭ تەزىرەك دەموكراتيالىق ەلگە اينالۋى ءۇشىن بارىن سالادى جانە دە ونى جۇزەگە اسىراتىنداي جاس تالانتتى ليدەرلەردى سول ەلدەردەن جانتالاسا ىزدەيدى. بۇل – دەموكرات ەۆرەيلەردىڭ ءىسى.

الايدا يزرايلدەگى مەملەكەتشىل (گوسۋدارستۆەننيك) ەۆرەيلەر توبىنىڭ ماقساتى بۇدان ءسال وزگەشەرەك. ولار يزرايل ەلىنىڭ اماندىعى ءۇشىن دەموكراتيانى ءسال ىسىرىپ قويا تۇراتىنى دا بار. كەيدە وسى ەكى توپتىڭ ماقسات-مۇددەسى بوتەن ءبىر ەلدىڭ ىشىندە سىيىسپاي، توقايلاسىپ قالادى. ونى قازاقستان مىسالىنان دا كورۋگە بولادى. ماسەلەن، وسى كوكتەمدە ستەپنوگورسك كەن بايىتۋ كومبيناتىنىڭ يزرايلمەن كەلىسىم جاساۋى... بىزدە ۋران بار، يزرايلدە اتوم بومباسىن جاساۋ تەحنولوگياسى بار. ارابتاردىڭ قالىڭ ورتاسىن ويىپ وتىرعان يزرايلگە ونداعان اتوم بومباسى كەرەك. ال ءبىزدىڭ وكىمەتكە مەملەكەتشىل ەۆرەيلەردىڭ قاي جەردە، قاي ماسەلەدەن بولسىن، قولداپ-قوشتاعانى قاجەت. اقش-تىڭ وسى كۇنى: «قازاقستان ءوز ۋرانىن شەتەلگە رۇقساتسىز دەمپينگپەن ساتىپ جاتىر!» دەپ شۋلاپ جاتقانى دا سوندىقتان. ارعى جاعىن ءىشىڭ ءبىلسىن، ءالۋاي...

تۇپتەپ كەلگەندە، دەموكراتشىل ەۆرەيلەردىڭ دە، مەملەكەتشىل ەۆرەيلەردىڭ دە ءىسى – ءبىرىنىڭ ىشىندە ءبىرى جاتقان كونتسەنتراتسيالىق شەبەرلەر سياقتى. ءبىرىنشىسى – الەم، ەكىنشىسى – يزرايل ەۆرەيلەرىنىڭ قامى. كەيدە قايشىلانىپ قالعانمەن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبىر-ءبىرىن جوققا شىعارمايدى، قايتا قۋاتتايدى. سولاي: ءحىح عاسىردا قابا ساقال ەۆرەي (ك. ماركس) سالىپ كەتكەن جول حح عاسىردى سىلكىنتىپ ەدى، حح عاسىردىڭ سوڭى ەۆرەي حالقىنىڭ نۇسقاعان جولىنا ءتۇستى. ءححى عاسىر دا ولارعا بۇيىرايىن دەپ تۇر. ويتكەنى الەم تالانتتار مەن ەڭبەكقورلارعا تيەسىلى... ءسوزدىڭ اشىعى وسى. وعان ءوتىمىز جارىلىپ كەتسە، ءوز وبالىمىز وزىمىزدە. قۇنەكەڭ، قۇنانبايشا ايتقاندا، «وزىمىزگە كەلەتىن ءسوزدى بىلمەيمىز»...

ايتكەنمەن، بۇل حالىقارالىق ساياساتتاعى نيۋانستار عانا. ادامزاتتىڭ ەڭ ساپالى، الدىڭعى قاتارلى بولىگىنىڭ ۇستانعانى – دەموكراتيا، ليبەرالدىق ەكونوميكا. بۇدان باسقا سارا جول دا جوق. بۇرىلتپايتىن بۇل قاسقا جولعا قازاقستان ءتۇپتىڭ تۇبىندە تاعى تۇسپەي قويمايدى. كەش تۇسسەك – سورىمىز، ەرتە قامدانساق – باقىتىمىز.

كاپيتالدا ۇلت بولمايدى. ول جانە ءبارىبىر تالانتتاردى ىزدەپ تاپپاي قويمايدى – سوندا عانا ءوسىپ-ءونىپ كوبەيەدى. ال ول ادامزاتقا قىزمەت ەتەدى. ويتكەنى كاپيتال بارعان جەرگە ءومىر بارادى. ەۆرەي مە، باسقا ما، «ماسەلە مىسىقتىڭ تۇسىندە ەمەس، ول تەك تىشقان اۋلاسا بولعانى».

مارات قابانباي

Abai.kz