ءدىنتانۋشى، جۋرناليست مۇحان يساحاننىڭ بۇل ماقالاسى 2011 جىلى پورتالىمىزدا جاريالانعان بولاتىن. ناۋرىز مەرەكەسى مەن اسىل ءدىنىمىز يسلامنىڭ بىتە قايناسقاندىعى تۋرالى جونىندە عىلىمي دايەكتىلىكپەن جازىلعان ماقالانى وقىرمان نازارىنا قايتارا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

ءدىنتانۋشى، جۋرناليست مۇحان يساحاننىڭ بۇل ماقالاسى 2011 جىلى پورتالىمىزدا جاريالانعان بولاتىن. ناۋرىز مەرەكەسى مەن اسىل ءدىنىمىز يسلامنىڭ بىتە قايناسقاندىعى تۋرالى جونىندە عىلىمي دايەكتىلىكپەن جازىلعان ماقالانى وقىرمان نازارىنا قايتارا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

Abai.kz

تۇركى وركەنيەتىنىڭ ۇلى نىشاندارىنىڭ ءبىرى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - ناۋرىز مەرەكەسى ەكەنى بارشامىزعا ايان. الايدا، سوڭعى جىلدارى ناۋرىز مەرەكەسى جونىندە كەيبىر فۋندامەنتالدى تۇسىنىكتەگى ءدىني وقىمىستىلار ەل ىشىندە جاعىمسىز پىكىر قالىپتاستىرىپ وتىر. ولاردىڭ پىكىرىنشە ناۋرىز مەرەكەسى بۇگىنگى كۇنگە ءۇزىلىپ-تالىپ جەتكەن كونە زورواستريزم سەنىمىنىڭ سارقىنشاعى-مىس. ال، زورواستريزم - وتقا تابىنۋعا ۇندەيتىن بۇزىلعان سەنىم بولعاندىقتان، بۇل ءدىننىڭ ريتۋالدارى حاق سەنىمگە قايشى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. راسىندا دا ناۋرىز مەرەكەسى زورواستريزم سەنىمىنىڭ سىنىعى بولسا، وندا بۇل سىني پىكىردىڭ شىنايىلىعىنا ءشۇبا كەلتىرە المايمىز. بىراق، ناۋرىز مەرەكەسى شىن مانىندە ءزورواستريزمنىڭ سارقىتى ما، جوق الدە، حاق ءدىننىڭ ءتول مەرەيلى مەرەكەسى مە؟ ءبىز بۇگىنگى شىعارمامىزدا وسى ءتۇيىندى ماسەلەنىڭ باسىن اشۋدى كوزدەپ وتىرمىز.

ناۋرىز ءزورواستريزمنىڭ قالدىعى ەمەس

ناۋرىز ءسوزى - زورواستريزم سەنىمىنىڭ وتانى بولعان پارسى جۇرتىنىڭ ءتىلى بويىنشا «جاڭا كۇن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل سەنىمدە جاقسىلىق جارىقتان، جاماندىق اتاۋلى قاراڭعىلىقتان باستاۋ الادى. ناۋرىز مەرەكەسى وسى ايدىڭ 22-ءشى جۇلدىزىندا تويلانۋىنىڭ سەبەبى، وسى كۇنى جاماندىقتىڭ قاينار-كوزى تۇنگى تۇنەكتىڭ جىڭىشكەرىپ، كۇندىزگى جارىقتىڭ ۇزاراتىندىعى، زورواستريزمدەگى جارىقتى ىزگىلىكتىڭ باستاۋى رەتىندە باعالايتىن سەنىمىمەن ۇيلەسىم تاپقان. ال، زورواستريزم سەنىمىندە وتقا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلۋىنىڭ سەبەبى، وت - جارىقتىڭ باستاۋ-كوزى سانالادى (باچينين ۆ.ا. رەليگيوۆەدەنيە. ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. 56 ستر. يزد-ۆو ميحايلوۆا ۆ.ا.، 2005).

ەرتەدە شىعىس حالىقتارى ناۋرىزدىڭ 21-ءشى كۇنى تۇندە وتتى الاۋلاتىپ جاعىپ، جاڭا جىلدى جارىقپەن قارسى الاتىن بولعان. ءالى كۇنگە دەيىن پارسى تەكتەس ۇلىستار ناۋرىز مەرەكەسىندە وتتى مازداتىپ جاعىپ، ۇستىنەن سەكىرىپ، وزدەرىن پالە-جالادان تازارتىپ جاتادى. ال، قازىر ۇلتىمىزدىڭ ناۋرىز مەرەكەسىندە وتتى الاۋلاتىپ جاعۋدى ۇردىستەن ۇزگەن سەبەبى، وتقا تابىنۋ يسلام سەنىمى بويىنشا ۇلى جاراتۋشىعا سەرىك قوسقاندىق سانالادى. دەگەنمەن، داستۇرگە بەرىك اۋىلدى جەرلەردە ءالى دە وت انانى شاقىرىپ «الاس، الاس» دەپ جىن-شايتاندى قۋ، جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ بوساعادان وڭ اياعىمەن اتتارىندا وتقا ماي تامىزۋ، ولگەن ادامنىڭ باسىنا شىراق جاعىپ قويۋ سەكىلدى سالتتار ساقتالعان. زورواستريزم سەنىمىنىڭ مۇنداي سارقىنشاقتارىنىڭ مادەنيەتىمىزگە ءسىڭىستى بولىپ كەتكەندىگىن سالت-عۇرىپتارىمىزعا ءجىتى نازار اۋدارعاندا عانا باجايلاي الامىز. تەگىندە، قازىر، قازاقتار وتقا ماي تامىزعاندا، وتقا تابىنىپ جاتىرمىن دەپ ويلايمايدى، تەك سالتتى ورىنداۋمەن اتا-بابانىڭ ريزاشىلىعىن الۋدى كوزدەيدى.

دەسەك تە، «ناۋرىز» ءسوزىنىڭ پارسى تىلىنەن شىققانىنا قاراپ، عاجايىپ بۇل مەرەكەنى زورواستريزم سەنىمىنە تەلۋگە بولا ما؟

ادەبيەتشى عالىمدار مەن ونەرتانۋشىلار ءاز-ناۋرىز مەرەكەسىن قازاق حالقى يسلام ءدىنىن قابىلداماستان بۇرىن تويلاعانىن ايتادى. ولاردىڭ پىكىرىنشە ناۋرىز مەيرامى قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى تۇرمىسىنىڭ قۋانىشتى كەزدەرىن بەينەلەيتىن ۇلىق مەرەكە. قىستوقساننىڭ ىشىندە مال-جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، اۋپىرىمدەپ كوكتەمگە ازەر شىققان ەل - ورىستەگى مالدىڭ اۋزى كوككە ءىلىنىپ، ارقا-باسىنىڭ كەڭىگەنىنىڭ قۇرمەتىنە ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن ات شاپتىرىپ، اۋدارىسپاق ويناپ، جامبى اتىپ، بالۋان كۇرەستىرىپ، ۇلان-اسىر توي جاسايتىن بولعان (ب.كەنجەباەۆ. قازاق ادەبيەتى. ءى توم. الماتى 1949, ش.حۇساينوۆ، ى.دۇيسەمباەۆ. قازاق اۋىز ادەبيەتى جانە حالىق ويىندارىنداعى تەاتر-درامالىق ەلەمەنتتەر. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ حابارلارى. № 78. الماتى 1950).

بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ پىكىرىنشە ناۋرىز مەرەكەسىن كوشپەلى تۇركى جۇرتى زورواستريزم سەنىمىنەن بۇرىن تويلاعان. وعان دالەل رەتىندە كونە «افراسياب» جىرىن مىسالعا كەلتىرەدى. «افراسياب» جىرىندا كوشپەلىلەر كوكتەم شىعا ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن تويلاعان. ال، «ناۋرىز» - يران مادەنيەتىنەن تۇران مادەنيەتىنە سىڭىسكەن تەرمين. ياعني، كوشپەلى تۇركى جۇرتىنىڭ ۇلىستىڭ كۇنىن تويلاۋى «ناۋرىز» تەرمينىمەن بەكىتىلگەنمەن، مازمۇن تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن تويلاۋ ەجەلدەن تۇركى جۇرتىندا بار ءداستۇر دەپ بىلەدى.

ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ وتقاقۇلدىققا ەش قاتىسى جوق ەكەنىن جاعدا بابالىق تا ءوز زەرتتەۋلەرىندە دالەلدەۋگە تىرىسادى. ابىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قىتاي جىلنامالارىندا ارعى اتا-بابالارىمىز سانالاتىن عۇنداردىڭ ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاعانى جازىلعان. عۇن قاعاندارى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەن 22 ناۋرىز كۇنi تاڭ الاۋگەمدە تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ، كوككە قولىن جايىپ، تاڭiردەن تiلەك تiلەپ، «ءاۋمين» دەسكەننەن كەيىن، ابىزدار قوبىزبەن اڭىراتىپ تۇرىپ 9 قوڭىر كۇي تارتىپ، ىلە-شالا 365 جiگiت قولدارىنداعى قوبىزبەن 365 كۇي تارتادى. ياعني، ءار كۇنگە بiر كۇيدەن ارنايدى. وسىلايشا ناۋرىز مەرەكەسى باستالىپ، ءتۇرلى دان-داقىلدان ناۋرىز كوجە جاسالىپ، سالت-داستۇرلەر مەن ۇلتتىق ويىندار وتكىزىلىپ، ات شاپتىرىپ، كوكپار تارتىلىپ، مەرەكەنى مارە-سارە بولىپ تويلايدى ەكەن (جاعدا بابالىق. ناۋرىز - مۇقىم عالامنىڭ جىل باسى مەرەكەسى. قازاقستان-زامان گازەتى. № 11. 2010).

ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ تۇركىنىڭ ءتول مەرەكەسى ەكەنىن زەرتتەۋشى باقىت ابجەت تە دالەلدەپ جازدى. ونىڭ جەتكىزۋىنە قاراعاندا كونە تۇركىنىڭ ءميفى بويىنشا جەردى وگىز كوتەرىپ تۇر دەپ ەسەپتەلىنەدى. جەردى ءبىر مۇيىزىنە سالىپ كوتەرىپ تۇرعان كوك وگىز ءمۇيىزى تالعاندا ەكىنشى مۇيىزىنە قاراي اۋىستىرادى. جەردى جىلىنا ءبىر رەت قانا ەكىنشى مۇيىزىنە اۋدارادى، وسى كەزدە جەر قايتا جاڭارىپ، تىرشىلىكتىڭ ويانا باستاۋى جاڭا جىلدىڭ كەلگەنىن بىلدىرەدى. حالىق وگىز بەلگى بەرگەننەن حالىق ناۋرىز مەيرامىن تويلاۋعا كىرىسەتىن بولعان. مىسالى، ءازىربايجاندار كوك ءتاڭىرىنىڭ قۇرمەتىنە جۇمىرتقانى كوككە بوياپ، ونى اينانىڭ ۇستىنە قويادى. جۇمىرتقا تەربەلە باستاعان كەزدە وگىز جەردى ەكىنشى مۇيىزىنە اۋىستىردى دەپ، جاڭا جىلدى تويلاۋعا كىرىسەدى ەكەن (باقىت ابجەت. ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ تويلانۋ كەزەڭدەرى. قازاقستان-زامان گازەتى. № 11. 2010).

اشۋرا مەن ءاز-ناۋرىزدىڭ اتالۋى باسقا بولعانمەن...

زەرتتەۋشىلەردىڭ جوعارىدا كەلتىرگەن دەرەكتەرى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ شىعۋ تاريحى ءۇشىن اسا قۇندى بولعانىمەن، ءاز-ناۋرىزدىڭ حاق دىنگە قايشى ەمەس ەكەنىن تولىققاندى دالەلدەي المايدى. ايتسەدە، ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ حاق دىنگە قايشى ەمەس، كەرىسىنشە ءدىني مەرەكە ەكەنىن ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىزدىڭ «نۇح، ناۋرىز تاريحى» اتتى ەڭبەگىنەن انىق كورۋىمىزگە بولادى. عۇلاما بابامىز ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ شەجىرەسىن بىلايشا تارقاتادى:

«بۇل ناۋرىزداما توي بولىپ، قاي زاماندا باستالعان جۇمىس؟ جوعارعى جاقتا سويلەنگەن نۇح پايعامبار ەركەگى، ۇرعاشىسى ارالاسىپ، سەكسەن قارالى جولداسپەن كەمە جاساپ ءمىنىپ، التى اي، ون كۇن سۋدا ءجۇزىپ، سۋ تارتىلىپ، كەمەسى قازىقۇرت تاۋىنا كەز بولىپ، سوعان توقتاپ، قۇرعاقشىلىق كورىپ، قارا جەردى باسقان. بىرەۋدىڭ اكەسى، بىرەۋدىڭ بالاسى، بىرەۋدىڭ باۋىرى، تۋىسقانى قىرىلىپ قالىپ، «سالت اتتى، ساباۋ قامشىلى» بولىپ سۋدان شىققان»، - دەپ نۇح (س.ا.ۋ)-نىڭ قاۋىمنىڭ توپان سۋدان امان-ەسەن قۇتىلعاندارىنا شۇكىرشىلىك رەتىندە قازان كوتەرىپ، توي جاساعاندىعىن جەتكىزەدى. ودان ارىقاراي: «سويتسە، سول كۇندە اي ەسەبىمەن ساناعاندا «مۇحارامما» ايىنىڭ ونى ەكەن دە، جۇلدىز ەسەبىمەن ساناعاندا، كۇننىڭ حامالە ءبىر ۋاجىبىنە كىرگەن كۇنى ءبىرىنشى حامالە بولىپ تابىلعان. نۇح پايعامباردىڭ تۇڭعىشى - «سام» دەگەن بالاسى. عاراب، عاجام - سول سامنىڭ ۇرپاعى. بىرەۋى اي ەسەبىن ۇستاپ، جىل باسىن «مۇحارامما» دەپ ساناپ، ونى «عاشۋرا كۇنى» - دەپ، مەيرام قىلىپ ۇستاپ قالعان. بىرەۋى - عاجام جۇرتى، جۇلدىز ەسەبىن ۇستاپ «ءبىرىنشى حامالە - جىل باسى» دەپ مەيرام قىلىپ ۇستاپ قالعان. مۇنىڭ ۇستاپ قالعان كۇنى چيسلو ەسەبىمەن مارتتىڭ توعىزىنا ءدال كەلىپ، قىس پەن جازدىڭ اۋدارىس، توڭكەرىسىنە تۇپا-تۋرا، دالمە-ءدال شىققان. مۇنى ءبىزدىڭ قازاق «بۇحار ەسەبى» دەيدى. بۇل ەسەپتەن ءبىزدىڭ قازاق جۇرتى ورىسقا قاراعانشا، اۋماي، جاڭىلماي ۇستاپ كەلگەن»، ء(ماشھۇر ءجۇسىپ . يت دۇنيە. نۇح، ناۋرىز تاريحى. 242 بەت. الماتى 2008) دەيدى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىزدىڭ بۇل دەرەگىن جاعدا بابالىق اقساقال ءوزىنىڭ «ناۋرىز - مۇقىم عالامنىڭ جىل باسى مەرەكەسى» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ تىرىلتە تۇسەدى:

- 1970 جىلدارى ماسكەۋدەگi لەنين اتىنداعى كiتاپحانانىڭ ارحيۆiنەن ەسكi بiر جىردى كەزدەيسوق وقىعانىم بار ەدى. اراب گرافيكاسىمەن جازىلعان جىر ەكەن. ول جىلدارى ارنايى رۇقساتىڭ بولماسا، كوشىرمەسىن جاساتپايتىن. كوشىرمەسىن الماعاننان كەيىن اۆتورىنىڭ اتى-ءجونiن ۇمىتىپ تا قالىپپىن. وسى شىعارمادا جەر-جيھاندى توپان سۋ قاپتاعاندا نۇح پايعامباردىڭ كەمەسi كەپ قازىعۇرت تاۋىنىڭ باسىنا توقتاعانى، ءدال سول كۇنi كۇن مەن ءتۇننiڭ تەڭەسكەنi اسەرلى باياندالادى. نۇح پايعامبار كۇن مەن ءتۇننiڭ تەڭەسۋىنىڭ قۇرمەتىنە، سونداي-اق، ازعىندانعان قاۋىمنىڭ جويىلىپ، جاڭا ءبىر تىرشىلىكتىڭ باستالعانىن تويلاعانى سۋرەتتەلەدى. جىرشى بۇل مەرەكەنى «ناۋرىز» دەپ كورسەتەدى. بىراق، جىر يەسى نۇح پايعامبار قايتىس بولعاننان كەيiن ناۋرىزدى تويلاۋ ءۇردىسى ۇمىتىلعانىن، ارادا ءۇش عاسىر وتكەندە عانا ناۋرىز اتتى الىپ تۇلعالى ادام نۇح پايعامباردىڭ باستاماسىن جالعاستىرىپ، جىل باسى - ناۋرىزدى تويلاۋدى قايتا قولعا الىپ، وسىلايشا شىعىس حالىقتارى ناۋرىزدى جىل باسى مەرەكەسى رەتىندە تويلاۋدى ۇردىسكە اينالدىرعانى جىرلانعان (جاعدا بابالىق. ناۋرىز - مۇقىم عالامنىڭ جىل باسى مەرەكەسى. قازاقستان-زامان گازەتى. № 11. 2010).

ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىز جوعارىداعى «نۇح، ناۋرىز تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە اشۋرا مەن ناۋرىزدىڭ شىعۋ تەگى ءبىر ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. راسىندا دا مۇسىلماندىق دەرەككوزدەر بويىنشا نۇح پايعامباردىڭ قاۋىمى توپان سۋدان مۇحاررام ايىنىڭ ونىنشى كۇنى - اشۋرا كۇنى قۇتىلعان. نۇح قاۋىمى اللاعا شۇكىرشىلىك رەتىندە قازان كوتەرىپ، دوربا تۇبىندەگى تام-تۇم قالعان بيداي، ارپا، نوقات، بۇرشاق، قۇمىق سەكىلدى داقىلداردى ايران-سۇتكە مالىپ، جەڭسىك اس ازىرلەپ، ارقا-جارقا بولىپ توي جاساعان. بۇدان كەيىن ادامزات بالاسى ءاربىر جىلى توپان سۋ قاسىرەتىنەن قۇتىلعان كۇننىڭ قۇرمەتىنە مۇحاررام ايىنىڭ ونىنشى كۇنى اشۋرا مەرەكەسىن ءداستۇرلى تۇردە تويلاي باستاعان (حۋسەين الگۋل. مۇباراك كۇندەر مەن تۇندەر. ىستانبۋل-1996). ياعني، بۇل دەرەكتەردەن ناۋرىز مەرەكەسىندە دايىندالاتىن ءتۇرلى ءدان-داقىلدار قوسىلىپ جاسالاتىن ناۋرىز كوجە مەن اشۋرا ءتاتتىسىنىڭ مازمۇنى ءبىر ەكەنىن اڭعارامىز. ال، اشۋرا مەن ءاز-ناۋرىز مەرەكەسى بولەك-بولەك ەكى ۋاقىتتا تويلانۋىنىڭ سەبەبىن، ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىز نۇح (س.ا.ۋ)-نىڭ ءبىر ۇلى ءبىر جىلى 355 كۇننەن تۇراتىن اي ەسەبىمەن، كەلەسى ءبىر ۇرپاعى ءبىر جىلى 365 كۇننەن تۇراتىن جۇلدىز ەسەبىن ۇستاۋىنا بايلانىستى وزگەرىسكە ۇشىراعانىن جەتكىزەدى ء(ماشھۇر ءجۇسىپ. يت دۇنيە. نۇح، ناۋرىز تاريحى. 242 بەت. الماتى 2008).

دەمەك، نۇح (س.ا.ۋ)-نىڭ قاۋىمىنىڭ توپان سۋدان قۇتىلعان كۇنىن گريگوريان نەمەسە ومار حايامنىڭ كۇنتىزبەسىمەن جۇرەتىن شىعىس حالىقتارى جۇلدىز ەسەبىمەن ناۋرىز ايىنىڭ 21-نە تويلاسا، ال، اي ەسەبىنە نەگىزدەلگەن حيجرا جىل ساناۋىن ۇستاناتىن وزگە حالىقتار بۇل مەرەكەنى مۇحاررام ايىنىڭ ونىنشى كۇنى تويلايدى. ءتىپتى، ءبازبىر تۇركى حالىقتارى اشۋرا مەن ءاز-ناۋرىزدى ءبىر مەزگىلدە اتاپ وتەدى. مىسالى، احمەت اليازدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا اناتوليانىڭ ماراش ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى ءاربىر جىلى اقپان ايىنىڭ 21-نە اشۋرا دەگەن اتپەن ناۋرىز مەرەكەسىن تويلايدى ەكەن. ياعني، بۇدان شىعاتىن تۇجىرىم، قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا دا اشۋرا مەن ءاز-ناۋرىزدىڭ ءبىر مەرەكە ەكەنىن اڭعارامىز.

ءاز-ناۋرىزدىڭ سىنىعى - قىزىر-ءىلياس، مانكۋن، كورىسۋ، سەلت ەتكىزەر...

بۇگىنگى تۇركيانىڭ تراكيا ايماعىنىڭ تۇرعىندارى ناۋرىز مەرەكەسىن ءساۋىردىڭ 23-ءشى جۇلدىزىندا «قىزىر-ءىلياس كۇنى» دەگەن اتپەن تويلايدى. قىزىر مەن ءىلياس كىم دەگەنگە كەلەتىن بولساق، قۇراننىڭ كاحف سۇرەسىندە قىزىر بابانىڭ مۇسا (س.ا.ۋ)-مەن كەزدەسىپ، وعان حيكمەت ءىلىمىن (يلمي-ءلادۋني) ۇيرەتكەنى باياندالادى. ال، قۇراننىڭ ساففات سۇرەسىندە ءىلياستىڭ جويتتەرگە پايعامبار ەتىپ جىبەرىلگەنى ايتىلادى (ومەر ناسۋحي بيلمەن. يسلام عىلىمحالى. اكشاع باسپاسى. انكارا. 486-489 ب). ءاسىلى، قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىندا دا «ءاز-ناۋرىز مەرەكەسىندە «باق قاراپ، قىدىر داريدى» (اقەدىل تويشانۇلى. باق پەن قىدىر. دالا مەن قالا گازەتى. 16.10.2010) دەگەن ۇعىم بار. ياعني، بۇل دەرەكتەردەن دە قىزىر-ءىلياس مەيرامى مەن ءاز-ناۋرىزدىڭ ءبىر مەرەكە ەكەنىن باجايلايمىز.

تۇركىنىڭ ءبىر بۇتاعى شۋۆاشتار ناۋرىزدى «ناراس» نەمەسە «مانكۋن» دەپ اتايدى. «مانكۋن» كەلگەنگە دەيىنگى قىستىڭ سوڭعى ەكى اپتاسىندا قىستان امان-ەسەن شىققانىنىڭ قۇرمەتىنە «ساۆارني» دەيتىن مەرەكەسى باستالادى. ساۆارنيدەن كەيىن «كالام» مەرەكەسى سارسەنبىدە باستالىپ ۇلى كۇنگە، ياعني «مانكۋنگە» دەيىن ءبىر اپتا بويى تويلاناتىن بولعان. وسى شۋۆاشتارعا قوڭسىلاس وتىرعان سامارا ءوڭىرىنىڭ قازاقتارى ناۋرىز مەرەكەسىن «قامال ايت» دەپ اتايدى. ناۋرىز مەرەكەسىن بۇلاي اتاۋىنىڭ سەبەبى، وسى كۇنى قامال (كوكتەمنىڭ العاشقى ايىنىڭ پارسىشا اتاۋى) ايى تۋادى. جۇلدىزنامادا توقتى جۇلدىزى پايدا بولادى. ەرتەدەگى قازاقتار توقتى جۇلدىزى (قامال) پايدا بولعاننان باستاپ قىستىڭ قاھارى قايتتى، جىل باسى كەلە جاتىر دەپ جاڭا جىلدى قارسى الۋعا كىرىسكەن (باقىت ابجەت. ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ تويلانۋ كەزەڭدەرى. قازاقستان-زامان گازەتى. № 11. 2010).

ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان «كورىسۋ» اتتى ىزگى ءداستۇر بار. «كورىسۋ» ءداستۇرى ناۋرىزدىڭ 14-نە تويلانادى. بۇل ءداستۇر بويىنشا قىستىڭ كوزى قىراۋدا شارۋانىڭ جايىمەن ءجۇرىپ قالعان اعايىن كوكتەم شىعىپ مالدىڭ اۋزى كوككە ءتيىپ، الدى-ارتى كەڭەيگەننەن كەيىن اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ، ءبىر-بىرىنە سالەمدەسە بارادى. ومار حايام استرونوميالىق زەرتتەۋلەر ارقىلى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋىن ءدال تاۋىپ، جاڭا جىل مەرەكەسىن ناۋرىزدىڭ 22-نە اۋىستىرعانعا دەيىن، ناۋرىز مەرەكەسى ايدىڭ 14-نە تويلانىپ كەلگەن. ياعني، مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ «ناۋرىز مەرەكەسى زورواستاريزم سەنىمىنەن بۇرىن بار بولاتىن» - دەگەن پىكىرىن نەگىزگە الساق، كوشپەلىلەردىڭ بۇرىنعى جاڭا جىل مەرەكەسى قازىرگى «كورىسۋ» ءداستۇرى بولۋى ابدەن مۇمكىن.

جاس كۇنىمىزدە ءبىزدىڭ وڭتۇستىكتە ناۋرىز مەرەكەسى ايدىڭ 21-نە تويلاناتىن. ءبىز كوزىمىزبەن كورىپ، كۋا بولماعانمەن، وسى كۇنى باليعاتقا تولىپ، وتاۋ كوتەرۋگە ءازىر بولعان جىگىتتەر ۇناتقان قىزدارىنا اينا، تاراق سىيلاسا، بويجەتكەن قىزدار جاقسى كورگەن جىگىتتەرىنە كەستە تىگىپ، ءتاتتى اس ازىرلەپ بەرەتىن «سەلت ەتكىزەر»، «ۇيقى اشار» دەگەن سالتتىڭ بولعاندىعىن ۇلكەندەردەن ەستيتىنبىز. نەلىكتەن «سەلت ەتكىزەر»، «ۇيقى اشار» سالتى ناۋرىزدىڭ 21-دە اتالىپ وتەدى - دەگەنگە كەلەتىن بولساق، وسى كۇنى جىل باسى بولعاندىقتان، جاستار ءبىر جاس قوسۋمەن بولاشاق جارىنا اينا، تاراق سىيلاۋمەن ءوزىنىڭ باليعاتقا تولىپ، وتاۋ قۇرۋعا ءازىر ەكەندىكتەرىن تۇسپالدايتىن بولعان. ماعجان جۇماباەۆتىڭ اتاقتى ناۋرىز مەرەكەس» تۋرالى ماقالاسىندا «قازاقتار ناۋرىز مەرەكەسى كۇنى ءبىر-بىرىنە «جاسىڭ قۇتتى بولسىن!» دەۋشى ەدى» (م.جۇماباەۆ. شىعارمالار. 2-3 توم. ناۋرىز. 356 بەت. الماتى - 1996) - دەگەن دەرەگى، ءبىزدىڭ بۇل ويىمىزدى جانداندىرا تۇسەدى. دەمەك، «سەلت ەتكىزەر» مەن «ۇيقى اشار ءداستۇرىنىڭ استارىنان جىل باسى بولعان ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ىزدەرىن كورە الامىز. بۇدان ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ كوشپەلى قازاق جۇرتىنىڭ ءتول مەرەكەسى ەكەندىگىن تانۋعا بولادى. ال، جاڭا جىل اتاۋىن بىلدىرەتىن «ناۋرىز» ءسوزى پارسى تىلىنەن ترانتسفورماتسيالانعان. ياعني، مازمۇندىق تۇرعىدان الىپ قاراعاندا كوشپەلى تۇركى جۇرتى «ناۋرىز» تەرمينىن قابىلداعانعا دەيىن دە قىزىر-ءىلياس، «كورىسۋ»، «سەلت ەتكىزەر»، «ۇيقى اشار» سەكىلدى داستۇرلەر ارقىلى جاڭا جىلدى مەرەكەلەگەن دەپ توپشىلاۋعا نەگىز بار.

نۇح پايعامباردىڭ ءاز-ناۋرىزى يسلامعا تاڭسىق ەمەس

ءداستۇرلى يسلامدا قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋدىڭ ون ءبىر قاينار-كوزىنىڭ ءبىرى «شاريعاتتان بۇرىنعى شاريعاتتار» دەپ اتالادى. بۇل قاينار-كوز بويىنشا كونە دىندەردىڭ قۇندىلىقتارى حاق ءدىننىڭ قاعيدا-ۇستىندارىمەن قابىسىپ جاتسا، وندا ول قۇندىلىقتاردى ۇستانۋعا تولىقتاي رۇقسات بەرىلەدى. (م.ءا.زەحرا. يسلامداعى ساياسي، سەنىمدىك، قۇقىقتىق مازحاپتار تاريحى. ىستانبۋل - 1996). ال، ناۋرىز مەرەكەسىندە ءبىر كەزدەرى ورىن العان وت جاعۋ ءۇردىسى الدەقاشان سالت-داستۇرىمىزدەن شىعارىلىپ تاستالعانىن نەگىزگە الساق، نۇح پايعامبار تويلاعان ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ يسلامعا ەشقانداي الابوتەن ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. ءتىپتى، قازاق حالقى بۇل مەرەكەگە «ءازيز» اتاۋىن بەرىپ، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن «ءاز-ناۋرىز» دەپ قاستەرلەيدى. سونداي-اق، ءاز-ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋ بارىسىندا اتقارىلاتىن اعاش وتىرعىزۋ، كوكپار، بايگە، اۋدارىسپاق، تەڭگە ءىلۋ، بالۋاندار كۇرەسى، ايتىس، ءان-جىر مەن تەرمە-تولعاۋ ايتۋ سەكىلدى داستۇرلەر دە يمام اعزام مەكتەبىندەگى «ادەت-عۇرىپ» (حايرەددين قارامان. يسلام قۇقىعى. يزمير-1996) قاينار-كوزىنە قايشى ەمەس. اتام قازاق ءاز-ناۋرىز مەرەكەسىندە «ۇلىس وڭ بولسىن!»، «اق مول بولسىن!»، «جاراتۋشىمىز جارىلقاسىن!»، «جاسىڭ قۇتتى بولسىن!» دەپ، ىزگى-تىلەكتەرىن جۇرەكتەن اقتارا ايتادى. كوكتەمنىڭ كەلگەنىن العاش جەتكىزەتىن قۇستى «ناۋرىزەك» دەپ اتاپ، ونىڭ ۇشىپ كەلۋىن جاقسى ىرىمعا بالايدى. وسى ۇلىق مەرەكە كۇنى دۇنيەگە كەلگەن جاس سابيلەرگە ازان شاقىرىپ «ناۋرىزباي»، «ناۋرىزگۇل»، «مەيرام، «مەيرامگۇل» دەپ ات قويادى. ءبىر-ءبىرىن ولىمگە قيماعانمەن، وكپەگە قياتىن حالقىمىز ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنىڭ قۇرمەتىنە كوكىرەكتە بەرىش بوپ قاتقان وكپە-نازدى ەرىتىپ، ءبىر-ءبىرىن قۇشاعىنا الىپ، ءتوس قاعىستىرىپ، قايتا جاراسىپ جاتادى. دەمەك، وسىنداي ىزگىلىككە قۇرالعان ۇلىستىڭ ۇلى تويى - ءاز-ناۋرىزدى قالايشا حاق دىنگە قايشى دەپ ايتا الامىز؟!

ءتۇيىن

ۋاعىندا ۇلتتى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىمەن قايتا قاۋىشتىرعان وزبەكالى جانىبەكوۆ «ناۋرىزدى ەلدەن، ەلدى ناۋرىزدان اجىراتۋعا بولمايدى»، دەپ ءاز-ناۋرىزدىڭ الاش جۇرتى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتقان بولاتىن. ءاز-ناۋرىز حالىقتىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، قۋانىشقا بولەپ، ىزگى-تىلەكتەر ايتىسىپ، جاقسىلىققا ۇندەيتىن حاق دىنگە قايشىلىعى جوق حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن تويلاپ كەلە جاتقان جىل باسى مەرەكەسى. بۇل ۇلىق مەرەكەگە ءبىر ءسات وزگەنىڭ كوزىلدىرىگىمەن ەمەس، ءوز كوزىمىزبەن قاراساق عانا، داۋرىعۋدى قويىپ، سالت-ءداستۇردىڭ دانالىعىن تەرەڭ سەزىنە الماقپىز. ەندەشە، وسىنى ۇعىپ-ءبىلۋدى ءتاڭىر-تاعالا فۋندامەنتالدى تۇسىنىكتەگى باۋىرلارىمىزدىڭ پەشەنەنەسىنە جازسىن دەپ تىلەيمىز! نۇح پايعامباردان بەرى تويلانىپ كەلە جاتقان ءاز-ناۋرىز مەرەكەسى قۇتتى بولسىن اعايىن! ءدايىم ۇلىس وڭ بولىپ، اق مول بولسىن الاش جۇرتى!

Abai.kz