(باس سۋرەتتە م. شوقاي. پەتروگراد، 1916 ج.)

مۇستافا شوقاي پاتشانىڭ 25 ماۋسىمداعى جارلىعىنا نارازىلىقتان بۋىرقانىپ باسىلعان تۇركىستان ولكەسىنە بارىپ قايتقان-تىن. 1916 جىلدىڭ تامىز ايىندا. ىسساپارعا پەتروگرادتان رەسەي يمپەرياسى IV مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ ارنايى دەلەگاتسياسى قۇرامىندا شىققان. دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ توراعاسى قۇتلۇمۇحامەد تەۆكەلەۆ جانە مۇسفراكتسيا مۇشەسى  شاكىر مۇحامەدياروۆ ۇشەۋى تاشكەنتكە 10 تامىزدا جەتتى.

ال دەلەگاتسيا جەتەكشىسى،  دۋمانىڭ سولشىل قايراتكەرى الەكساندر كەرەنسكي  تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعىنا ولاردان ءبىر اپتا بۇرىن، 3 تامىزدا كەلگەن ەكەن. تاشكەنت بۇل كىرپى شاشتى ارىقشا اشاڭ جىگىتتىڭ ءوز قالاسى بولاتىن. گيمنازيانى سوندا بىتىرگەن. جەتكىنشەك، ءجاسوسپىرىم كۇندەرىندە تاشكەنت مەشىتتەرى جانىنان تالاي ءوتۋشى ەدى.  ازان شاقىرعان مۇسىلمان ءدىني قىزمەتشىلەرىنىڭ اۋەزدى ايقايىنا قۇلاعى ابدەن ۇيرەنگەن-ءتىن. بىراق بۇل جولى، دۋمالىق دەلەگاتسيانىڭ وزگە مۇشەلەرىمەن باس قوسقان كۇنگە دەيىنگى تاڭعى سەيىل كەزدەرىندە تىڭداعان ازان اۋەنىنەن العان اسەرى مۇلدەم بولەك بولدى. بۇرىنعى اسەم اۋەز ەندى قويۋ مۇڭعا سۋارىلعانداي ەستىلگەن-ءدى...

دەلەگاتسيا جينالعان سوڭ ءبارى سامارقان، ءانديجان، قوقان، تاشكەنت ۇيەزدەرىن جارتى ايداي    ارالادى. تاس-تالقانى شىعىپ قيراتىلعان جيزاقتى كوزدەرىمەن كوردى. جازالاۋشى جاساق دەپ اتالاتىن ورىس جەندەتتەرىنىڭ قولىنان بەسىكتەن بەلى شىقپاعان سابيدەن ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن قازا تاپقانىنا كوزدەرى جەتتى.  كوتەرىلىستى اسكەر كۇشىمەن باسۋ كەزىندە ەرەكشە ورىن العان قيانات پەن زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءالى كۇنگى تيىلماي تۇرعانىنا كۋا بولدى.

كەۋدەسىنە نان پىسكەن وتارشىل وزبىرلىعىن، باسقا – باسقا، مەمدۋما دەلەگاتسياسىنىڭ ءوزى دە تىكەلەي كورگەن. كەلەسى ءبىر ستانساعا بارماق ءۇشىن شىققاندارىندا، بارىنەن جاسى كىشى مۇستافا شوقاەۆ تەمىرجول بەكەتىندەگى بيلەت كاسساسى الدىندا كەزەككە تۇرعان ەدى. بيلەت بەرەتىن  تەرەزەگە تاقالىپ قالعانىندا، كولدەنەڭنەن الدەبىر ورمانشى كيلىكتى. الدىن كەس-كەستەپ، ورنىن بەرۋدى تالاپ ەتتى. مۇستافا مۇنىڭ ادەپسىزدىگىنە تاڭىرقاي ءبىر كوز تاستادى دا، ءارى بۇرىلىپ، كاسسا تەرەزەسىنە ۇڭىلە بەردى. سول ساتتە  الگى ورمان قىزمەتكەرى مۇنىڭ باسىنا شىبىرتقىسىن ءۇيىرىپ، داۋرىعا بالاعاتتادى. ءاي-ءشاي جوق، يىعىنان قاتتى يتەرىپ قالدى.

مۇنداي جۇگەنسىزدىكتى وتارشىلدار ادەتتە ەمىن-ەركىن جاساي بەرەتىن. قاتارداعى تۋزەم بوداندارى تاراپىنان ولارى ءۇنسىز قابىلداناتىن. بىراق وقىعان تۋزەمدىك، ءجاي عانا وقىعان بولسا ءبىر ءسارى، سوناۋ يمپەريا استاناسىنان ارنايى كەلگەن مەمدۋما دەلەگاتسياسىنىڭ مۇشەسى مۇنداي وسپادارسىز قىلىقتى، ارينە، جاۋاپسىز قالدىرمادى...

بۇل وقيعا جايىن ەستىگەندە، دۋما دەلەگاتسياسىنىڭ باسشىسى كەرەنسكي قاتتى اشۋلانعان ەدى...

ءجاي عانا اشۋلانىپ، ۆوكزال باستىعىنا ءتيىستى ەسكەرتپە جاساۋ ءوز الدىنا، ول يمپەراتور پارمەنىنىڭ ولكەدە بىردەن ورىندالماي، بۇلىنشىلىك تۋدىرۋىنىڭ سىرىن ۇققان. ورىن العان تارتىپسىزدىكتەر تامىرىنىڭ وتاردا كورسەتىلىپ تۇرعان وسىنداي استامشىلىق قىلىقتاردا جاتقانىن پايىمداعان.

وسى ساپاردا ول مۇسىلماندىقتى، ونىڭ عيباداتحانالارىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن گيمنازيادا وقىپ جۇرگەن الىس جىلدارىنداعىداي تەك الىستان باقىلاۋمەن شەكتەلگەن جوق، دەلەگاتسيامەن بىرگە كوپ مەشىتتى، تاشكەنتتەگى عانا ەمەس، وزگە دە ەلدى مەكەندەردەگى مەشىتتەردى ارنايى، تىكەلەي ارالادى. بارلىق جەردە دە يمامدار، احۋندار، مولدالار، جالپى جاماعات جابىعىڭقى ەكەنىن كوردى. جەرمەن-جەكسەن ەتىپ قاۋساتىلعان جيزاقتا كەرەمەتتىڭ كۇشىمەن امان قالعان مەشىتتە دە بولدى. ونداعى ءدىني قىزمەتشىلەردى جولىقتىردى، اڭگىمەلەستى. انديجانداعى ءجامي دەپ اتالاتىن ۇلكەن مەشىت الاڭىندا حالىقپەن كەزدەستى. سوندا قالىڭ حالىق الدىندا سويلەگەن سوزىندە:

– پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىن ورىس دەموكراتياسى قولدامايدى، ورىس دەموكراتياسىنىڭ بۇل سويقاندا كىناسى جوق، – دەگەن بولاتىن.

سەندىرىپ ايتقان. سوسىن ورىس دەموكراتياسىنىڭ باستى نىساناسىن:

– ورىس دەموكراتياسى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ حالىق قولىنا ءوتۋى ءۇشىن كۇرەسىپ كەلەدى، – دەپ كورسەتتى. تىڭداۋشىلارىنا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن، جەرگىلىكتى احۋالعا تاقالتىپ: – ورىس دەموكراتياسى تۇركىستاندىقتاردىڭ ورىستارمەن تەڭ قۇقىقتى بولۋى ءۇشىن كۇرەسىپ كەلەدى، – دەدى.

جالپى، ەل ارالاي ءجۇرىپ، ورىسى بار، تۋزەمدىگى بار، ءتۇرلى كوزقاراستاعى قانشاما ينتەلليگەنتپەن جۇزبە-ءجۇز سويلەستى جانە مونارحيالىق قۇرىلىستى اياۋسىز سىنادى.

وعان سول ءىcساپاردا مۇستافانىڭ تيگىزگەن كومەگى زور بولدى.  كۇللىرەسەيلىك مۇسىلماندار كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرى. يسپۋ-ءدىڭ – يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى. كەرەنسكيدىڭ ءوزى سەكىلدى زاڭگەر. ءتۇبى تۇركىستاندىق ەكەن. ول دا  تاشكەنتتەگى ورتا وقۋ ورنىندا – ءبىر كەزدەرى بالا كەرەنسكي وقىعان گيمنازيادا ءتالىم الىپتى. التىن مەدالگە ءبىتىرىپ، استاناداعى يمپەراتورلىق جوعارى زاڭ مەكتەبىنە تۇسۋگە كەرەنسكيدىڭ اكەسىنىڭ قولىنان جولداما الىپ اتتانسا كەرەك. اكەسى سول شاقتا تۇركىستان ولكەسىندەگى وقۋ ينسپەكتورى ەدى. مىنە، وسى جاس جىگىت دۋما دەلەگاتسياسى جەتەكشىسىنىڭ تۇركىستانداعى تۋزەمدىك قاۋىممەن تەز شۇيىركەلەسىپ كەتۋىنە جاقسى سەپ بولدى.

شىنداپ كەلگەندە، كەرەنسكي ءۇشىن بۋىرقانعان ولكەگە دۋما اتىنان كەلگەن دەلەگاتسيا قۇرامىنداعى ەكى مۇسىلمان-دەپۋتات ءبىر توبە دە، تىلماشتىك قىزمەتتى مۇلتىكسىز اتقارعان مۇستافا ءبىر توبە كورىندى. ول كەزدەسۋلەردە كەرەنسكيدىڭ ءسوزىن اۋدارماشى رەتىندە تۋزەمدىك جۇرتقا، تۋزەمدىكتەردىڭ ءسوزىن بۇعان ىزىنشە جانە وتە تۇسىنىكتى، ءدال جەتكىزىپ ءجۇردى. ءتۇرلى سۇحباتتاردى شاپشاڭ ءارى ساپالى ءتارجىمالاپ وتىرۋمەن قوسا، ولكەدە ورىن العان احۋالدى بىلايشا دا ءتۇسىندىرىپ، كوپ جاردەم ەتتى. ورىسى بار، قازاعى بار جەرگىلىكتى ينتەلليگەنتتەردىڭ كوبىن بۇرىننان بىلەدى ەكەن،  سولاردى مەمدۋما مۇشەسى قادىرمەندى الەكساندر فەدوروۆيچتىڭ ساۋالدارىنا دايەكتى تۇسىنىك بەرە الادى دەپ، كەرەنسكيگە تىكەلەي تانىستىرىپ وتىردى.  نە  كەرەك،  دۋمالىق  ارىپتەسى،  دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىنداعى مۇسفراكتسيا توراعاسى تەۆكەلەۆتەن دە گورى، زەرەك تە ەلگەزەك بۇل جاس جولداستى ول وزىنە مەيلىنشە جاقىن تۇتتى.

سولشىل كوزقاراستارىمەن تانىمال ساياساتكەر كەرەنسكيگە جالپىرەسەيلىك مۇسىلمان كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرى شوقاەۆ كوپتەن قۇرمەتپەن قارايتىن. وسى ساپار ۇستىندە سول سەزىمى بەكي ءتۇستى. سەبەبى بۇل بەلگىلى ساياساتشىنىڭ ولكەدە ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋعىزعان ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋگە تىرىسقان ارەكەتتەرى تىكەلەي ءوزىنىڭ كوز الدىندا ءوتىپ كەلە جاتقان. ونىڭ ەشتەڭەنى ولاي-بۇلاي بۇرماي، وقيعانى باعالاۋدا قايتكەندە دە ادىلەتتى بولۋعا دەگەن ىنتا-ىقىلاسىن كوردى. سول ورايدا تۇركىستاندىقتار الدىندا اشىقتان اشىق جاريا ەتكەن بۇكپەسىز وي-پىكىرىن ەستىدى. سونىڭ بارىنە بەك رازى بولعان-تىن.

يمپەريانىڭ بۇراتانا بوداندارى اشۋ-ىزاسىن بۇرق ەتكىزىپ كورسەتكەن كوتەرىلىس جايىندا بيلىكتىڭ وسىناۋ سىنشى-وپپوزيتسيونەرى نەعۇرلىم كوبىرەك ماعلۇمات الۋعا تىرىسقان. ونىڭ سونداي نيەتىن تۇسىنىسىمەن، مۇستافا دا وعان مەيلىنشە كومەكتەسۋگە قۇلشىنعان-دى. شىنتۋايتىندا، بۇل – قور بولعان وتار حالقىنىڭ قۇقىن ەزۋشى وكىمەت وكىلىنىڭ قولىمەن قورعاۋعا سەپتەسۋدىڭ بىردەن ءبىر ءتيىمدى جولى دا ەدى. وسىلاي پايىمداعان شوقاەۆ دۋما دەلەگاتسياسىنا جەرگىلىكتى ازاماتتار تاراپىنان حالىقتىڭ كوتەرىلىسى جانە ونى اسكەريلەردىڭ قاتىگەزدىكپەن باسۋى جايىندا جازباشا كۋالىكتەر بەرىلۋىن ۇيىمداستىردى.

كەرەنسكي كوپ دەرەككە كەنەلدى. ونى، اسىرەسە، انديجاندىق مۇعالىم قوڭىرقوجا قوجىقوۆ تاپسىرعان ماتەريال رازى ەتكەن بولاتىن. ونىڭ رەكۆيزيتسياعا جاتاتىندار جاسىن انىقتاۋدا جەرگىلىكتى اكىمشىلىك وكىلدەرىنىڭ دولبارعا قۇرىلعان ءىس-داعدىسى، سول ورايدا پاراقورلىقتى ءورشىتۋى، اسكەري جاساقتاردىڭ كوتەرىلىستى باسۋداعى ماسقارا اسىرا سىلتەۋلەرى جونىندەگى مىسالداردى جيناقتاپ، جۇيەلەپ ۇسىنعانى كولەمىمەن دە، مازمۇنىمەن دە، جانە، ارينە، ناقتىلىعىمەن ەرەكشە ماڭىزدى قۇجات بوپ شىققان ەدى.

ولار سوتسياليست ۆاديم چايكيننىڭ ۇيىندە جۇزدەسىپ، پىكىرلەستى.  سونداعى جىلى دا ءماندى سۇقبات مۇستافانىڭ ەسىندە، ءالى كوز الدىندا تۇر. ءبارىنىڭ دە سوڭعى وقيعالارعا كوزقاراستارى سولشىل كەرەنسكيدىڭ ولكەدە كوڭىلىنە تۇيگەنىمەن ۇيلەسىپ جاتقان ەدى.

دۇربەلەڭ تۇنشىقتىرىلىپ، مايدان جۇمىستارىنا كۇزگى شاقىرۋ باستالعان شاقتا، جۇرت تاعى قوبالجىعان. ىزىنشە ەل ىشىنەن ەنتىگىپ شىققان دالا وكىلدەرىنىڭ ءبىر توبى پيتەرگە جەتكەن. قازاققا بەيمالىم جانە بەيماعىنا سوعىستىڭ وت-جالىن وراعان شەبىنە اتتاندىرىلماق جاستارىنا ارا ءتۇسۋدى كۇيتتەپ كەلگەن. ولار جىگىتتەرىن كوگەندەۋلى قويداي ءموليتىپ،  اجال ارانىنا توپىرلاتىپ ايداتۋدان قۇتقارۋدى ماقسات ەتكەن-ءتىن. پاتشالىقتىڭ استاناسىنداعى مۇسىلمان كوميتەتىندە ىستەپ جۇرگەن قازاق بالاسىنىڭ كومەگىمەن سونىڭ الدەبىر جولىن تابۋدان ۇمىتتەنگەن. سوندا ەل ىشىنەن كەلگەن بۇل ازاماتتاردى مۇستافا ايتۋلى ساياساتكەر، دۋمالىق سولشىل بىرلەستىكتەردىڭ اۋزى دۋالى سەركەسى كەرەنسكيگە جولىقتىردى. ول وزىنە ۇلكەن ءۇمىت ارتا قاراعان وسىناۋ دالالىق اڭعال دا اقجۇرەك ارااعايىنداردى الداۋسىراتپاي، شىن كوڭىلىمەن سويلەدى. ەشتەڭەنى بۇكپەي، ماسەلەنىڭ اشىعىن ايتتى.

– ورىس اكىمشىلىگىنە ەش جەردە، وتار ايماقتار تۇگىل، ورتالىققا تاقاۋ جەرلەردىڭ وزىندە دە سەنۋگە بولمايدى، – دەدى.

سوسىن اقىلىن ايتتى. بۇراتانا زيالىلارىنىڭ، وسى وتىرعان ەل اعالارىنىڭ ەسىندە بولسىن. ولاردىڭ ۇكىمەتكە تولەنۋگە ءتيىس ادەتتەگى سالىق ۇستىنە، سوعىستىڭ قارا جۇمىستارىنا سالۋدان جاستارىن قۇتقارىپ قالۋ ءۇشىن، «مالىم – جانىمنىڭ ساداقاسى» رەتىمەن ەسەلەپ، ارتىعىمەن قوسىپ بەرۋگە پەيىل بوپ تۇرعان جىلقىلارىن ورىس اكىمشىلىگى راحاتتانا قابىل الادى، بۇل ءبىر.  ەكىنشىدەن، سولاي ەتە تۇرا، قانشاما ۋاعدالاسسا دا، ونىسىنان ەش قينالماستان تايا سالادى. ءسويتىپ، بەرگەن مالدارىن دا، بۇلاردىڭ سونداي پارا بەرۋ جولىمەن موبيليزاتسيادان قۇتقارساق دەپ قيالداپ تۇرعان جاستارىن دا، ءسوز جوق، الىپ كەتەدى. ءيا، دەدى ول، «سوعىس اجەتىنە، ارميانىڭ قارا جۇمىسىنا قاجەت» دەپ، ءاي-شايگە كەلتىرمەستەن، سىپىرىپ اكەتەدى. ورىس بيۋروكراتياسىن كەرەنسكي، قۇدايعا شۇكىر، وتە جاقسى بىلەدى،  سوندىقتان ول قازاقتارعا بەكەرگە شاشىلماعاندارىڭىز ءجون دەيدى...

سوعىستىڭ قارا جۇمىسىنان قۇتىلۋ امالىن ىزدەستىرىپ، پەتروگرادقا تورعاي قازاقتارىنىڭ دەلەگاتسياسى دا كەلگەن. مۇستافانىڭ كومەگىمەن وسىناۋ بەدەلدى دۋمالىق قايراتكەرگە  جولىعىپ، وزدەرىنىڭ تىلەكتەرىن بىلدىرگەن. ەلدەن ات ارىتىپ جەتكەن وزدەرى مەن ۇكىمەتتىڭ اراسىنا وسى بەدەلدى مەمدۋما مۇشەسىنىڭ دەلدال بولۋىن سۇراعان. شارتتارىن بايان قىلعان. مايدانعا تورعايدان الىنۋعا ءتيىس قارا جۇمىسشىلاردىڭ ورنىنا حالىق ون مىڭ سايگۇلىك بەرۋگە ءازىر ەكەنىن ايتقان. سوندا كەرەنسكي باسىن شايقاپ: «ورىس ۇكىمەتى سىزدەردىڭ سايگۇلىكتەرىڭىزدى دە، جىگىتتەرىڭىزدى دە الادى. وعان سەنۋگە بولمايدى، ونى تەك ورىس دەموكراتياسىمەن اۋىستىرۋ كەرەك»، – دەگەن ەدى...

پاتشالىق سامودەرجاۆيەنىڭ ورنىنا ورىس دەموكراتياسى كەلۋگە ءتيىس! كوزقاراسى  وسىنداي دەموكراتقا قالاي عانا قۇلاماسسىڭ. مۇستافا وعان سەندى. سول ارقىلى جالپى ورىس دەموكراتياسىنا سەندى. دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنىڭ بايىرعى جۇرتىنا ازاتتىق اپەرۋ جولىنداعى كۇرەستە ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ كىممەن ۇزەڭگىلەس بولۋى كەرەكتىگى ايقىن دەپ سانادى. ءوزى ىشتەي ۇلكەن ءۇمىت ارتىپ جۇرگەن ورىس دەموكراتياسىنىڭ وسىناۋ كورنەكتى وكىلى، مۇستافانىڭ بايقاۋىنشا، مەمدۋماداعى ەڭ شەتىن سولشىل دەپۋتات قانا ەمەس، ورىس بيۋروكراتياسىنىڭ اسا قاتال سىنشىسى دا ەدى.

ونىسى راس-تىن. كەرەنسكي دۋماداعى وڭشىلداردىڭ، قارا جۇزدىكشىلدەردىڭ، تاعىسىن تاعى قيلى بۇرالاڭدارمەن بيلىك مۇددەسىنە باعدارلانعانداردىڭ ارەكەتتەرىن جاقسى بىلەتىن. ولاردىڭ ۇكىمەتتىڭ وزبىرلىعىن قوستاپ، قوعامي تىنىس-تىرشىلىكتە جاساعان بىلىقتارى احۋالىندا تۋراشىلدىقپەن قىزمەت اتقارۋدىڭ قيىن ەكەنىن دە تۇيسىنەتىن. بىراق، ءتىپتى، سونى تىكەلەي  كورىپ جۇرسە دە، مويىمايتىن جانە ءوز ۇستانىمىنان ەشقانداي دا باس تارتپايتىن. سوندىقتان دا، ۋاقىت وتكەن سايىن، ساياسي كۇرەس سوقپاقتارىمەن بيىكتەپ كەلە جاتقان ەدى.

بىردە ول مۇستافاعا:

– ءبىزدى وسىناۋ سۇمدىق پەن قارا بىلىق ىشىندە ماڭداي تەرىمىزدى توگىپ ەڭبەكتەنە بەرۋگە نە يتەرمەلەيدى؟ – دەگەن ساۋال قويعان.

«ادىلەتتىلىككە ىڭكارلىك، – دەپ ويلاعان-دى ىشتەي مۇستافا، – حالىقتار باقىتىن ويلاعاندىق...» بىراق سىرتىنا شىعارىپ ۇلگەرمەدى. اناۋ مۇنىڭ پىكىرىن كۇتپەگەن دە بولۋ كەرەك، ساۋالىنىڭ جاۋابىن كەشەۋىلدەتپەي، ءوزى بەرگەن. كەيىنىرەك، اقپان رەۆوليۋتسياسى ناتيجەسىندە ورناعان دەموكراتيالىق رەسەي رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ باسىنا بارعانىندا،  ىشىندە مۇستافا دا بار جاڭا بيلىك وكىلدەرى شارتاراپتان جينالعان مەملەكەتتىك ماجىلىستە، تۇجىرىمدى تۇردە سول پىكىرىن قايتالادى:

– ءبىزدىڭ جان اياماي كۇرەسۋدەن تايىنباۋىمىزدىڭ سىرى، – دەدى ول، – زامانداستارىمىزدىڭ سوتىنان باسقا دا قازى بارىن، الدىمىزدا ءبىزدى تاعى دا اسا جوعارعى سوت – تاريح سوتى توسىپ تۇرعانىن بىلەتىنىمىزدە!

بىراق سونى ۇعىنۋ – سول سوتتىڭ قانداي بولارىن الدىن-الا ءبىلۋ دەگەن ءسوز ەمەس... بار بولعانى تاعى بىرنەشە جىلدان كەيىن مۇستافا ونىمەن ەميگراتسيادا كەزدەسەدى. باسپاسوزدە قىزمەتتەس بولادى. دەموكراتيالىق كوزقاراستارىنىڭ ايرىلار تۇستارىن باعامداسادى. بىراق وعان دەيىن ءالى تالاي بۋىرقانعان بەلەستەردەن ءوتۋ كەرەك...

قازىر، ون التىنشى جىلعى دۇبەلەڭگە بايلانىستى سولشىل قايراتكەر الەكساندر كەرەنسكي تۇركىستان ولكەسىنە دۋمالىق ارنايى دەلەگاتسيانىڭ باسشىسى رەتىندە بارىپ، مەملەكەتتىڭ شەت ايماعى ىشىندەگى جاڭا جوسىقسىزدىقتاردى تىكەلەي ءبىلدى. ۇكىمەتتىڭ ورالىمسىز ءىس-ارەكەتىنىڭ كوڭىلسىز سالدارلارىن كوردى. ونىڭ يمپەريا مۇددەسىنە قانداي زالال تيگىزەتىن باجايلادى. نە كەرەك،  ول بۇل جولى دەلەگاتسيا قۇرامىنداعى جاس تۇركىستاندىق اۋدارماشىسى مۇستافا شوقاەۆتىڭ سەپتەسۋىمەن ورىس تۇركىستانىنان كوپ نارسەگە كوزىن اشىپ ورالدى.

بۇل ءىسساپاردىڭ مۇستافاعا دا بەرگەنى مول بولدى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ  ۇكىمەتى تۇركى-مۇسىلمانداردىڭ ويانۋىنان قاتتى شوشيتىن. كۇدىك پەن ۇرەي، اسىرەسە، وسمان يمپەرياسىنداعى جاس تۇرىكتەردىڭ 1908 جىلعى كوتەرىلىسى كەزىنەن بەرى ءورشىپ تۇرعان-دى. وسى ءبىر سەكەمشىلدىك جەتەگىمەن ۇكىمەت پانيسلاميزم، پانتيۋركيزم، ياعني  يسلامشىلدىق، تۇركىشىلدىك دەگەن ساياسي جالالى ايدارلار ويلاپ تاپقان. سولارىن كۇدىكتى كورىنگەن وزگە تەكتىلەرگە وڭدى-سولدى تاڭىپ، قيلى شارا قولدانۋدى ادەتتەگى ءىس-داعدىسىنا اينالدىرعان. ءوستىپ وتارىنداعى بودانداردى اۋىزدىقتاپ ۇستاۋعا ايرىقشا ءمان بەرەتىن. مۇستافانىڭ پىكىرلەس دوسى، ءجاديدشىل ۋبايدۋللا حودجاەۆتىڭ تۇركىستاندىقتاردى پروگرەسكە ۇندەيتىن گازەتى وسىنداي احۋالدا شىعىپ تۇرعان ەدى، اقىرى تۋزەمدىكتەردىڭ جوعىن جوقتاعان باسىلىم ولكە گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ بۇيرىعىمەن جاۋىپ تاستالدى. وعان ۋبايدۋللا  مويىماي، پەتروگرادتا جاھاندىق سوعىسقا بايلانىستى شاقىرىلىپ، 1914 جىلعى جەلتوقساندا وتكەن  سەزگە  تۇركىستان  مۇسىلمان  قوعامدىق  ۇيىمدارى اتىنان قاتىستى. جالپىرەسەيلىك مۇسىلمان كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا ەندى جانە سوندا قىزمەت ىستەۋ ءۇشىن ورتالىقتا قالدى. ال بيىلعى جىل باسىندا ول مۇسىلمان كوميتەتى جانىنان مۇستافا شوقاەۆپەن بىرگە تۋزەم كوميسسياسىن قۇردى. وسى تۋزەم كوميسسياسىنىڭ، ياعني تۇركىستان كوميسسياسىنىڭ العا قويعان ماقساتىنا ساي، ولار ەندى تۇركىستان ولكەسىنىڭ ماسەلەلەرىمەن تەرەڭىرەك شۇعىلدانۋعا كىرىسكەن-ءتىن.

ال جازدا بۇلاردىڭ تۋعان ولكەسىندە پاتشانىڭ 25 ماۋسىم پارمەنىنە قارسىلىق وتى بۇرق ەتىپ، تۇركىستان ءبىر ساتتە-اق وت-جالىنعا ورانىپ شىعا كەلگەن. سودان باستاپ مۇسىلمان كوميتەتىنىڭ تۇركىستان كوميسسياسى ءۇشىن مازاسىز كۇندەر تۋدى. ەلدەگى بيلىكپەن، جەكەلەگەن ازاماتتارمەن بايلانىستار جاسالدى. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە سۇراۋ سالىندى. دۋما دەمالىستا جۇرگەن سەبەپتى، اۋەلى جەكەلەگەن دەپۋتاتتارمەن، مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ توراعاسىمەن بايلانىس جاسالىپ، كەڭەسۋلەر وتكىزىلدى. جاعدايدى ءجىتى باقىلاپ، سونداي ارەكەتتەرمەن جۇرگەندەرىندە، ولكە باسشىسىنىڭ اۋىسقانى ءمالىم بولدى.

سوندا مۇستافا ىشتەي سوعان ءۇمىت ارتتى. تىنىشتىعى بۇزىلعان ولكەگە دۇرىس اكىم تاعايىندالعان شىعار-اۋ، ءادىل باسشىلىق جاسار-اۋ دەپ ويلادى. ءسويتىپ،  ولكەنى باسقارۋعا اتتانعالى وتىرعان جاڭا اكىمگە – گەنەرال كۋروپاتكينگە ارنايى بارىپ جولىققان. بۇل شىلدە ايىنىڭ ورتا تۇسىندا بولعان ەدى.

سوعىس باستالعان شاقتا، 1914 جىلعى كۇزگە سالىم، تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىن ۋاقىتشا باسقارۋعا گەنەرال مارتسون جىبەرىلگەن-ءتىن. بىراق ونىڭ ۋاقىتشا قىزمەتى ەكى جىلعا سوزىلدى. بيىل وعان كومەكشى بولىپ گەنەرال ەروفەەۆ باردى.  ال  مارتسون ءوزىنىڭ ۋاقىتشا قىزمەتىنەن وسى 25 ماۋسىم پارمەنىنە قول قويىلعان شاقتا عانا بوسادى. سودان، ۇزاماي، پەتروگرادقا ورالدى. ورالىپ، اسكەري كەڭەس مۇشەسى لاۋازىمىنداعى جۇمىسىن جالعاستىردى. ال گەنەرال-گۋبەرناتور مارتسوننىڭ كومەكشىسى گەنەرال ەروفەەۆ ولكەدە ەرەكشە بەلسەندىلىك كورسەتە باستادى. ول، ءتىپتى، ورىس اسكەري قىزمەتكەرى كورىنگەندە، تۋزەمدىك بىتكەن باسىن تومەن سالىپ، ءيىلىپ تۇرۋ كەرەك دەگەن بۇيرىق شىعارىپتى. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ورنىنا وتىرىپ قالارمىن دەپ دامەلەنگەنىنەن بە ەكەن...

الايدا تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى لاۋازىمىنا گەنەرال كۋروپاتكين تاعايىندالعان. «مارتسون  استاناعا  اۋىسقالى  گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ  مىندەتىن  اتقارىپ وتىرعان گەنەرال ەروفەەۆ جاڭا  گەنەرال-گۋبەرناتور كۋروپاتكين قىزمەتىنە كىرىسكەنگە دەيىن تالاي بىلىق جاساپ ۇلگەرگەن ەدى، – دەپ، مۇستافا ىشتەي كۇرسىندى، – گەنەرال كۋروپاتكين  از ۋاقىتتا ودان دا اسىپ ءتۇستى...» مۇستافا گەنەرال كۋروپاتكينمەن وسىندا، پيتەردە سويلەسكەن بولاتىن. تاعايىندالعان لاۋازىمدىق مىندەتىن اتقارۋ ءۇشىن تاشكەنتكە اتتانارىنىڭ الدىندا كەزدەسكەن. قابىلداۋىنا ارنايى سۇرانىپ كىرگەن. سوندا قارت گەنەرال بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان كوميتەتىنىڭ تۇركىستاندىق قىزمەتكەرىمەن تۇسىنىستىك ءبىلدىرىپ اڭگىمەلەستى. پىكىرىمەن كەلىستى. اسكەريلەردىڭ تۇركىستاندا بەيباستاقتىققا جول بەرىپ جۇرگەنىن مويىندادى. ءوزىنىڭ ولكەگە بارا سالا ءتارتىپ ورناتپاق، زاڭدى، ادىلەتتىلىكتى ۇستەم ەتپەك ويى بارىن ايتتى. مۇستافا وعان، ۋاقىتىندا يمپەريانىڭ سوعىس ءمينيسترى مارتەبەسىندە دە قىزمەت اتقارعان بايىرعى اسكەري قايراتكەر الەكسەي نيكولاەۆيچ كۋروپاتكينگە، جاسى ۇلعايعاندىقتان دا ادىلەتتى بولۋى ىقتيمال عوي دەپ ساناعاندىقتان، كادىمگىدەي سەنگەن ەدى...

سولتۇستىك مايدان قولباسشىلىعىنان شاقىرىپ الىنىپ، تۇركىستان ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى لاۋازىمىنا بەكىتىلگەن جاۋىنگەر اسكەرباسى شىنىمەن دە ليبەرال ءتارىزدى-ءتىن. مۇسىلمان كوميتەتىنىڭ ءام ونىڭ تۇركىستاندىق كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى مۇستافا شوقاەۆ دەگەن ازيات وزىمەن سويلەسۋگە سۇرانعاندا، باستارتپاعان. جاس دەمەدى، بۇراتانا دەمەدى، ىقىلاستانا پىكىرلەستى. جانە مۇستافانىڭ وي-پىكىرىمەن كەلىسكەن-ءتىن.

– كوتەرىلىستىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – راس، تۇركىستان اكىمشىلىگىنىڭ ءوز بيلىگىن اسىرا پايدالاۋىندا جاتىر، – دەپ مويىنداعان-دى سوندا گەنەرال. – مەن وندا بارىسىمەن مايدان جۇمىستارىنا شاقىرۋ شارتتارىن جەڭىلدەتەمىن. وزبىر چينوۆنيكتەردەن اكىمشىلىكتى تولىق تازارتامىن.

مۇستافا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، گەنەرالدىڭ جاڭا لاۋازىممەن اتتانىپ بارا جاتقان ساپارىنىڭ ءساتتى، وسىناۋ اۋىر كەزەڭدەگى جۇمىسىنىڭ تابىستى بولۋىن تىلەدى. الايدا تاشكەنتكە شىلدەنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عانا جەتكەن گەنەرال ويىن تەز-اق وزگەرتىپتى. كوپ ۇزاماي ولكەگە دۋما دەلەگاتسياسىمەن ءوزى دە بارعانىندا ءبىلدى،  گەنەرال-گۋبەرناتور تاشكەنتتە ەل باسقارۋ ىسىنە كىرىسكەننەن كەيىن، ارتىنشا-اق:

– ورىس قانى تامعان جەردىڭ ءبارىن تاركىلەۋ كەرەك، – دەگەن ۇران تاستاپتى...

مۇستافا گەنەرال كۋروپاتكيننىڭ تۇركىستانداعى قىزمەتىنىڭ العاشقى ايىنىڭ «جەمىسى» جايىندا جازىلعان «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتىندەگى سوزدەردى كەرەنسكيمەن بىرگە وقىدى. وندا: «بۇلىكشىلەر ءتيىستى جازاسىن الدى. اسكەرلەر مىڭداعان كيرگيزدى قىرىپ، مەكەندەرىن جويدى. ولاردىڭ مىڭعىرعان مالى اسكەرلەر مەن اكىمشىلىكتىڭ قاراماعىنا ءتۇستى»، – دەلىنگەن-ءدى...

دەلەگاتسيا ولكەنىڭ نارازىلىق وتى شارپىعان ايماقتارىن ارالاپ، احۋالمەن كوزبە-كوز تانىستى. مول ماتەريال جينادى. سوسىن استاناعا ورالدى. كوپ ۇزاماي ءتورتىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ كانيكۋلعا كەتكەن مۇشەلەرى جەر-جەردەن پەتروگرادقا جينالا باستادى. كەزەكتى سەسسيا اشىلار ۋاقىتقا دەيىن دەپۋتاتتار ءوز فراكتسيالارىندا باس قوسىپ، اعىمداعى جاعدايعا بايلانىستى پىكىر الىسىپ جاتتى. وسى شاقتا شوقاەۆقا مۇسفراكتسيا توراعاسى تەۆكەلەۆتىڭ اتىنان ۇسىنىس ءتۇستى. ول ۇسىنىستى ىقىلاستانا  قابىل الىپ، فراكتسيانىڭ ۇيىمداستىرۋ بيۋروسىنا تۇركىستان وكىلى رەتىندە قىزمەتكە ورنالاسۋعا دايىندالدى. دۋمانىڭ بەسىنشى سەسسياسى جۇمىسىن باستاعالى تۇرعان 1 قاراشادا تۇسكە دەيىن باس قوسقان مۇسىلمان فراكتسياسى ءتيىستى شەشىمىن شىعاردى. مۇستافا جازۋشى، وسەتين قايراتكەرى، فراكتسيا ۇيىمبيۋروسىنىڭ توراعاسى احمەد تساليكوۆپەن الداعى مىندەتتەر اۋقىمىن انىقتاپ، ءىس جوسپارىن جاساۋعا كىرىستى...

كوتەرىلىس  نەگىزىنەن  باسىلىپ،  دالا  جانە  تۇركىستان  وبلىستارىنان شاقىرىلعان جۇمىسشىلار پويىزبەن باتىس مايدان جاققا تاسىمالدانا باستاعان. مۇستافا شوقاەۆ سونداي پويىزداردىڭ پەتروگراد ارقىلى وتەتىندەرىن توسىپ الىپ، جىگىتتەردىڭ حال-جاعدايلارىن سۇراستىرىپ ءجۇردى. اسىرەسە سالىمگەرەي سۇلتان ءجانتورين سونداي ءبىر قۇرامامەن كەلە جاتقان جۇمىسكەر جىگىتتەرگە ارناپ جىلقى سويعىزىپ، ولاردى ۆوكزالدا تاماقتاندىرۋدى ۇيىمداستىرعاندا، قولدارىنا  ازىق-تۇلىك سالىنعان ءبىر-ءبىر قاپشىقتان ۇلەستىرىپ بەرگەندە، ول وسىناۋ قۇرمەتتى قايراتكەر اعانىڭ قاسىنان تابىلدى. بىرگە ءجۇرىپ، ەلدىڭ ءتىلىن بىرگە سۇراستىردى. ودان سوعىستىڭ قارا جۇمىسىنا شاقىرىلعانداردىڭ ارتتارىنان مايدان شەبىنە دە بارىپ قايتتى. ۇيىمبيۋروداعى دوسى زاكي ۆاليدوۆ ەكەۋى قورعانىستىڭ قارا جۇمىسىن ىستەپ جۇرگەن جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ىشىندە بولىپ، تىرلىكتەرىن تىكەلەي كورىپ-ءبىلدى، مۇڭ-مۇقتاجدىقتارىن تىڭدادى، ءبارى ەلدەگى احۋالدى ەسكە ءتۇسىرىستى.  ال مۇستافا مەن زاكيدىڭ باتىس مايدان جاققا ىسساپارعا شىعۋىنا مەمدۋما مۇشەسى الەكساندر كەرەنسكي جاردەمدەسكەن-ءتىن. سول سەبەپتى، العى شەپتەگى بۇراتانا جەرلەستەرىنىڭ جاعدايىنان العان اسەرلەرىن وعان دا ايتىپ كەلگەن. تاعى، جەر-جەردەن فراكتسيا اتىنا كەلىپ جاتقان حات-حابارلار دا كوپ-ءتىن. وسىنىڭ ءبارىن مۇستافا وي قازانىندا تەبىرەنە قورىتىپ ءجۇردى.

كەرەنسكي مەن تەۆكەلەۆتىڭ سەسسيا باستالعالى تاباندى تۇردە كوتەرىپ جۇرگەندىكتەرىنىڭ ارقاسىندا، دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىندەگى كوتەرىلىس ماسەلەسى دۋمانىڭ پلەنارلىق ماجىلىسىندە تالقىلاۋعا شىعارىلاتىن بولدى.  مۇسىلمان فراكتسياسى اتىنان بايانداما جاساۋ مەمدۋما مۇشەسى مامەد-يۋسۋف جافاروۆقا تاپسىرىلدى. وعان قاجەت ماتەريالدار ازىرلەپ بەرۋ – ۇيىمبيۋروعا، ناقتىلاپ ايتقاندا، دۋما دەلەگاتسياسىمەن بىرگە ءجۇرىپ، وقيعانى زەرتتەپ قايتقان مۇستافا شوقاەۆقا جۇكتەلدى. جاس جاعىنان مۇستافادان مامەت-ءجۇسىپتىڭ از عانا ۇلكەندىگى بار-تىن، وسى قارا شاشتى، قاسى قالىڭ، قاراتورى، بويشاڭ جىگىت 4-ءشى دۋماعا دەپۋتات بوپ باقى، ەليساۆەتپول جانە ەريۆان گۋبەرنيالارى مۇسىلماندارىنان سايلانعان ەكەن. مەمدۋما مۇشەسى بولعالى ءاردايىم باتىل سوزدەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ، كوپشىلىكتى ريزا ەتىپ كەلە جاتقان قايراتكەر.

انا جىلى، بالقان سوعىسىنا بايلانىستى، وداقتاس سلاۆيان اسكەرلەرىنىڭ  جەڭىسى  تۇرتكى  بولىپ،  قالا  كوشەلەرىنە  1913  جىلدىڭ  17–18 ناۋرىزىندا كوپتەگەن ادامدار شەرۋگە شىققان. ىشىندە ستۋدەنتتەر كوپ بولاتىن. شەرۋگە قاتىسقانداردى پوليتسيانىڭ ۇرىپ-سوعىپ، تۇرمەگە تىققانى، تالايىنا  زورلىق-زومبىلىق كورسەتكەنى بەلگىلى ەدى. جۇرتشىلىقتى اشىندىرعان. سول جاعداي ارتىنشا-اق، كوڭىلسىز وقيعادان ءۇش-ءتورت كۇن وتە،  دۋمانىڭ تالقىلاۋىنا تۇسكەن.  سوندا وسىناۋ تاماشا جىگىت، مەمدۋما مۇشەسى مامەد-يۋسۋف دجافاروۆ ۇكىمەتتىڭ بالقان سوعىسىن سلاۆيانشىلدىقتىڭ يسلاممەن كۇرەسى رەتىندە ۋاعىزداعان ساياساتىن قاتاڭ سىناعان ەدى.

بالقان مەملەكەتتەرىنىڭ يسلاممەن ەمەس، تۇركيا مەملەكەتىمەن سوعىسىپ جاتقانىن ارىپتەستەرىنىڭ ەسىنە سالعان. بۇل سوعىستى ءبىر ءدىننىڭ ەكىنشىسىمەن قاقتىعىسۋى دەپ قاراۋدىڭ قاتە ەكەنىن مامەت-ءجۇسىپ جافاروۆ 4-ءشى مەملەكەتتىك دۋما مىنبەرىنەن بار داۋىسپەن ايتقان. مۇنداي ساياساتتىڭ روسسيادا كورىنىس تابۋىنىڭ بۇرىس ەكەنىن، ويتكەنى ەلدەگى مۇسىلماندار مەن حريستياندار  اراسىندا وشپەندىلىك تۋعىزاتىنىن ەسكەرتكەن. ءتىپتى، وشپەندىلىك ىشتەن تىنىپ جاتقان بولسا، سونى  ورشىتۋگە اكەلەتىنىن، سوندىقتان دا ونىڭ وتە قاۋىپتىلىگىن جاريا ەتكەن. شەرۋگە قاتىسقانى ءۇشىن  تۇركى حالىقتارىنىڭ جاستارىن  پوليتسيانىڭ ادەيىلەپ سوققىعا جىعۋىن قاتتى سىنعا العان. بۇل ارەكەت ەلدە كونسەرۆاتيۆتى پيعىلدىڭ كەڭ تاراۋى سالدارىنان تۋىنداپ وتىر دەپ اشكەرەلەگەن ەدى.  وسىنداي وجەت پىكىر ايتۋعا قابىلەتتى ەكەنىن بىلگەندىكتەن دە، مۇسىلمان فراكتسياسى وعان ورىس ازياسىنداعى كوتەرىلىس بويىنشا بايانداما جاساۋ مىندەتىن ارتۋدى قوش كورگەن-ءدى.

مۇستافا ەداۋىر ەڭبەكتەنىپ، مامەت-ءجۇسىپتىڭ بايانداماسىنا قاجەت بولاتىن مول ماتەريال دايىنداپ بەردى. ءسوز جوق، تۇركىستان ولكەسىن دۋما دەلەگاتسياسىمەن بىرگە ارالاعانىندا كورگەن-بىلگەنى ءوز الدىنا ءبىر توبە-ءتىن، ول باسقا دا قيلى جولدارمەن قولعا تيگەن كوپتەگەن دەرەكتەردى قولدانۋعا ىڭعايلى ەتىپ ازىرلەدى. جاعدايدى  اۋىزشا دا جان-جاقتى ءتۇسىندىردى. ءسويتىپ،  الىس ولكەدە ورىن العان كوتەرىلىس كارتيناسىن مەمدۋما مۇشەسىنىڭ كوز الدىنا ايقىن ەلەستەتە بىلۋىنە جاقسى جاردەم كورسەتتى.

بۇل مۇستافا شوقاەۆقا تۇركىستان ولكەسىنىڭ وكىلى رەتىندە فراكتسيا بيۋروسىنا قىزمەتكە كەلگەلى جۇكتەلگەن ءبىرىنشى ماڭىزدى تاپسىرما ەدى. تاپسىرمانى ول ابىرويمەن اتقاردى. مۇستافانىڭ شىن ىقىلاسىمەن كورسەتكەن كومەگىنىڭ ارقاسىندا، دۋما مۇشەسى مامەت-ءجۇسىپ جافاروۆ شالعايداعى قارسىلىق كوتەرىلىسى حاقىنداعى كوزقاراسىن ۇشتاپ، نەبىر ايتىسقا ساقاداي ساي ءازىر بولعان. ەكەۋلەپ قاراستىرىلعان دەرەكتەردى قورىتا كەلە تۋىنداعان تالاي اششى سىني سوزدەردى ول وتكەن قاراشا ايىنىڭ 27-ءسى كۇنى اسكەري كوميسسيادا ايتقان بولاتىن. ەندى، دۋمانىڭ وتىرىسىندا، ماسەلەنى جۇمساقتاۋ سوزدەرمەن، بىراق تۇپكى ءمانىن ەش تومەندەتپەي جەتكىزۋدى مۇرات ەتكەن.

بەسىنشى سەسسيا جۇمىسىن باستاعالى الدەنەشە مارتە قوزعالعان دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىندەگى كوتەرىلىس ماسەلەسىن قاراۋ ءۇشىن، اقىرى،  مەمدۋمانىڭ جابىق ءماجىلىسى وتكىزىلەتىن بولعان-دى. وندا ۇكىمەتكە دەپۋتاتتىق سۇراۋ سالۋلاردىڭ ءجون-جوباسىن قاراستىرۋ كوزدەلگەن-ءتىن. ءسويتىپ اقىرى 1916 جىلعى 13-ءشى جەلتوقساندا، قىستىڭ قىسقا كۇنى الدەقاشان تۇگەسىلىپ، قالا ءتۇن قۇشاعىنا ورانعاندا، دۋما مۇشەلەرى تاۆريا سارايىنا جينالدى. كەشكى ساعات توعىزعا ون شاقتى مينۋت قالعاندا دۋما توراعاسى ميحايل رودزيانكو جابىق وتكىزىلمەك وتىرىستى اشىق دەپ جاريالادى.

العاشقى باياندامانى كەرەنسكي جاسادى. دۋما دەلەگاتسياسى «كوتەرىلىستەن كەيىنگى تۇركىستان ولكەسىن ارالاپ جۇرگەندە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ورىس مەملەكەتتىلىگىنە،  ەلەستە عانا بار  الدەقانداي ورىس مەملەكەت قايراتكەرلەرىنە جانە مەملەكەتتىك دۋماعا قانداي كوزقاراس تانىتقانىن» تىكەلەي وزدەرىنەن ەستىپ-بىلگەندەرىن،  سولاردى «ارىپتەستەرىنىڭ قاپەرىنە سالۋعا ءتيىسپىن» دەپ سانايتىنىن ايان ەتىپ، «ولكەدە حالىقتى دۇرلىگۋگە ءماجبۇر ەتكەن – وكىمەتتىڭ وراشولاق تا ەبەدەيسىز ءىس-ارەكەتى» دەگەن تۇجىرىم جاسادى جانە وعان  بۇلتارتپاس مىسالدار كەلتىردى. ول «بارلىق جەردە جولداس تەۆكەلەۆپەن بىرگە» ءجۇرىپ، تۋزەمدىكتەردىڭ وزدەرىن قورشاعاننىڭ بارشاسىنا اسقان ۇرەيمەن قارايتىندارىن كورگەندەرىن جانە وعان باستى سەبەپ – جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەر ەكەنىن، ويتكەنى «زاڭ دەگەنىڭ ورىس چينوۆنيگى ءۇشىن – قوسالقى بىردەڭە عانا» بولعاندىقتان، ولاردىڭ ويلارىنا كەلگەنىن ىستەپ، وزبىرلىعىمەن، پاراقورلىعىمەن ولكەنى قانعا بويالۋعا دۋشار ەتكەنىن اڭگىمەلەدى. بولىپ وتكەن كوتەرىلىس ويلى ازاماتتاردى جايباراقات قالدىرمايدى دەدى ول، ءسويتىپ شەت ايماقتاردى، اتاپ ايتقاندا تۇركىستاندى  باسقارۋدىڭ جاڭا تارتىپتەرىن جاساۋ ماسەلەسىن بار داۋىسپەن كوتەردى.

كەرەنسكيدىڭ بايانداماسىنا مۇستافا قاتتى ريزا بولدى. ودان كەيىن مۇسىلمان فراكتسياسى اتىنان بايانداما جاساعان جافاروۆ ونى كەرەمەت تولىقتىردى دەپ ەسەپتەدى. مامەد-ءجۇسىپ ءسوزىنىڭ باسىندا تالقىلانىپ وتىرعان ماسەلەگە تىكەلەي قاتىسى بار ولكەنىڭ – دالا وبلىستارى مەن تۇركىستان سەكىلدى شەت ايماقتىڭ وكىلدەرى ءماجىلىس زالىندا جوق ەكەنىنە نازار اۋدارعان-دى.

– ءبىز بۇگىن وسىنداي ماڭىزدى ماسەلەنى سول شالعاي جاقتىڭ وكىلدەرىنسىز تالقىعا سالىپ وتىرمىز. بۇل قالىپتاعى جاعداي ەمەس، وعان بۇدان ءارى توزۋگە بولمايدى! – دەپ باتىل مالىمدەدى.

ول دۋمادا قازاق جانە تۇركىستان ولكەلەرىنەن دەپۋتاتتار سايلاۋ ماسەلەسىنە تىيىم سالعان بەلگىلى 1907 جىلعى زاڭنان – «3-ءشى ماۋسىم توڭكەرىسىنەن» – بەرى تالاي ۋاقىت ءوتىپ، مىنە، ونىنشى جىلعا اياق باسقانمەن، جاعدايدىڭ وزگەرمەي وتىرعانىنا قىنجىلىس ءبىلدىردى. ءوزىنىڭ  مۇنى وسىناۋ بيىك مىنبەردەن ايرىقشا اتاپ كورسەتۋگە ءتيىس ەكەنىن ايان ەتتى.

ول ءوزىنىڭ وتە تاماشا بايانداماسىن «جاريا بولعان اسا جوعارى ءامىر رەسەيدىڭ شىعىس شەت ايماقتارىنداعى – كاۆكاز، تۇركىستان، ءسىبىر جانە دالا وبلىستارىندا تۇراتىن وزگە تەكتى حالىقتار ومىرىندەگى تۇتاس ءبىر ءداۋىردى اشتى» دەگەن بايلامىنان تاراتتى. سول ءسوزىن:

– دۇنيەجۇزىلىك ۇلى سوعىس ۇدەرىسىنە جۇزدەگەن مىڭ بۇراتانا تىكەلەي تارتىلعان بولىپ شىقتى، – دەپ، ناقتىلاۋعا كوشتى. – ولار سول كەزگە دەيىن جالپىمەملەكەتتىك قۇرىلىستا قۇقتارى شەكتەلگەن  ازاماتتاردىڭ ەرەكشە جاعدايىندا، وزىندىك ەكونوميكالىق سالتپەن ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن ەدى. وسى احۋال بۇراتانالاردى جاپپاي شاقىرۋ اكتىنە مەيلىنشە ابايلاپ، اقىلعا جۇگىنە وتىرىپ كەلۋگە ۇكىمەتتى ءماجبۇر ەتۋگە ءتيىس ەدى. الايدا ءبىز ءىس جۇزىندە كەرىسىنشە كورىنىستى كورىپ تۇرمىز...

مامەت-ءجۇسىپ شاقىرۋدىڭ يمپەريانىڭ نەگىزگى زاڭدارىن بۇزاتىن رەتپەن جاسالعانىن جانە تۋزەمدىك حالىقتىڭ شارۋاشىلىق تىرشىلىگىندە ەشتەڭەمەن اقتاۋعا كەلمەيتىن كۇيزەلىستەر تۋعىزعان تۇردە جۇزەگە اسىرىلعانىن ايتتى.  وكىمەت اگەنتتەرىنىڭ زاڭدىلىققا سىيىمسىز ارەكەتتەرى جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ شەكسىز وزبىرلىعىنا ۇلاسقانىن  كورسەتتى. ماسەلەنىڭ زاڭي جاعى تاسقا باسىلىپ، بارشا ارىپتەستەرىنە تاراتىپ بەرىلگەن پىكىرلەس دەپۋتاتتاردىڭ سۇراۋ سالۋىندا تولىق مازمۇندالعانىن  ەسكە سالىپ، بايانداماسىندا زاڭداردىڭ بۇزىلۋعا دۋشار بولعان ءتۇيىندى جەرلەرىن اتاپ-اتاپ كورسەتتى.

– بىراق ءىس قايداعى ءبىر كيرگيز، سارت، تۇرىكمەنگە كەلگەندە، زاڭ تالاپتارىمەن ساناسۋ كەرەك پە؟ بۇل بۇراتانالار ءۇشىن زاڭ جازىلماعان. بيلىكتى اسىرا پايدالانۋ – ورىس بيلىگى ۇستانعان بۇراتانالىق ساياساتتىڭ باستى ءپرينتسيپى، – دەپ، بار داۋىسپەن، اشىنا  جاريا ەتتى.

جۇرگىزىلگەن ءىس-شارالاردىڭ قيسىنسىزدىعىنا ناقتى دالەلدەر كەلتىردى. تەك قانا جاندى شىندىقتى كورمەيتىن، بيۋروكراتيالىق كەڭسەلەردىڭ جىم-جىرت تىنىشتىعىندا راپورتتار مەن وتىنىشتەردى ازىق قىلىپ كۇن كورگەن وكىمەت، ەل الدىندا جاۋاپسىز وكىمەت، حالىق كۇشىنە سۇيەنبەيتىن وكىمەت قانا وسىندا اۋىر كۇناعا باتادى دەدى ول. مۇنداي وكىمەتتىڭ ءىس-شارالارىنان مەملەكەتتىك دانالىق پەن تيىمدىلىكتى توسۋ قيىن ەكەنىن ايتتى. تۇركىستان مەن دالا وبلىستارى سەكىلدى ەكى وراسان زور اۋداندا جۇزەگە اسىرىلعان ءىس-شارالاردىڭ پارىقسىزدىعىن ناقتى فاكتىلەرمەن سيپاتتادى. تۇركىستان ولكەسىندە دۋما دەلەگاتسياسىنا، اتاپ ايتقاندا، دەپۋتاتتار تەۆكەلەۆ پەن كەرەنسكيگە   تۋزەمدىكتەر تاراپىنان بەرىلگەن حاتتاردى تالدادى.

مامەت-ءجۇسىپتىڭ اسا قۇندى پايىمدارعا تولى بايانداماسىنىڭ ءماتىنى تاپ سولاي تۇزىلۋىنە  ءوز ۇلەسىن قوسقان مۇستافا ونى ارىپتەستەرىنىڭ، ۋاقىت ءتۇن ورتاسىنا اۋىپ بارا جاتقانىنا قاراماستان، تىم-تىرىس،  ىقىلاس قويا تىڭداعانىنا رازى بولدى.

مامەت-ءجۇسىپ جافاروۆ ازيالىق ايماقتارداعى حالىق قارسىلىعى ايتىپ جەتكىزگىسىز قاتىگەزدىكپەن تۇنشىقتىرىلعانىن دالەلدەيتىن، مۇستافانىڭ جاردەمىمەن جيناقتاپ جۇيەلەگەن دەرەكتەرىن قاجەتتى پايىمدارعا قوسىپ، وتە سەنىمدى تۇردە سۋرەتتەگەن ءسوزىن:

– ءبىزدىڭ ىشكى ءومىرىمىزدىڭ قۇلدىراۋىنىڭ وسىنشا كوڭىلسىز دە ايانىشتى كورىنىسى – ەل ىشىندە ەش باقىلاۋسىز جانە ەشتەڭەگە جاۋاپ بەرمەي قوجايىندىق جاساۋعا داعدىلانعان وكىمەت قىزمەتىنىڭ تىكەلەي سالدارى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ وكىمەتتى حالىققا ءاردايىم زورلىق كورسەتىپ، ءالسىزدى ەزۋدىڭ تاريحي داستۇرلەرى اسىراپ-وسىرگەن، – دەگەن تۇجىرىممەن قورىتتى. – وسى وكىمەت سوعىس ءمينيسترى شۋۆالوۆتىڭ اۋزىمەن «ءوزى ءۇشىن زاڭ جازىلماعانىن» ايتقان-تىن. ەستەرىڭىزگە تۇسىرىڭىزدەرشى، مىرزالار، شۋۆالوۆ سوعىس-تەڭىز كوميسسياسىندا: «مۇمكىن مەن بيلىكتە اسىرا سىلتەگەن دە شىعارمىن، ەگەر قاجەت دەپ تاپسام، بۇدان ءارى دە اسىرا سىلتەي بەرەم»، – دەپ مالىمدەگەن ەدى. ويلانىڭىزدار، مىرزالار! جوعارعى بيلىك وكىلىنىڭ زاڭدىلىق تۋرالى تۇسىنىگى وسىنداي بولسا، وندا ونىڭ جەر-جەردەگى اگەنتتەرىنەن نە كۇتۋگە بولادى؟!

سوسىن شەشەن تىم-تىرىس ارىپتەستەرىنە جاعالاي كوز سالىپ از تۇردى دا، بايانداماسىنىڭ ءتۇيىنىن مىنانداي سوزدەرمەن ايان ەتتى:

– دەگەنمەن، وندايلارعا زاڭدى تۇرعىدا ءادىل جازاسىن بەرىپ، سازايىن تارتقىزار كۇن تۋار دەپ سەنگىمىز كەلەدى. سوناۋ كەك قايتارىلار كۇنى زاڭدار تومى اشىلار، ءسويتىپ، جازالار تۋرالى زاڭداردىڭ 311-ءشى بابى – بيلىك جۇرگىزۋدە  شەكتەن شىعىپ اسىرا سىلتەگەنى ءۇشىن داۋلەتىنە دەگەن بارلىق قۇقتارىن جويىپ، ايىپكەردى تۇتقىندار بولىمىنە ايداۋدى كوزدەيتىن بابى مۇقيات وقىلار دەپ ويلايمىز!

مەمدۋما مۇشەلەرى الەكساندر كەرەنسكي مەن  مامەد-يۋسۋف دجافاروۆ جاساعان باياندامالار بويىنشا 15 جەلتوقساندا قىزۋ ءجارىسسوز ءوتتى. سوڭىندا سۇراۋ سالۋ ماتىندەرى بەكىتىلدى. مۇسفراكتسيا ۇيىمبيۋروسىنىڭ مۇشەسى مۇستافا شوقاەۆ ەرتەڭىنە شۇعىل جونەلتپە حات ازىرلەپ، احمەد تساليكوۆ پەن قۇتلىقاي تەۆكەلەۆتەن قولداۋ الدى دا، ولاردىڭ دۋما كەڭسەسى ارقىلى تەزدەتىپ سوعىس مينيسترلىگىنە، دالا جانە تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتارىنا، وزگە دە ءتيىستى ورىندارعا جىبەرىلۋىن قاداعالادى. ارتىنشا فراكتسيا باسشىسى قۇتلۇمۇحامەد تەۆكەلەۆ تاپ سول 16 جەلتوقساندا پاتشا پارمەنىمەن مەمدۋمانىڭ تاعى دا كانيكۋلعا تاراتىلعانىن حابارلادى...

(سۋرەتتە: مۇستافا شوقاي تيفليستە باس قوسقان مۇسىلمان ساياسي ەميگرانتتارىمەن بىرگە.) وتىرعانداردىڭ سول جاقتاعى ءبىرىنشىسى – مۇستافا شوقاەۆ. جانىندا – احمەد تساليكوۆ پەن باشقۇرت ۇلتتىق قوزعالىسى سەركەلەرىنىڭ ءبىرى شاريف ماناتوۆ, تۇرەگەپ تۇرعاندار (سول جاقتان): ۋسمان توكۋمبەتوۆ, ومار تەرەگۋلوۆ،  سۋلتان الديەۆ (باشقۇرت قايراتكەرلەرى). تيفليس، 1920 ج.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz