ولەڭ - وقىس پايدا بولعان سۇراپىل (ستيحيالىق) سەزىمدەردى «باس» بىلدىرە، سول قاس-قاعىمدا تۋعان سوزدەر مەن سويلەمدەردى شاشپاي-توكپەي ۇنەمدەي، نە وبراز بەن مۋزىكاعا وراپ، كوركەم تىلمەن قۇيىلىپ تۇرعان ىرعاقتا ءبىر تىنىسپەن قاعازعا ءتۇسىرۋ.

مىسالى، مۇقاعاليدىڭ:

جاپىراق-جۇرەك، جاس قايىڭ!

جانىمدى ايىرباستايىن،

سەن ادام بولا باستاساڭ.

مەن قايىڭ بولا باستايىن،

كەلىسەسىڭ بە، جاس قايىڭ. -

(«ءومىر سۇرەلىك الماسىپ») دەگەنى.

قۋاندىق شاڭعىتباەۆ:

تىرمىسىپ جالاڭ جاقپارعا،

توپشىسى تايعان قىرانشا, -

تەڭكيگەن تەڭبىل قاتپاردا،

تەلمىرىپ كوككە تۇر ارشا.

سامال مەن نۇرعا قۇمارتقان،

تالشىقتاي تالماۋ تالشىبىق، -

سەمسەردەي ءوتىپ مۇزارتتان،

ءمىنىپتى تاۋدى الشى عىپ.

شايقاسقان شاقتا شارشاماي،

ساعالاپ قالماي ساياڭدى، -

شىدايتىن وسى ارشاداي،

بار ما ەكەن عاشىق باياندى؟-

(«ماحاببات»).

ولەڭ - وقىس پايدا بولعان سۇراپىل (ستيحيالىق) سەزىمدەردى «باس» بىلدىرە، سول قاس-قاعىمدا تۋعان سوزدەر مەن سويلەمدەردى شاشپاي-توكپەي ۇنەمدەي، نە وبراز بەن مۋزىكاعا وراپ، كوركەم تىلمەن قۇيىلىپ تۇرعان ىرعاقتا ءبىر تىنىسپەن قاعازعا ءتۇسىرۋ.

مىسالى، مۇقاعاليدىڭ:

جاپىراق-جۇرەك، جاس قايىڭ!

جانىمدى ايىرباستايىن،

سەن ادام بولا باستاساڭ.

مەن قايىڭ بولا باستايىن،

كەلىسەسىڭ بە، جاس قايىڭ. -

(«ءومىر سۇرەلىك الماسىپ») دەگەنى.

قۋاندىق شاڭعىتباەۆ:

تىرمىسىپ جالاڭ جاقپارعا،

توپشىسى تايعان قىرانشا, -

تەڭكيگەن تەڭبىل قاتپاردا،

تەلمىرىپ كوككە تۇر ارشا.

سامال مەن نۇرعا قۇمارتقان،

تالشىقتاي تالماۋ تالشىبىق، -

سەمسەردەي ءوتىپ مۇزارتتان،

ءمىنىپتى تاۋدى الشى عىپ.

شايقاسقان شاقتا شارشاماي،

ساعالاپ قالماي ساياڭدى، -

شىدايتىن وسى ارشاداي،

بار ما ەكەن عاشىق باياندى؟-

(«ماحاببات»).

كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ:

بار ما ەكەن سەنىڭ ەسىڭدە،

بالقايماق كۇندەر شايقاۋسىز.

بۇلتيىپ ءبىر زات توسىڭدە،

بۋلىعىپ ءوستى بايقاۋسىز. -

(«انار»).

وسىلارداعى ەموتسيا، اۋەن مەن اۋەزدىلىك... قويشى، ايتەۋىر، ولەڭ تالابىنىڭ قاي-قايسىسى دا جوعارى دەڭگەيدەن تابىلىپ جاتىر ەمەس پە؟!

* * *

قازاقتا ورىندالۋى ءتاپ-ءتاۋىر، كوپ جىلعى تاجىريبەمەن (تۋا ءبىتتى اقىندىقتان ەمەس) قۇراستىرىلعان ولەڭدەر وتە كوپ. ولارداعى ەڭ باستى كەمشىلىك - جان جوقتىعى (ءتىل، وبراز، مۋزىكا، (توم) تۋعىزعان). ونداي ولەڭدەردى گازەت بەتىندە باسپاساڭ (جاقسى ولەڭدەر جارىق كورەدى، ال، جامان ولەڭ باسىلادى), اۆتورى «ولەڭىمدەگى باتىلدىق پەن اششى اقيقاتتان قورىقتىڭدار» دەيدى. ونىڭ، ياكي، اۆتوردىڭ كاسىپقويلىقپەن جازىلعان ءوز دۇنيەسىندە ولەڭگە قاجەتتى كوركەمدىك، وبرازدىلىق سەكىلدى كومپونەنتتەردىڭ جوقتىعىمەن شارۋاسى بولمايدى. ونىڭ كۋاسى اسحات ءجۇنىستىڭ:

«ۆولۆوڭنان» دا اسىرىپ

«دجيپ» ءمىنىپ،

كوتتەدجىڭدى كوتتەدجدەن بيىك قىلىپ،

ارتىقشىلىق تانىتار

استامشىلدىق -

ولشەم ەمەس ومىرگە تۇيىق تىرلىك.

(«ولشەم ەمەس ومىرگە») دەگەنى. سوسىن، شايمەرگەن الديبەكۇلىنىڭ:

كوپ جايدا قاراۋلىقتار بار-ay انىق،

كەي جاندار سۇق كوزدەردەن

جارالانىپ

جاتاتىنىن ۇمىتپايىق،

باتىراشتار

زاقىم قىلار وزعاندى

دارالانىپ، -

(«ادامدىققا ۇندەۋ»), دەپ قارادۇرسىن دە قارابايىر بايانداۋى.

سونان سوڭ، باقىتجان توباياقتىڭ:

قيىن-قيىن دەيدى كەزەڭ وتپەلى،

ءدۇيىم-ءدۇيىم وسى زامان بەكتەرى،

كوشەلەردە تىلەنەدى قايىرشى

تيىن-جيىن، جارىلارداي وتتەرى...

دەگەنى مەن:

ايار ءبارى، باقساق جاقسى، قارانى،

ايان ءدامى - اشىلادى ارانى.

بىلاي شىعا تۇلكى بۇلاڭ تىرلىگى،

جىلايدىعا سالار زامان ھارامى - دەپ «جىرلاعانى». كۇندەلىكتى گازەت-جۋرنالدارداعى ماقالا مازمۇنىن ولەڭگە ءتۇسىرۋ نيەتىنەن پايدا بولعان (تۋعان ەمەس) «اقىندىق». ۇيقاسقا ءتۇسىرىلىپ، بۋىن سانى تۇگەلدەنىپ، ءبىر ىرعاقتا وقىلاتىن دۇنيەنىڭ ءبارى ولەڭ ەمەس.

***

سىرتقا تەرەزەدەن قاراپ وتىرمىن: كۇز. ۋاقىت پەن تابيعات تابى ادام كوڭىلىمەن استاسىپ، قازاقى قوڭىر كەسكىن-كەلبەتتىڭ جاندى، مىڭ بوياۋلى سۋرەتى كوز الدىما كەلەدى. وسىنداعى وبراز، ءتىل، سىر، مۋزىكا... سوسىن ۇقساتۋ ەشكىمدى بەي-جاي قالدىرمايدى.

مىنە، ول - «جان قالقا...». ەسەنعالي راۋشانوۆ!

جان قالقا، جىلدار ءوتتى، ايلار ءوتتى،

ىزعىرىق قويدى جۇتىپ ماي دا لەپتى.

تۇراتىن قاسىمىزدا قاسىنىسىپ،

كۇز دەگەن كۇرەڭ تايىم قايدا كەتتى؟

جابۋى جالقىن سارى ءپۇلىش ەدى،

سىندى ەكەن قاي قولاتتا كۇمىس-ەرى.

بەيۋاق وياتپاي ما ءتاتتى ۇيقىڭنان،

سول تايدىڭ كىسىنەگەن ءۇنى سەنى.

ول جازعان جالعىز قالدى -

مۇڭداسى جوق،

سەن كەلىپ سىر ايتپايسىڭ

«تىڭداشى» دەپ.

شىلبىرىن ساعىنىشتىڭ

بەلىمە وراپ،

مەن كەتتىم ءبىر سوقپاقپەن

بۇرماسى كوپ.

ياپىر-اۋ، بۇگىن سونىڭ ءبارى اڭىز با،

وپ-وڭاي تۇسىرگەن كىم سابامىزعا؟

باسقا كۇز... ءسانى باسقا، ءانى باسقا،

تاعى دا كۇز كەلىپ تۇر قالامىزعا.

وسىناۋ باسىمداعى سور-باعىممەن،

كەزىم كوپ جول ەكەن دەپ ورعا كىرگەن.

قاي جاققا باستايسىڭدار ەندى ءبىزدى،

كۇندەر-اي كۇرەڭ قاسقا

جورعا مىنگەن.

مۇنداي ولەڭدى وقۋ - قۋانىش، سوسىن ول ساپار... ساپار بولعاندا تولىپ-تولىسقان، اقىل توقتاتقان، وتكەنگە قاراپ وكىنىش ارالاسقان ءتاتتى مۇڭعا بەرىلۋ.

بۇل - ۇلتتىق ولەڭ.

* * *

شىركىن-اي، «كەيبىر ءوزىن «اقىنمىن» دەپ شىرەنىپ جۇرگەن شىركىندەر ولەڭنىڭ وبرازدىلىعىن، كوركەمدىگىن، بوياۋى مەن ءتىلىن، مۋزىكاسىن قازاقتىڭ قارا ولەڭىنەن ۇيرەنسە عوي» دەيمىن مەن كەيدە وزىمە-ءوزىم. مىسالى، قارا ولەڭدە:

بەتكەيدىڭ بىتىك ەكەن بۇلدىرگەنى،

بۇلدىرگەن بىرگە تەرىپ كىم جۇرمەدى.

قوينىندا قىز قالقانىڭ

قويان جاتىر،

قۇسىمدى جىبەرەرمىن ىلدىرگەلى.

 

نەمەسە:

ءدايىم مەنىڭ مىنگەنىم قۇلابورتە،

قۇيرىعى ۇزىن بورتەنىڭ، جالى كەلتە.

توستەن قاشقان تۇلكىدەي

شۇبالاڭداپ،

توسەگىنەن قالقانىڭ تۇرسام ەرتە.

 

بولماسا:

استىندا انا قىردىڭ جىلقىم

جاتىر،

جىلقى دەپ جءۇءرىپ سەنەن

قالدىم عاپىل.

سالدىرتىپ cap كەزەڭگە

شىعا كەلسەم،

سارعايىپ ساعىنىشتاي

جۇرتىڭ جاتىر.

 

سونان سوڭ:

اۋىلىم جاقسىبايدىڭ اقسورىندا،

وكپەلەر جامان - اسقا،

جاقسى - ورىنعا.

اققۋداي تولقىن سوققان

كولبەڭ ەتىپ.

اق ءۇيدىڭ قىلاڭ

بەرشى جاپسارىندا.

 

سوڭى:

مەن كۇتسەمدە سەزىممەن الاس ۇرعان،

سەن وتپەدىڭ قارا ورمان قارا سۋدان.

سەن وتپەسەڭ قارا ورمان،

قارا سۋدان،

مەن وتەيىن كىرپىگىڭ اراسىنان.

 

وسىلاي كەتە بەرەدى، كەتە بەرەدى...

مىنە، بۇلار قازاق ولەڭىنىڭ ۇلتتىق ۇلگىسى. وسىنداي ولەڭدەردى وقىعاننان كەيىن، تومەندەگى ولەڭدەرگە ۇڭىلۋگە جۇرەگىڭ قالاي داۋالاسىن:

قيالعا باتىراتىن

جۇلدىزدى اسپانىمىز،

قيانعا شاقىراتىن

مۇنارتقان اسقارىمىز.

بالاشا ءبارىمىزدى

الدايتىن اقسارى قىز.

ول باردا ماڭىمىزدا

كورمەدىك باسقانى ءبىز.

سامعاعان ۋاقىتقا ەرىپ

كەتىپتى جاس شاعىمىز.

..ول كەزدە باقىتتى ەدىك،

قازىر تەك اقشالىمىز...

(قاستەك بايانباي).

سىلتەگەندەر اسىرا،

سودان راقات تابا ما؟

بۇگىن سەنىڭ باسىڭا

كۇن تۋدى عوي، جەر-انا!

شىعاردى اركىم كوڭىلدەن

ىشتە بۇعىپ جاتقاندى.

ەستىپ پە ەدىك، ومىردەن

ءوز اناسىن ساتقاندى.

(امانجول شامكەنوۆ).

* * *

ءسوز بوستاندىعى مەن دەموكراتيانى پايدالانىپ كاسىپقوي قالامگەرلەر شىنايى ولەڭدى ماقالا تاقىرىبىنىڭ قۇرباندىعى ەتىپ جىبەرگەلى قاشان. سودان بولار، اباي، ماعجان، ءىلياس، مۇقاعاليدان سوڭ دا «ۇلىلار» مەن «كورنەكتى اقىندار» قاپتاپ كەتتى. بۇ دا سول ولەڭگە دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جوقتىعىنان.

* * *

بىرنەشە سۇراققا جاۋاپ.

- بۇگىندە ولەڭنىڭ قادىر-قاسيەتى كەتكەن. ونى ەشكىم دە وقىمايدى دەگەنگە قالاي قارايسىز؟

- ولەڭنىڭ قادىر-قاسيەتى بولماسا، وندا ول ولەڭ بولماعانى. سوندىقتان، ناعىز ولەڭنىڭ قادىر-قاسيەتى بولماۋى مۇمكىن ەمەس.

- ناعىز ولەڭنىڭ تورەشىسى كىم؟

- ۇلت (توبىر ەمەس). ناقتىراق ايتساق، ۋاقىت.

- وقىرمان مەن اقىن قارىم-قاتىناسىنداعى باستى نارسە نە؟

- ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سەنىمى. اسىرەسە، اقىن تاراپىنان. ول ەشۋاقىتتا دا وقىرمانعا وتىرىك ايتىپ، ودان ءوزىن جوعارى قويماۋى كەرەك. سونىمەن بىرگە، قارا ءدۇرسىن، قارابايىر بولىپ، جايداق سۋ سەكىلدى كۇي كەشۋگە تاعى دا قۇقى جوق.

***

ولەڭدە دە، ومىردە دە بۇگىندەرى جان-جاعىمىزعا قاراۋدى ۇمىتىپ بارا جاتىرمىز. جان-جاعىمىز دەيتىنىم. ومىردەن وتكەن ۇلكەن اقىندار: ومىرزاق قوجامۇراتوۆ، ساعي جيەنباەۆ، جۇماتاي جاقىپباەۆ، ت.ب. مەن كوزى ءتىرى بەكەن ابدىرازاقوۆ، قانيپا بۇعىباەۆا، كۇلاش احمەتوۆا، ەسەنباي دۇيسەنباەۆ، ەركىن ءىبىتانوۆ...

ە.دۇيسەنباەۆتىڭ:

ءتۇرىپ تە تاستan ىرگەنى مۇلدەم،

ءتۇن ورتاسىندا كوز ىلسەڭ.

ويانىپ ەرتە ءبىر كەرىم ۇننەن،

ويلانىپ جاتساڭ ءوزىڭ سەن.

تابان جەردەگى تەرەزە-بەلدەن

تابيعات تاڭعى قول بەرىپ، -

توبىلعى، تور كوز كەرەگەلەردەن،

توپ ەتە تۇسەر جول كەلىپ. -

 

دەگەنى مەن ەركىن ءىبىتانوۆتىڭ:

بۇل جاڭبىر قىزىق جاسادى، ءا؟

تالاي جۇرت سايا ءجۇردى ىزدەپ.

مەن تىعىلعان تاساعا،

تىعىلدى تاعى ءبىر قىز كەپ.

شاپاندى شەشىپ جالما-جان،

جاۋراعان قىزعا ۇسىندىم.

(قىز دەسە جانىم قالماعان،

مەن دە ءبىر جومارت كىسىڭمىن).

بويىما كىردى ءبىر جىلۋ

سەزىمدى اقىن، ال، جىرلا،

ساداعا كەتتى قىنجىلۋ،.

راحمەت ايتتىم تاعدىرعا.

تەزىرەك وتپەي سول ءبىر كەز،

سوزىلسا شىركىن عاسىرعا،

جانىمدا تۇرسىن ءمولدىر كوز،

باسىلما، جاڭبىر، باسىلما! -

 

دەپ تولعاعان سۋرەتكە تولى ولەڭدەرىنىڭ ءدامى مەن وبرازدى ورنەگى ءالى دە «تاڭدايىمىز» بەن كوڭىلىمىزدە.

* * *

ولەڭ دە كەي-كەيدە حابارسىز كەتەتىن ادام سەكىلدى. ول دا جازىلماي، ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ، جانىڭدى قاۋزاپ، جەگىدەي جەيدى. ءتىپتى، جازعان ولەڭىڭ الدەبىر بەيتانىستاي اسەردە وتىراتىن كەزىڭدە بولادى. مىسالى، مەنىڭ ءوز باسىمدا سونداي جاي بولدى. وندا مەن:

ساۋداسى ءساتتى بەرىك قوي،

ساۋداگەر تۇرسا تيىن اپ، -

اقىنعا كەلگەن كورىكتى وي،

ايتىلماي قالسا قيىن-اق.

ساتسىزدەۋ ولەڭ جازىلعان،

اقىنعا بىلسەڭ، سول قايعى، -

ساۋداگەر بولار ازىنعان،

ساۋداگەر اقىن بولمايدى -

دەگەن بولاتىنمىن. ۇڭىلە قاراعانعا مۇندا قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى قادىر اعا مىرزاليەۆتىڭ «سالقىنى» بار. ەلىكتەپ-سولىقتاۋدىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى. وزىمنەن كەيىنگى جاستارعا وسىنداي اقىندىققا جات جايدان الىس بولىڭدار دەر ەدىم. ويتكەنى، وسىنداي ءبىر ولەڭنەن باستالعان ەلىكتەۋ بۇكىل تۆورچەستۆوڭدى، ياكي، پوەزياڭدى جالعان جولعا ءتۇسىرىپ جىبەرەتىنى بەلگىلى.

* * *

كەي-كەيدە ءبىر اقىن تۋعان جەر تۋرالى ولەڭ جازادى. ەگەر، سول ولەڭدەگى اۆتوردى الىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا باسقا اۆتوردى قويساڭ، ول ولەڭ الگى اۆتوردىڭ ولەڭى بولىپ كەتە بەرەدى. مىنە، ولەڭدەگى جالعاندىق دەگەن وسى. ياكي، اقىن ءوزىنىڭ تۋعان جەرى تۋرالى ولەڭىندە سو ءوڭىردىڭ تابيعاتى مەن كەسكىن-كەلبەتىن تولىق جەتكىزە الماعان. ەسەنيننىڭ ءبىر جاس اقىنعا: «الدىمەن، سەن وتانىڭدى تاۋىپ ال» دەۋى دە سوندىقتان.

جالپى، ولەڭدەگى باستى ماسەلە - وتىرىك ايتپاۋ. سوندا، اقىننىڭ بۇكىل پوەزيالىق شىعارماشىلىعىندا اقيقات ءورىلىپ، جۇرەكتەرگە جول تابارى انىق.

30. 06. 2000 جىل

سوڭى

Abai.kz