قازاقستان ايەلدەرىنە 63 جاسقا دەيىن جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەتىنگە ۇقسايدى. سەرىك احمەتوۆتىڭ توراعالىعىمەن وتكەن ۇكىمەتتىڭ كەشەگى وتىرىسىندا مينيسترلەر كابينەتى  ايەلدەردىڭ زەينەتكەرلىككە شىعۋ جاسىن ەرلەرمەن تەڭەستىرۋدى قاراستىراتىن «قازاقستاندا زەينەتاقىنى قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» جانە «قازاقستاننىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە زەينەتاقىنى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوبالارىن ماقۇلدادى.

قازاقستان ۇكىمەتى مۇنداي قادامعا با­رۋىن «قازاقستانداعى زەينەتاقى جۇيە­سىندەگى قارجىلىق تۇراقتىلىققا قول جەت­كىزۋ» ماقساتىمەن تۇسىندىرەدى.
- ءبىز ءبارىمىز ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. كەڭەس وداعى كەزىنەن قالعان ىنتىماقتىق زەي­نەتاقى جۇيەسى 1998 جىلدان باستاپ توق­تاتىلىپ، جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيە­سىنە كوشىرىلدى. ءبىز قازىر ءبارىمىز ويلاي­مىز: «سول ىنتىماقتىق جۇيەمەن ارى قاراي دا زەينەتاقى الىپ جۇرە بەرەمىز» دەپ. وكى­نىشكە قاراي، ولاي ەمەس. جيناقتاۋ جۇيە­سىنە كوشكەننەن باستاپ، جىل سايىن ىنتى­ماقتىق جۇيەدەن الاتىن زەينەتاقىمىز­دىڭ سالماعى تومەندەي بەرەدى. ناتيجەسىندە، بۇل زەينەتاقى مولشەرىنە اسەر ەتەدى. سون­دىقتان بىزگە ايەلدەردىڭ جيناقتاۋ جۇيە­سىنە قاتىسۋ مەرزىمىن ۇزارتۋىمىز قاجەت بولدى، - دەپ ءتۇسىندىردى ۇكىمەتتىڭ كەشە­گى وتىرىسىنان شىققان ەڭبەك جانە حا­لىق­تى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى س.ابدەنوۆ.
- 63 جاسقا دەيىن كوتەرۋ تىم كوپ قوي؟ پارلامەنتتە تالقىلاۋ بارىسىندا شەگىنىس جاسامايسىزدار ما؟ ول وسىلاي قالا ما؟
ەڭ قۇرىعاندا، ءبىر-ەكى جاس ازايتپايسىز­دار ما؟ - دەپ جۋرناليستەر سۇراقتى قارشا جاۋدىردى.
- 63-ءتى نەگە كوپ دەپ وتىرسىز؟ - دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى مينيستر سەرىك ابدە­نوۆ.
- اۋىل ايەلدەرىنە بۇل قيىنعا تيەدى عوي؟ ولار قىرقىندا قارتايادى. ءسىز ءوزىڭىز دە اۋىلدان شىققان شىعارسىز؟ اۋىلدا قايدان جۇمىس تابادى؟ - دەپ، ءمينيستردى ارعا جۇگىنۋگە شاقىردى باق وكىلدەرى. بىراق مينيستر بوي بەرمەدى. ول «63 جاسقا دەيىنگى قوسىمشا بەرىلىپ وتىرعان 5 جىل ىشىندە ايەلدەرگە زەينەتاقىلىق جارنا اۋدارىپ، زەينەتاقى جيناقتارىن كىش­كەنە كوبەيتۋگە ىقپال ەتۋ» نيەتتەرىندە وزدە­رىنىڭ ەندى تابانداپ تۇراتىنىن اڭعارت­تى. «سىزدەر نەگە ايەلدەر 63 جاسقا دەيىن جۇمىس ىستەي المايدى دەپ شەشتىڭىزدەر؟ - دەپ جۋرناليستەرگە رەنىش ءبىلدىردى سەرىك ابدەنوۆ. - بۇگىندە قازاقستاندا 190 مىڭ زەينەتكەر جۇمىس ىستەيدى! ونىڭ ىشىندە 137 مىڭى - ايەلدەر. ەندەشە، بۇل قازاق­ستان ءۇشىن جاڭا فاكتور ەمەس». ول ايەلدەر اراسىنداعى جۇمىسسىزدار سانى 286 مىڭ­دى قۇرايتىندىعىن حابارلادى. ولار­دىڭ ىشىندەگى 50 جاستان اسقاندارىنىڭ ۇلەسى 7,5 پايىز كورىنەدى.

ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قور­-عاۋ ءمينيسترى زاڭ جوبالارىندا زەينەت­كەرلىككە ەرتەرەك شىعۋ مۇمكىندىگى دە قاراس­تىرىلعاندىعىن العا تارتتى. «مى­­­­سالى، ەگەر جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىندا جيعان جيناعى جەتكىلىكتى بول­سا، ايەلدەردىڭ زەينەتاقى اننۋيتەتىن ساتىپ الىپ، 50 جاستا-اق زەينەتكە شىعۋعا ءمۇم­كىندىگى بار. بۇل ءۇشىن ولاردىڭ جيناعى 3 ميلليون 100 مىڭ تەڭگەنى قۇراۋى قا­-جەت» دەدى ول. ەرلەر ءۇشىن ساقتاندىرۋ ۇيىم­دارىمەن اننۋيتەت كەلىسىمىن بەكىتىپ، 55 جاستا-اق زەينەتكە شىعۋ ءۇشىن جيناعى 2 ميلليون 800 مىڭ تەڭگە بولۋى كەرەك ەكەن. راس، مينيستر بۇل تەك بيىلعا عانا بەلگىلەنگەن مەجە ەكەندىگىن، تالاپ ەتىلەتىن بۇل سومالار ەلدەگى ءال-اۋقات دەڭگەيىنىڭ وسىمىنە جىل سايىن قايتا قارالىپ،ءوسىرىلىپ وتىراتىندىعىن ناقتىلادى.
- سونىمەن بىرگە زاڭ جوباسىندا كوپ- بالالى انالاردىڭ 53 جاستان زەينەت­كەر­لىككە شىعۋ مۇمكىندىگى ساقتالىپ وتىر، - دەدى س.ابدەنوۆ. - مۇنىڭ سىرتىندا سە­مەي پوليگونى وڭىرىندەگى تۇرىپ جات­قان­­-
دارعا، ايەلدەرگە - 45 جاستان، ال، ەرلەر­-
گە 50 جاستان زەينەتكەرلىككە شىعۋعا رۇق­­سات ەتەتىن زاڭ تالاپتارى بار. بۇعان قوسا، اۋىر، دەنساۋلىققا زيانىن تيگىزە­-ءتىن جۇمىستاردا جانە وندىرىستەردە جۇ­-مىس ىستەپ جاتقان ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ قۇ­قىق قورعاۋ ماقساتىندا ءبىز جۇمىس بەرۋ­شىگە ولار ءۇشىن زەينەتاقى قورىنا تاعى قوسىمشا 5 پايىز جارنا اۋدارۋ مىندەتىن ەنگىزىپ وتىرمىز. بۇل جاعدايدا دا بۇل وندىرىستەردەگى ازاماتشالارعا 55 جاستان زەينەتكەرلىككە شىعۋ مۇمكىندىگى بولادى.
ەڭبەك ءمينيسترىنىڭ دەرەگىنشە، قا­زاقستاندا جىل ون ەكى اي تۇراقتى تۇردە
جزق-لارعا جارنا سالىپ وتىرعان قا­زاقستاندىقتار سانى نەبارى 3 ميلليون 700 مىڭ عانا ەكەن. «ال جۇمىسپەن قام­تىلعان ادامدار سانى ەلىمىزدە - 8 ميلليون 500, - دەدى س.ابدەنوۆ. - سوندا قاراڭىز، قانشاما ازامات بۇل ماسەلەگە دۇرىس كو­ڭىلمەن قاراماي وتىر! سوندىقتان بۇل باعىتتا سالىق كوميتەتى ءاربىر جۇمىس بەرۋشىمەن جۇمىس جۇرگىزۋدە. وسى ماق­ساتتا قارجى مينيسترلىگى ءتيىستى ءىس-شارا­لار جوسپارىن قۇرىپ، ول قازاقستان­دىق­تاردى دا ەندى جيناقتاۋشى جۇيەسىنە قاتىستىرۋ ماسەلەسىن قاتتى قارايتىن بولادى».
سونىمەن، ۇكىمەت كەشە ماقۇلداعان شەشىم «ايەلدەردىڭ زەينەتكەرلىككە شىعۋ جاسىن» 2014 جىلدان باستاپ، جىل سايىن
6 ايعا ءارى جىلجىتىپ وتىرۋدى قاراستى­رادى. وسىلايشا،مەملەكەت 10 جىل ىشىندە، بىرتە-بىرتە ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ زەينەت جاسىنىڭ تەڭەسۋىنە قول جەتكىزبەك.
- ءبىز بۇگىندە ءتيىستى اكتۋارلىق ەسەپتە­مەلەردى جاسادىق، - دەدى ەڭبەك ءمينيسترى. - ايەلدەردىڭ زەينەت جاسىن ارتتىرۋعا بايلانىستى 2020 جىلعا دەيىن قوسىمشا قاجەت بولاتىن جۇمىس ورىندارىنىڭ ناقتى سانىن انىقتادىق. وعان سايكەس، ەلدەگى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىن 5 پايىز كولەمىندە ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن 2020 جىلعا دەيىن 508 مىڭ جۇمىس ورنى قاجەت بولا­-دى. بۇعان قوسا، ءبىز بۇگىن ۇكىمەتتىڭ قول­داۋىن تاپتىق، سوعان وراي جاقىن ۋاقىتتا «جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلادى.
ۇكىمەت وتىرىسىندا ءمالىم بولعانىن­داي، مەملەكەت زەينەتكەرلىك جاسىن ۇلعاي­تۋعا وراي ايەلدەر ءۇشىن بىرقاتار جاعداي­لار جاساۋعا ۋادە ەتۋدە. اتاپ ايتقاندا، بىرىنشىدەن، جۇمىس ىستەۋشى ايەلدەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ جۇرەدى دەلىندى. ەكىن­شىدەن، «ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشى ايەل­دەردى جۇمىسپەن قامت-2020 باعدارلا­ماسى اياسىندا ءونىمدى ەڭبەككە تارتۋ»
قول­عا الىنباق. ۇشىنشىدەن، كاسىپكەر نە ءوز ءىسىن باستاعىسى كەلەتىن ايەلدەردىڭ ميكرو­كرەديتتەرگە قول جەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ شارالارى جاسالاتىن كورىنەدى. ءتورتىن­شىدەن، بالا كۇتىمىندەگى ايەلدەردى وزدەرى تاڭداعان كاسىپتەرگە وقىتۋ جۇرەتىندىگى ايتىلدى. بەسىنشىدەن، «ەڭبەك كودەكسىنە زەينەتكەرلىك جاسى الدىنداعى ايەلدەرمەن ەڭبەك قاتىناستارىن توقتاتۋ بولىگىندە جۇمىس بەرۋشىگە قويىلاتىن تالاپتاردى قاتايتۋدى قاراستىراتىن وزگەرىستەر ەنگىزىلەدى». «كودەكسكە قانداي وزگەرىستەر ەنەدى؟ سوندا جۇمىس بەرۋشىلەرگە جاسى زەينەتكەرلىككە جاقىنداعان ايەلدەردى جۇمىستان شىعارۋعا تىيىم سالىنا ما؟» دەپ سۇرادىق مينيستردەن.
- ەڭبەك كودەكسىنە ءتيىستى كەپىلدىكتەر ەنگىزىلەدى، - دەدى سەرىك ابدەنوۆ. - زەينەت جاسىنا جەتكەنشە جۇمىس بەرۋشى جۇ­مىسشىنى جۇمىستان شىعارا المايدى. وسىعان قوسىمشا كەپىلدىك بەرىلەدى. بۇل تەك ايەلدەرگە عانا ەمەس، ەرلەرگە دە قا­تىستى بولادى، - دەپ نىقتادى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى.

كىمنىڭ مۇددەسىن قورعاپ وتىر؟

«رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ قارقىن الۋىنا مۇددەلىمىز» دەيدى ۇلتتىق بانك توراعاسى گريگوري مارچەنكو. راسىندا دا، ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە قاراعاندا، ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمنىڭ باسىم بولىگىن رەسەيلىك يمپورت قۇرايدى. ال قازاقستاندىق ونىمدەردىڭ كەدەندىك وداقتاس ەلگە شىعارىلۋ كولەمى سوڭعى جىلدارى كەرىسىنشە تومەندەگەن. سوعان قاراماستان، باس بانكير ەندى رەسەيمەن بىرگە ورتاق بانك پەن ۆاليۋتا قۇرۋ جايىن توپشىلايدى.
- ءبىز بۇعان اسا مۇددەلىمىز (رەسەيلىك ەكونوميكانىڭ جىلدام وسىمىنە - رەد.). ەگەر ءبىز جىلدام وسەتىن بولساق، رەسەيدى ارتىمىزدان سۇيرەي المايمىز. بىراق ەگەر رەسەي شاپشاڭ وسسە، ول ءبىزدى ءوزىنىڭ ارتىنان تارتا الادى. ەڭ الدىمەن ماكرو­ەكونوميكالىق ولشەمدەرىمىزدى انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. قاعيدالار بەلگىلەنگەننەن كەيىن ولاردى بەس جىلدان كەم ەمەس ۋاقىت ارالىعىندا مۇلتىكسىز، ءتىپتى ەۋروايماق­تا­عىدان دا قاتاڭ فورماتتا ورىنداۋىمىز قاجەت. سودان كەيىن ينتەگراتسياعا دايىن­دىق ينستيتۋتتارىن قۇرىپ، سونان سوڭ - ۇلت ءۇستى ورتالىق بانك قۇرۋ كەرەك. سوسىن عانا ۇلتتىق ۆاليۋتانى اينالىسقا شىعا­رۋعا بولادى. ەگەر ەرتەڭ ءبىز بارلىق تا­لاپتاردى سايكەستەندىرسەك، بۇل جۇمىس 8-10 جىل الادى.

گريگوري مارچەنكو،
ۇلتتىق بانك توراعاسى («كوممەرسانت دەنگي» جۋرنالى، 1 ءساۋىر، 2013 جىل)

مۇحتار تايجان، ەكونوميكا عىلىم­دارىنىڭ كانديداتى:
- قازاق ەكونوميكاسى مەن قارجى سەك­تورىن رەسەيگە قوسۋدى اشىق ايتىپ وتىر عوي. 10 جىلدا ورتاق ۆاليۋتا جاسايمىز، الداعى جىلدارى رەسەيمەن ورتالىق بانك قۇرماقپىز دەپ بۇكىل قازاقستان­نىڭ اتىنان كوسىلىپ سويلەيدى. قازاقتىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەلەردى ءوز بە­تىن­شە شەشىپ قوياتىن ول cونشا كىم؟ رەسەي­دىڭ ورتالىق بانكىنە قاراساق، ءوزىمىزدىڭ ۇلت­تىق بانكتەن ايىرىلامىز. ودان ايىرىل­ساق، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قۇنى جوق. ءوز اقشاسىنان ايىرىلعان، ءوز قارجى ساياساتىن جۇرگىزە المايتىن، ءوز ۇلتتىق بانكى جوق ەلدى بودان دەمەي، نە دەۋگە بولادى؟
جالپى، مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن كوز­قاراسىنان-اق اركىمنىڭ، تۇپتەپ كەل­گەن­دە، ءوز ەلىنە دەگەن ونىڭ قاتىناسىن بىلۋگە بو­لا­دى. ماسەلەن، 2010 جىلى ول: «باستى مىندەتىم - قازاق ءتىلىن وقۋ دەپ ەسەپ­تە­سەڭىزدەر، مەن سىزدەرمەن كەلىسپەيمىن» دەگەن. كەز كەلگەن مەملەكەتتە وسىنداي لاۋازىم يەسى مەملەكەتتىك قىزمەتىنەن بوساتىلار ەدى. بىراق ءبىز تولەرانتتى ەلمىز عوي. قارجىگەر-بانكيرلەردىڭ ەشقايسى­سىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن قازاق تىلىندە باس­پاسوز ءماسليحاتىن بەرگەنى ەسىمدە جوق. جاعدايدى وزگەرتەتىن ۋاقىت جەتتى ەمەس پە؟ ۇلتتىق بانك توراعاسى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردى دا قۇرمەتتەي ءبىلۋى ءتيىس. ول كوپتەگەن جىل بويى ءماجىلىس پەن سەناتقا ەسەپ بەرۋگە دا بارمايدى، وندا ءوزىنىڭ ورىنباسارلارىن جىبەرۋمەن شەكتەلەدى.

دەرەك:

قازاقستان ستاتيستيكا اگەنتتىگى ءمالى­مەتتەرى بويىنشا، قازاقستاننىڭ رەسەي­مەن سىرتقى ساۋدا اينالىمى 2012 جىلى الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 6,8 پا­يىزعا ءوسىپ، 23,9 ملرد دوللاردى قۇرا­عان. قازاقستاننىڭ كورشى ەلگە ەكسپورتى 6,7 ملرد دوللار بولسا، رەسەي يمپورتى 17,1 ملرد دوللارعا، ياعني ءۇش ەسەگە جۋىق ارتىق شىققان. ەكى ەل اراسىنداعى جالپى تاۋار اينالىم كولەمى بويىنشا قازاق­ستاندىق ەكسپورتتىڭ ۇلەسى 28 پايىز بولسا، 72 پايىزى - رەسەيلىك يمپورتقا تيەسىلى. قازاقستاندىق ەكسپورت كولەمى سوڭعى جىل­دارى تومەندەگەن. 2007 جىلى رەسەي مەن بەلارۋسقا تاۋار شىعارۋ قازاقستان­نىڭ جالپى ەكسپورت كولەمىنىڭ 10 پايىزىن قۇ­را­سا، 2011 جىلى بۇل كورسەتكىش 8,7 پا­يىز­عا تومەندەگەن.

دايىنداعان: نۇرجان جەڭىس، ايحان ءشارىپ

"ايقىن" گازەتى