6

وسى كۇنى بۇل تۇبەكتىڭ باسىنا جينالعان كىسى كوپ بولدى. كىشىرەك قالاشىق كۇرەنىڭ ساعاتىندا قۇلاقتانعان بارلىق ۇيعىرلارىمەن ون شاقتى شاقىرىم جەردەگى ءسۇيدىننىڭ دە حالقى حابارلانىپ كەلىپ جاتتى. كەشەگى وقۋ ءبولىمىنىڭ شىنىبەك باستاعان قىزمەتكەرلەرى مەن «شوتاڭ» مەكتەبىنىڭ ءبىرتالاي ۇيعىر-قازاق مۇعالىمدەرى دە جينالعان. مۇنان باسقا ساقشى مەكەمەسىنىڭ تەكسەرۋشىلەر قۇرامىن باستاپ ابدىرەيىم كەلىپ ەدى...

6

وسى كۇنى بۇل تۇبەكتىڭ باسىنا جينالعان كىسى كوپ بولدى. كىشىرەك قالاشىق كۇرەنىڭ ساعاتىندا قۇلاقتانعان بارلىق ۇيعىرلارىمەن ون شاقتى شاقىرىم جەردەگى ءسۇيدىننىڭ دە حالقى حابارلانىپ كەلىپ جاتتى. كەشەگى وقۋ ءبولىمىنىڭ شىنىبەك باستاعان قىزمەتكەرلەرى مەن «شوتاڭ» مەكتەبىنىڭ ءبىرتالاي ۇيعىر-قازاق مۇعالىمدەرى دە جينالعان. مۇنان باسقا ساقشى مەكەمەسىنىڭ تەكسەرۋشىلەر قۇرامىن باستاپ ابدىرەيىم كەلىپ ەدى...

ءمايىتتىڭ ۇستىنە اق جابىلعان، اناداي جەردە اپپاق تابىت تۇر. سۇمدىقتى كورگەن ۇيعىر، دۇڭگەن، قالماق سياقتى از ۇلت ادامدارى جاعاسىن ۇستادى. «اشىق قاستىققا شىعىپ، سونى ادەيى كورسەتە باستاعانى عوي». «وسىنىڭ سوڭىندا ءبىر نارسە بار شىعار» دەگەن سوزدەر اۋىزدان اۋىزعا گۋ-گۋ تارادى. بۇل حابار وسى كۇنى تىزگىن ۇشىمەن ەلگە جەتكەن. بەرى، ەتەككە ءتۇسىپ قونعان اۋىلعا ءتۇس اۋا ىلىنگەن قارىمساق قازا حابارىن كەرىمبەككە توسىننان ەستىرتە الماي، الدىمەن تايلاقبايعا بىلدىرگەن. كەرىمبەككە مۇندايلىق جامانات جايىن تايلاقباي ءوزى ەستىرتسىن دەگەن. ەندى مۇنداعىلار قارىمساق جەتكىزگەن جات، سۋىق حابارمەن اسىعىس اتتانۋعا قامداناتىن بولىپ، اۋىلدىڭ قارالى بولعانىن ايەلدەرگە; قانىكە مەن مامىرتايدىڭ كەلىنشەگىنە ەستىرتپەكتى ويلاسىپ ەدى. سونىمەن انا ءۇي - مىنا ءۇي اراسىندا قاربالاسىپ، ادام جۇگىرىسىپ قالدى. قانىكەنىڭ ۇيىنە ءۇش-ءتورت قارتاڭ بايبىشەنىڭ باسى قۇرالدى... مامىرتايدىڭ وتاۋىنداعى جاس كەلىندى دە وسىندا شاقىرتتى. سونداي قامدار وتكەن ۋاقىتتا ورگى قوناق ۇيدەن شىعىپ; تايلاقباي، مولتان، كەرىمبەك، قارىمساقتار كەلىپ ايەلدەردىڭ ۇستىنە كىردى. بار ايەل قارقاراداي بولىپ تۇرەگەپ، ەركەكتەر تورگە جايعاسقان سوڭ ورىندارىنا قايتا وتىرىستى. ەر كىسىلەر كەلىپ كىرمەس بۇرىن قانىكەگە سەزدىرمەيمىز دەپ ءار نەنى ءسوز ەتىپ، قيۋادان اڭگىمە شىعارىپ وتىرعان ەگدە ايەلدەر ەندى سۋ سەپكەندەي دىم بولا قالدى. قانىكە بۇل ۇيگە ءاپ-ءساتتىڭ ىشىندە وسىنشاما ادام جينالىپ قالۋىن جاقسى ىرىمعا ساناي الماي، اسىرەسە ايەلدەر ۇستىنە مىناۋ ءۇش ادامنىڭ كەلىسىن وڭ كورمەي، اركىمگە قاراپ جالتاقتاي باستاعان. گۇلنازىمنان ءبىر جاقسى حابار بار ما دەيىن دەسە، ءۇي ىشىندە ساقتالعان تىنىش قاباقتى وعان ۇيلەستىرە المادى. نە ويلاسا دا سول، گۇلنازىم جايىندا ويلاپ، ىشتەي ۇركىپ، تىكسىنىپ قالىپ ەدى...

مامىرتاي كىشكەنە كۇنىندە سىرتتان قاراعاندا تىنىش، جۋاستاۋ سياقتى بولىپ، ونى ماقسۇتپەن بىردەي اسىراپ، ءارى شىنايى پەيىلىن بۇعان دا تەڭ ارناپ، ەكەۋىن تەل وسىرگەن قانىكە سوندا ءوز ەڭبەگىنە قاناعاتتانباعانداي قوڭىلتاقسىپ، تايلاقبايعا:

- بي-اعا! وسى بالانى ماقسۇتپەن تەڭدەي ەمىزىپ، بەيىلىمدى دە ەكەۋىنە تەڭ ارناپ، ماپەلەپ اسىراعانىما ءدىنىم كامىل سەنۋشى-ەم. قاتار باعىپ قانا قويماي، ارۋاق پەن قۇدايدى ويلاپ، ىنتا-ىقىلاسىمدى دا تەپە-تەڭ سالىپ ەم... اينىعان كۇنىم جوق ەدى. بەينەتىنە كونىپ باققان سوڭ باعى جانىپ، ەڭبەگىم اقتالسىن، ءبىر-بىرىنەن كەم بولىپ قالماسىن دەپ سەرتىمنەن اۋماي قاراپ ەم. سول ميحناتىما قاراي كوڭىلى قىزۋلى، كوز تويعىلى بولسا كەرەك ەدى. بولجامى مومىنداۋ ۇشىراعانداي شىعادى كوڭىلىمە. ءوزىنىڭ شىققان جاعىن دا ونشا ىنجىق نەمەلەر دەمەۋشى ەم. كوز-قاباعىنا قاراپ وسىنىمدى بولجاپ بەرىڭىزشى! - دەگەنى بار. ءوزىنىڭ جاقسى ەڭبەگىنە اشىنىپ تا، قىزعانىپ تا ءوتىنىش ەتكەن.

سوندا تايلاقباي وتىرىپ:

- قاباعى جامان بولسا، ساباعى جامان دەر ەدىم. بالاڭ تۋىستى، ەرقاباق. قاباقتى ادام ءىشتى دە بولادى. ال ءىشتى، تالعامى بار ادامعا ءوزى ولگەنشە تاعدىردىڭ ەشقانداي وكتەمدىگى وتپەيدى! - دەپ سىناعان.

جۇرەكتى ايەل قانىكەنىڭ مامىرتاي بوتەنى ەمەس، قىزىنان تۋىپ، ارتىندا نارەستە كۇيدە قالعان جالعىز كوز عوي. ءازىر سول قانىكە مەن بۇگىنگى كۇن ءوز باسىنا قارا پەردەنىڭ جابىلىپ وتىرعانىن بىلمەي كەلگەن ونىڭ جاس كەلىنشەگى قاماشقا ەستىرتكەلى وتىر. ءبىر مامىرتايدىڭ ارتىندا قالىپ بارا جاتقان شىنايى دەرتتى ادام وسى قاماش ەدى. مامىرتاي ەكەۋىنىڭ ورتاسىنداعى ءۇش جاسار قىز كاميلا ءازىر قاماشتىڭ قاسىنا كەلگەن. ونى بىرەۋ قولىنا ءبىر تاعىم ۇكى ۇستاتىپ، قىزىقتىرىپ، تەز كوتەرىپ الىپ ۇيدەن شىعارىپ اكەتتى.

قانىكە مۇنداي ۇلكەندەردىڭ ىشىنە، اسىرەسە قاماشتىڭ نەگە كەلىپ وتىرعانىنا قايران بولعان. ال قاماش بولسا ءوزىنىڭ بۇرىن ءىس كورمەگەندىگىمەن كەرىمبەكتەي اتا شاقىردى دەگەنگە ءوز ىشىنەن ءارى تاڭىرقانىپ، ءارى سىيلى ۇلكەن اۋىزىنان اتى اتالىپ، باسى باعالى بولا شاقىرىلعانىنا الدەقالاي كوڭىلى وسكەندەي بولىپ تا كەلگەن... ايەلدەر جىم بولا قالعان كەزدە، تايلاقباي قاتايىپ، جايلاپ ءسوز باستادى.

- قاراعىم قانىكە! قاماشجان! بۇگىن كوز الدارىڭدا اعا بولىپ، اكە بولىپ ءبىز وتىر ەكەمىز. ءبىزدىڭ قادىرىمىز وسى وتىرعان سىزدەردىڭ ارقاڭدا... سىزدەردىڭ الىستان سىيلاپ، ءاز تۇتقان قادىرمەن كوڭىلدەرىڭنەن ەدى!.. بىراق سىزدەر قۋانىشتى بولساڭ - ءبىز مارەلى، جاقسى ەدىك!.. وسى وتىرعان ءبىزدىڭ دە ورنىمىز ءالى ءبىر كۇن ەلى كەتىپ، قۇلازىعان قوڭىر بەلدەي اڭىراپ قالار، شىراقتارىم! وتىرعان ورىن، جۇرگەن جەرلەر بازارالى قۇس كەتكەن كولدەي بولار... ءبىر اۋىز ايتار سوزىمىزگە، ءبىر تىلەر تىلەگىمىزگە زار بولار كۇندەرىڭ جەتەر!.. دەپ كەلگەندە، قاس-كىرپىگى قيىلعان بيداي ءوڭدى، ادەمى قاماش بۇل ءسوزدىڭ نەگە وسىنشا قايعىمەن اۋىر باستالىپ وتىرعانىن بىلمەسە دە، سونشا سىرمەن توگىلىپ ايتىلعانىنا شەرلەنىپ كەتىپ كوزىنەن جاسى ىرشىپ شىققان. بەتىن ايەلدەردىڭ قالقاسىنا تامان الا بەردى.

تايلاقباي اۋزىنان مۇنشالىق جالىن ءسوزدىڭ شىعۋى ءبىر قاماش ەمەس، ەگدە بايبىشەلەردى دە ەمىرەنتىپ، قايساڭداتا باستاعان... بالەنى الدىن الا ءبىلىپ كەپ وتىرعان سالدارلى ايەلدەر قاماشتىڭ كۇن بۇرىن جىلاپ جىبەرگەنىن سەزگەندە ەندى ەرىكسىز قايىسىپ، بىرىنە ءبىرى ىلەسە كەمسەڭدەپ، كيمەشەك-شارشى شالعايلارىن كوزدەرىنە اكەلە بەرىپ ەدى. بىراق وسى كەزدە مولتان بۇلارعا شۇعىل زەكىرىپ، ۇرسىپ:

- ءتايت! سەندەرگە نە جورىق! - دەپ قالدى. تىيىپ تاستادى. كەرىمبەك تىرس ەتپەگەن ءبىر كۇيدە قانى قاشقان تۇسكە ءوتىپ، ىشىنەن قالتىراپ، بوپ-بوز بولا وتىرىپ قالعان.

بۇد كەزدە تايلاقبايدى ءسوز ساپتاسىنان تانىعان قانىكە نەگە بولسا دا شوشىنا مويىنداپ، ءۇن-ءتۇنسىز وتىرعانمەن، ونىڭ كوزىندە دە اعىلعان جاس بار.

تايلاقباي داۋىسى تارعىلدانىڭقىراپ:

- بۇل ءسوزدى سەندەر تىڭداپ ءتىلىمدى السىن، بولعان ىسكە بولاتتاي بەكەم بولسىن دەپ ايتام. باسى سايران، ءتۇبى ويران، سىرعاناق دۇنيە سۇم سىباعا تارتىپ وتىر! ءولىمدى ەستىرتكەن كىسى جان الۋشى ازىرەيىلمەن بىردەي دەگەن... مەن بۇگىن سەندەرگە سول ازىرەيىل بوپ وتىرمىن، شىراقتارىم! كەشەگى جۇرگەن مامىرتاي جارىق دۇنيەنىڭ وپاسىن ءوز بويىنا تەڭگەرمەستەي تۋعان جان ەدى...- دەپ كەلگەندە، كوڭىل كونبەس ءبىر قاستىق قانىكەنىڭ جۇرەگىن سۋىق تەمىردەي قارىپ ءتۇستى. تايلاقباي ودان دا سوراقىعا كوندىرىپ: - تىلەگىمدى بەرسەڭدەر، جالعانداعى تارشىلىقتىڭ اۋرەسىن ارتقا تاستاپ، بەتتەپ كەتكەن ساپارىن سونىڭ وزىنە ىرزالىقپەن قيىڭدار!.. قيانات قىلماي تىنىمداتىپ قيىڭدار دا، قايراتپەن قابىل ەتىڭدەر! قىرشىن جاس وپات بولدى! جانى شەيىت، جاۋ قولىنان قازا تاپتى!

كوڭىل قابىلداپ، تۇسىنبەستەي ءبىر سارىن ءۇي ىشىندە ۇيتقىپ ءوتتى. اسىرەسە قاماش پەن قانىكەنىڭ وزەگىن ۇستارا جۇزىندەي اياۋسىز ءتىلىپ تۇسكەن. سول ساتتە قاماشتىڭ جان-داۋىسىمەن شىرقاپ جىلاپ جىبەرگەن ءۇنى ەستىلدى. جوقتاۋ باستاعان قانىكە ەكەۋىنە وزگە ايەلدەر جاپا-تارماعاي كورىسە بەردى.

ازدان سوڭ جاپىرلاپ جەتكەن ەركەك-ايەل مولايىپ، قانىكە ءۇيىن ۋ-شۋ، داڭعازا داۋىس كەرنەدى. قاماشتىڭ ءانشى ءۇنى توپ ىشىنەن جەكە شىرقاي، ايرىقشا زارلانىپ شىعىپ:

«قوسپانىڭ باسى تالما ەكەن،

قوساقسىز قالعان زارلى ەكەم!..

قوسا ءبىر جۇرەر بولماسام -

قوسا وبا بىزگە بار ما ەكەن» -

دەپ، تاعى ءبىر كەزدە ەرەكشە وكسۋلى ءۇنى تالىقسىپ:

«جىعىلعان جەرى قانبەكەن -

قاي جەردە بەكزات قالدى ەكەن؟

جىلاپ ءبىر جۇرسە كاميلاش،

قايىرىلار ادام بار ما ەكەن!» -

دەپ كەلگەن جەردە: تايلاقباي، كەرىمبەك، قارىمساقتار ورامالدارىمەن كوزدەرىن ءۇنسىز باسىپ، يىقتارى سەلكىلدەپ، لاجىسىز جىلاسىپ وتىردى. جەتىم قالعان تىشقانداي قىزدى قايعى-زار جىرعا قوسىپ، «ول جىلاپ جۇرگەن كەزدەر بولسا ەندى كىم قايىرىلادى» دەگەن زارلى تۇستا بۇرىن جىلاۋىن توقتاتىپ، از سابىر تاۋىپ وتىرعان وزگە جۇرت قايتا تەگىس ەگىلىپ جىلاستى. «باۋىرى ءبۇتىن سىناۋعا، باۋىرى جىرتىق جىلاۋعا كەلەدى» دەيتىن ساعات تۋىپ، ءىشىنارا قايعى-شەرلى ادامدار بۇل ساتتە توقتاماي توگىلىپ كەتكەن كوزىنىڭ جاسىن اياۋسىز اعىزىپ وتىردى.

7

تايلاقباي مەن كەرىمبەك كۇرەگە ەلۋ شاقتى اداممەن جەتتى. بۇلار تۇندە ءجۇرىپ، تاڭ اتا ىلىنگەندە ابدولدىڭ ءتورت بولمەلى ۇيىندە كۇرە، ءسۇيدىننىڭ جاسى ۇلكەن كوپ ادامدارى تۇنەپ وتىر ەكەن. قالا جەرىندە قازاق ءىشىنارا بولماسا كەلگەن كوبىنشە ۇيعىردىڭ، تاتار، وزبەكتىڭ اقساقال قاريالارى. كۇن ساسكەدەن وتكەندە، كوك جوڭىشقادا ساقتالعان جاسات-ءمايىتتىڭ جانازاسى شىعارىلدى. سۇيەگى كەشەگى تۇبەككە جەتكىزىلىپ، وسىندا قويىلىپ جاتتى.

بۇل كۇنى كەشەگىدەن دە قارا-قورىم، مول جيىن. ءمايىت جاساتى جەرگە قويىلىپ بولىپ، ەندى حالىق قايتار كەزگە تاقالعاندا، ماقسۇت ءوزىنىڭ نە كورىپ تۇرعانىن بىلمەگەندەي اڭىرۋدا ەدى. تىلسىم دالادا قويانجوندانىپ قالىپ بارا جاتقان جاس توپىراق قانا... كوز الدىنان مامىرتايمەن بىرگە جۇرگەن كۇندەرى تىزبەكتەلىپ ءوتىپ جاتتى. سوناۋ قامار... قامار جولىنداعى بۇكىل الەمنەن دارا دوستىق. سونا ءبىر ءومىرشى سايى... اقشۇبار گۇلدى، شىت كويلەك كيگەن ورماندى ساي مۇلگىپ تۇرىپ ەدى-اۋ!.. سونداي شاقتا بىرگە جۇرگەننىڭ قادىرىن بىلمەپتى-اۋ! مامىرتاي جاقىن تارتىپ ازىلدەگەندە ىزا بولعانى، مەسەلىن قايتارعانى نە جەتىسكەنى ەدى! قايتا سونىڭ ءماز-مەرەكە ءساتىن تاماشالاپ، توبەسىنە كوتەرمەدى مە؟! بۇل ءجايلى عاجايىپ ءتۇس، ايان كورگەن جان ەمەس پە ەدى! ماڭگى تىنىشتىق ساقتاپ، سارىلعان دالادا جۇتىلىپ قالىپ بارا جاتقان ءبىر ۇيمە جاس توپىراق... ءبىر ەلى اجىراماي ءومىر بويى جانىندا جۇرەتىن جان-سەرىك ورنى. ەس تارتقان جاس كۇنىنەن ەگىز قوزىداي بىرگە وسكەن ەت جاقىنىنان شىن-اق اجىراپ تۇر ما! ءىش-وزەگى قامساۋ تاپپاي اڭىراعان ماقسۇت ءوزىن باياعى زاماننان بەرى مامىرتاي قۇر الداپ ەرتىپ جۇرگەندەي، نانار-نانباس حالدە جان-جۇيەسى بوساپ كەتتى. باعانادان ءوزى دە اڭداماعان كۇيدە كوزىنىڭ الدىنان تومەن قاراي توقتاۋسىز جىلجىپ اققان جاس بار ەدى. سول قايناردىڭ تۇنباسى ارشىلعانداي، ەندى سوڭعى رەت اششى جاس وپ-وڭاي قۇيىلا پارلاپ كەتتى. وسى كەزدە جۇرت جابىرلاپ اتقا ءمىنىپ قالعانىن اڭداماعان.

سونداي ساتتە انا جاقتان نۇسىپبەك:

- قاراعىم، باۋىرە-ەم! قايدا قالىپ باراسىڭ؟ مەن سورلىنى الداپ ەرتىپ ءجۇرىپ پە ەڭ شىراعىم؟! - دەپ، قوس بۇكتەۋلى قامشىسىمەن قونىشىن ۇرىپ وكىرىپ جىلادى. قايتقالى تۇرعان قالىڭ ەلدىڭ ءبىراز جاس-كارىسىن بىرگە جىلاتىپ، قابىر باسىن شايقالتىپ جىبەردى.

مامىرتاي قازاسى قازاق ىشىنە تەز تارادى. اۋىزدان-اۋىزعا، ەلدەن-ەلگە جەلمەن ۇشقاڭداي، بىرەنشە كۇن ىشىندە: قورعاستاعى كورشىلەس ءۇش-ءتورت بولىس - البان مەنەن سۋانعا، ىلديداعى شي جايلاعان - تولەڭگىت، تاۋداعى - تايماس، بەلدەگى - تورعاي، توردەگى - كەرەي، وردەگى - قىزاي، تەكەس، كۇنەستى جايلاعان جالپاق ەلگە، ودان قىرعىزدارعا تارالىپ، شەرۋدەگى وقيعا اتالىپ جەتىپ جاتتى. گۇلنازىم جايىمەن ۇشتاستىرىلىپ سويلەنەتىن. ۇيعىر، دۇڭگەن، قالماق ۇلتتارى دا گۋىلدەپ جاتتى. سول ەلدەر ءوز ىشتەرىندەگى الدەنەشە سونداي ايتۋلى جاعدايلارمەن بايلانىستىرىپ قوزعايتىن.

تۇزدە مالشى، ۇيدە ايەل، اتقا مىنگەن توپ-جيىن بولسىن، قالا، قىستاق ەلدەرى بولسىن، سوڭعى كۇندەردە ءبارى وسىنداي ۇركىنىش تۇردەگى سوزدەردى عانا سويلەدى. اسىرەسە، شەرۋ رۋى دۇرلىككەن. تەزەك تەرگەن، مال ساۋعان، ىركىت پىسكەن، قۇرت-ىرىمشىك قايناتقان ايەل بولسىن، ەرنى كەزەرىپ، ۇزاقتى كۇن دالادا قويمەن بىرگە سارىلعان قويشى بولسىن، قوڭىر كەشتە بالا الديلەپ، گوي-گوي سالعان، قام كەشكەن كەيۋانا، كارى اجە بولسىن، جامباسىنا جەر باتقان، دۇنيەدەن تورىعىپ، قايعى ويلاعان قارت-قاريا بولسىن، كوبىنىڭ ويلارىندا، تىلدەرىندە ەل تارتىپ جاتقان تاعى وسىنداي الدە قانشا جات، سۋىق حابار جاڭعىردى. ەن ولكە ساي-سالا، جون-ارقا، تەرەڭ شاتقال - تىنەيدىڭ ءتۇپ شىڭىراۋىنا بارىپ ءسىڭىپ قونعان، ۇرلىقتاي ەكى-ءۇش ءۇيلى، شەت-ساياق اۋىلدار بولسىن، بار ءوڭىر تۇرشىككەن حالدە ۇركىسىپ ەدى... بۇرىنعى ۇركىنىش ۇستىنە بۇل دا جانە سونداي ەل تارتقان جازا، حالىق كورگەن الەك قازا بولىپ تانىلعان.

تاۋ مەن تاستىڭ قوينى-قونىشى وسىلايشا كۇڭىرەنىپ ەل كۇيزەلگەن كۇن تۋدى.

بەسىنشى تاراۋ

1

كەرىمبەك قۇلجاعا كەلگەلى ءبىر تالاي كۇن بولدى. بىراق بۇلاردىڭ ەندىگى ءىسى ارىزدانۋ ەمەس-ءتى. كۇرەدە دە ەشبىر ورىنعا باس سۇقپاي، ىڭ-دىڭسىز كەتكەن شەرۋ باسشىلارى بۇل جەردە فۋجە، مۇحاباي، ىسقاقبەكتەردىڭ ورەكپۋىن وزدەرى باسىپ، توقتاتا كەلدى... مامىرتاي جايىنان ماقسۇت ارقىلى ەرتە حابارلانىپ، دۇرلىگىپ وتىرعان ولار كەرىمبەكتى اسىعا كۇتۋدە ەكەن. بىراق مامىرتاي قازاسىنا بايلانىستى ەل ويلاماعان ايرىقشا جات سىر بارى اڭعارىلدى... ونى كەرىمبەك كۇرەدە بىلگەن. كەرىمبەك مازىدان كۇرەگە كەلگەن كۇنى ابدىرەيىمگە جولىققان. مامىرتاي ءولىمىن جەتكىزىپ، ماقسۇت پوليتسيا مەكەمەسىنە، لي-ءجۇيجاننىڭ وزىنە كىرىپ، ابدىرەيىم باستاعان تەكسەرۋشىلەر قۇرامىن الىپ شىققان... بىراق ابدىرەيىم جاي عانا مىندەت وتەۋ، كوز عىلۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن. كەرىمبەك ادبىرەيىمگە كەزدەسكەندە ول ەرنىن تىستەپ، ىممەنەن وزگەشە سەزىك بايقاتقان. «ءبارى ءبىتتى دەگەندەي بولاتىن. ءبىر ارەدىكتە كەرىمبەككە سىبىرلاپ:

بۇل ماسەلە جايلى ەندى ەشقايدا دا اۋرە بولمايمىز!.. ءبارى تامام! - دەپ كۇدەر ۇزگەن قاباقپەن بار لاجى قۇرىپ، ءبىراز تىنىپ وتىردى. كەرىمبەككە اكە ءولىمىن ەستىرەردەي بوپ قينالىپ، اۋىر سىردى سول جەردە سەزدىرگەن. ول سىر - كۇرەدەگى پوليتسيا مەكەمەسى، جانە ۋەزدىك باسقارما سياقتى اكىمشىلىك ورىندارعا وسى تامىز ايىنىڭ ىشىندە ۇرىمجىدەن، ورتالىق ۇكىمەتتەن جاسىرىن تۇردەگى ەرەكشە جارلىق جەتكەن.

شىڭ شى ءسايدىڭ ورنىنا وتىرعان شىڭجاڭ وكىمەتىنىڭ جاڭا باسشىسى - ۋ جۇڭ شىڭ تاققا وتىرعانىنا ءبىر جىل تولعاندا بۇل ولكەنىڭ از ساندى ۇلتتارى ءۇشىن توتەنشە بۇيرىق شىعارعان. نەگىزى بۇل شىڭجاڭنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قىتايلىق، گومينداڭ وكىمەتىن بيلەگەن جاڭ قاي شى مەن ۋ جۇڭ شىڭنىڭ كازىرگى جاعدايعا بايلانىستى جان تالاسا ويلاسىپ تاپقان الاياق ساياساتى ەدى. وسى 1944-جىلعى تامىز ايىندا ىلە ايماعىنا بەرىلگەن 2603-جارلىعى «اۆگۋست جارلىعى» دەگەن تاريحقا ءمالىم اتىمەن كەلگەن. بۇندا جەرگىلىكتى از ۇلتتاردىڭ باس كوتەرەر ادامدارىن تەز ارادا تۇگەلدەي ۇستاپ، قاماۋعا بىردەن الۋ ماسەلەسى ءامىر ەتىلگەن-ءدى. وڭتۇستىك شىڭجاڭ گۋبەرنەلەرىندە ول جارلىق قازىردىڭ وزىندە كۇش الىپ، ىسكە اسا باستاعان. بىراق بۇعان ىلە ءۋالاياتىنىڭ گەنەرال گۋبەرناتورى ليۋ بين ي ءدال قازىر قازاق ايماقتارىندا ونداي ادامداردىڭ بارلىعىن ۇستاۋ، قاماۋ قيىن، سوڭى قاۋىپتى ەكەنى تۋرالى دەرەكتى، ساق جاۋاپ جازعان. ۇكىمەت باسشىلارىن ويلاندىرىپ ول ايتقان جاۋابىندا ازىرشە الدىمەن سولاردىڭ 15 جاس شاماسىنداعى ەسەيگەن بالالارىن ارنايى كۋرس اشىپ، ءبىر جەرگە جيناستىرىپ الىپ، ساياسي قۇرساۋمەن «وقىتۋ» كەرەك. جانە كۇشتى ىقپالمەن كەيىنىرەك وسى «وقۋ سوققانداردى» ءوز باستارىنا قاۋىپ تۋعىزارلىقتاي، قورقىتقان تۇردە ءارى ءبىر جاعىنان ارقاعا قاعا قولپاشتاپ، سىيلىقتار ۇسىنىپ، ساياسي شەڭبەرمەن «تاربيەلەپ»، «ءوسىرۋ» قاجەت. بۇل ءۇشىن ەل باسىلارىن الدىمەن ساياسي جاقتان ەلەڭ ەتكىزە، دامەلەندىرىپ ولاردىڭ ەرەسەكتەۋ بالالارىن جيناستىرىپ الۋ شارت. كەيىن ءار ەلدىڭ باس كوتەرەر ادامىن ءوز بالالارىننىڭ ءماجبۇرلى تۇردە كىرىسكەن كومەك كۇشىمەن اۋدارۋ عانا دۇرىس ناتيجە بەرە الاتىنىن دالەلدەگەن. 14-15 جاستاعى بالانى الداپ-ارباسا، كونبەيتىندەيىن قورقىتسا، ءسويتىپ ەل ىشىنە اسكەرگە باستاتىپ شىعىپ جاندى فاكتىلەرمەن ءبىرىنىڭ اكەسىن بىرىنە ۇستاتۋ كەرەك. سوندا حالىق كىمنەن كورەرىن بىلمەي قالادى دەمەك. وسىنى ىلە حالقىنا بايلانىستىرا ايتىپ جاۋاپ قايىرعان. سولاي ەتپەسە ەلدىڭ ءدال قازىر دۇرىلگىپ، بىردەن بۇرق ەتە كوتەرىلىپ كەتۋ قاۋىپ بارىن باس شتابتىڭ وزىنە اڭعارتقان.

ابدىرەيىم سول قۇپيا جارلىقتىڭ بارلىق ىشكى سىرىن بىلمەسە دە، پوليتسيانىڭ جاۋاپتى ادامى رەتىندە جالپى مازمۇنىنان حاباردار ەدى. كەرىمبەكتىڭ قۇلاعىنا سونى سالىپ، ەرتە ساقتىق ايتقان. ەگەر مامىرتايدىڭ بەلگىسىز، دالەلسىز ءىزىن قۋالاپ، سەيپىلدىڭ ىشىنە تاعى داۋ سالىپ كىرسە، كەرىمبەكتىڭ ەندى ءوزىن ۇستاپ قالۋعا ءتۇزىپ وتىرعان جوسپار بارىن دا اسا ساق سەزدىرگەن.

مامىرتايدىڭ ءولىمى وسى سوڭعى جارلىقتان كەيىن بولىپ وتىرعانى ەسكەرتىلگەن. ماموزى ءدال ءىڭىر مەزگىلىندە ءوز قاسىنا ەكى پوليتسەي الىپ شەرۋ جىگىتتەرىنىڭ ات ارقانداپ جۇرگەن ماڭىنا، قالىڭ شي ىشىنە ەڭبەكتەپ جەتىپ-جاسىرىنعانىن سەزدىرگەن. كۇرە پوليتسياسى ماقسۇتتى قولعا تۇسىرە الماعاندىقتان مامىرتايدى مەرت ەتكەن كورىنەدى. نەگىزىندە: ما شيانگون، لي-ءجۇيجاڭ، ماموزىلاردىڭ كوزدەگەنى كەرىمبەكتىڭ ەڭ جانىنا تيەرلىك جەر بولعان. بۇل عانا ەمەس، وڭتۇستىك شىڭجاڭدا باياعى قوجانيازبەن بايلانىسى بار، دەگەن جەلەۋمەن ەل قامىن ويلايتىن باس كوتەرەر ۇيعىر اتاۋلىنى وسى جارلىقتىڭ دۇمپۋىمەن قويداي ماتاپ، ءۇرىمجى تۇرمەسىنە ايداعانىن دا قۇپيالاپ بىلدىرگەن. قاشقانداردى ۇستاسا، نەمەسە ءسال قارسىلىق كورسەتكەندەر بولسا تاپا-تال تۇستە، اشىق تۇردە ەلگە كورسەتىپ اتۋعا دا جەتكەن! جانىن قايدا قويار جەر تاپپاعان وڭتۇستىك شىڭجاڭ ەلى جاپىراقتاي تىتىرەۋدە دەگەن.

ىلە ايماعىنا كەلگەن «اۆگۋست جارلىعىن» «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسى»، «ۇيعىر ۇيىشماسى»، «ماڭعۇل ۇيىشماسى» دەگەن ورىندار بىلمەۋشى ەدى. فۋجە، ىسقاقبەك، مۇحابايلار ول جايدان كەرىمبەك ارقىلى حاباردار بولدى. اكبار-سەيىت جۇمىسى ءۇشىن كەرىمبەكپەن ابدىرەيىمنىڭ كيماس دوستىق، تانىستىعى ناعىز ماڭىزدى كەزەڭ بولعان. باسىندا ابدىرەيىم مەن كەرىمبەكتىڭ العاش تانىس بولۋىنا بىلتىر قۇلايعىردىڭ مىلتىق جونىندەگى قامالۋى سەبەپ بولىپ ەدى. پوليتسيا باستىعىنىڭ قازاق ءتىلىن بىلەتىن ورىنباسارى ابدىرەيىم دە سول جۇمىسپەن ءبىرتالاي اينالىسقان. سوندا شەرۋ ەلىنىڭ قۇلايعىردى بەرمەۋ ءۇشىن كورسەتكەن بەرىك بىرلىگى ابدىرەيىمدى ىشتەي ىرزا ەتە تاڭداندىرعان. ءوزىنىڭ پىكىرلى، ءىشتى جارالىسىنان تاباندى ۇيعىر جىگىتى 1931 جىلى قۇمىلداعى «اپرەل-ىڭقىلابى» دەپ اتالعان ۇيعىرلار كوتەرىلسىن، ونىڭ ءمان-ماڭىزىن جاقسى بىلەتىن ادام. ونى باسقارعان قوجانيازدى كەلىسىم شارتپەن شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ ورىنباسارلىعىنا وتىرعىزىپ، حالىق كوتەرىلىسىن باسىپ، الداپ كەلىپ، اقىرى كەيىن وكىنىشپەن ولتىرگەنىن دە تەرەڭىنەن بىلەدى. سونىڭ سوڭىنان ولكەلىك «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسىنىڭ» سەكرەتارى داۋلەتكەلدىنى نەگە جويعانىن دا جەتە تۇسىنەتىن. سولار قۇلاعان سوڭ از ۇلتتان شىققان ابدىرەيىم تارىزدەس مايدانى بەرىك زيالىلاردىڭ دا قىزمەت ورىندارى بىردەن تومەندەتىلگەن...

ابدىرەيىم ءتىپتى سوناۋ دۇڭگەن كوتەرىسىنىڭ دە بارلىق ىشكى سىر، ەگجەي-تەگجەيىنە قانىق جان.

سونىمەن شەرۋ رۋىن ءبىر عانا تىلدەن شىعارىپ، قۇلايعىر ءىسىن بۇكىل ەل بولىپ اقتاپ، اراشاعا جان سالا كىرىسىپ جۇرگەن كەرىمبەك ەكەۋىنىڭ جاسىرىن تانىسۋلارى باستالعان. بىراق كەرىمبەك ابدىرەيىمگە «تاس تۇلەك» ۇيىمى تۋرالى كەشىرەك سەزدىرگەن. الدىمەن وعان ءوز بالاسى ماقسۇتتى قۇشاقتاستىرىپ دوس ەتىپ بارىپ، كەيىن «تاس تۇلەك» ۇيىمىن بىلدىرگەندە ابدىرەيىم بۇعان عاجاپتانا اسەرلەنگەنىنەن وزىندە تىعۋلى ەكى جاشىك وق بارىن ايتىپ، بۇل  حاباردىڭ سۇيىنشىسىنە سونى تارتۋ ەتكەن. كەرىمبەكتىڭ تۇپكى سىرىن تۇسىنگەندە ماقسۇتتى قايتادان قۇشاقتاپ ءوز حالقى ۇيعىر ءۇشىن «باقىتسىز حالىق بولدى» دەپ قاتتى قايعىرعان. ءوز ۇلتىنىڭ كەلەشەگىن جۇگىن تارتا الماعان اتانداي، ىڭىرانىپ ارماندايتىنى بىلىنگەن.

فۋجەرلەر ەندى تەزدەتىپ، اكبار-سەيىتپەن حابارلاستى. ولارعا ءوزى اتتانعان فۋجەنىڭ قاسىندا ماقسۇت بار بولاتىن. جانە بۇل  ەكەۋىنىڭ قاباتىنا ەڭ سەنىمدى قورعانىش، جولداس ەتىپ كەرىمبەك ءوزىنىڭ ۇلكەن بالاسى اكىمدى دە قوسقان. كەرىمبەك بالالارىنىڭ ىشىندە اكبار-سەيىت ۇيىمىن ماقسۇت پەن تەك وسى اكىم عانا استىرتىن بىلەتىن. اكىم اكبارعا ءوزىنىڭ ۇرلانىپ قاشىپ جۇرگەن وكپەلى جايىن اشىق ءبىلدىرىپ، بىرەر جىل جاسىرىن ۇستاي تۇرۋىن وتىنگەندە «تاس تۇلەك» ۇيىمىنىڭ  قاتپار مىنەز باسشىسى ءۇنسىز كۇلىپ قانا كەلىسە سالعان. اكباردىڭ اكەسى - ەسبوسىن باتىر شەرۋ ەلى قىزايدان ءبولىنىپ كوشپەي تۇرعاندا، كەرىمبەكتىڭ اكەسى انكەجانمەن ەتەنە جولداس بولعان ادام. اكبار اكىمنىڭ سول اتا دوستىقتى بەتكە ۇستاپ كەلگەنىن بىلەدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz