(تالاس وماربەكوۆ: «ابىلايدى ءۇش ءجۇزدىڭ حانى ەتكەن - تولە بي مەن قازىبەك بي». بولاتبەك ناسەنوۆتىڭ «ابىلاي حان» كىتابىنان، 733 بەت)

پروفەسسور بولاتبەك ناسەنوۆتىڭ «ابىلاي حان» دەگەن مۇراعاتتىق جيناعىنىڭ 734 بەتىندە تالاس وماربەكوۆ «ابىلايدى ء(ابىلمانسۇر) تولە ءبيدىڭ تۋىسى سەڭكىبايدىڭ ۇلى قارابايدان تۋىپتى» دەيدى. ەكى جاسار بالانى تولە بي كوركەم ۋاليگە اپارىپ بەرىپتى. تولە ءبيدىڭ كوركەم ۋاليگە جانى اشىسا نەگە ءوز بالاسىن بەرمەيدى؟ كەيىن 11-12 جاسىندا اكە-شەشەسى ولگەننەن كەيىن، تولە بي ىزدەپ بارىپ بالانى الىپ قايتادى. سوندا تۋعان اكە-شەشەسىنىڭ قولىندا ەكىگە تولعانشا بولعان  بالانىڭ ەسىمى قويىلماعان با؟ 11-12-گە كەلگەن بالا نەگە ءوز ەسىمىن بىلمەيدى؟ تولە بيدەن بالانىڭ تۋعان اتا-اناسى سۇراپ كەلسە بەرمەي قويىپتى. نەگە؟ ابىلايدىڭ بولاشاقتا حان بولاتىنىن بىلگەن بە؟ تولە بي بالاسىز ەمەس ەدى،  نەگە ءوز بالاسىن حاندىققا تاربيەلەمەگەن؟ تولە بي ادام تانيتىنىن ايتىپ، «بالانىڭ كوزىنەن وت شاشىپ تۇرعانىن كورىپ، ودان بىردەڭە شىعاتىنىن، دۇرىس تاربيە بەرسە، تۇبىندە ۇلكەن ازامات بولاتىنىن بايقايدى» دەيدى دە،  سابالاققا تۇيە باققىزىپ قويادى. قۇرمەتتى پروفەسسور مىرزا، تاربيەنىڭ ءتاۋىرى تۇيە باققان بولسا سەن نەگە تۇيە باعىپ تاربيە المادىڭ؟ «اۋىزشا ايتىلعان اڭىز اڭگىمە، ەرتەگىگە سەنبەيمىن» دەيتىنىڭ قايدا؟

(تالاس وماربەكوۆ: «ابىلايدى ءۇش ءجۇزدىڭ حانى ەتكەن - تولە بي مەن قازىبەك بي». بولاتبەك ناسەنوۆتىڭ «ابىلاي حان» كىتابىنان، 733 بەت)

پروفەسسور بولاتبەك ناسەنوۆتىڭ «ابىلاي حان» دەگەن مۇراعاتتىق جيناعىنىڭ 734 بەتىندە تالاس وماربەكوۆ «ابىلايدى ء(ابىلمانسۇر) تولە ءبيدىڭ تۋىسى سەڭكىبايدىڭ ۇلى قارابايدان تۋىپتى» دەيدى. ەكى جاسار بالانى تولە بي كوركەم ۋاليگە اپارىپ بەرىپتى. تولە ءبيدىڭ كوركەم ۋاليگە جانى اشىسا نەگە ءوز بالاسىن بەرمەيدى؟ كەيىن 11-12 جاسىندا اكە-شەشەسى ولگەننەن كەيىن، تولە بي ىزدەپ بارىپ بالانى الىپ قايتادى. سوندا تۋعان اكە-شەشەسىنىڭ قولىندا ەكىگە تولعانشا بولعان  بالانىڭ ەسىمى قويىلماعان با؟ 11-12-گە كەلگەن بالا نەگە ءوز ەسىمىن بىلمەيدى؟ تولە بيدەن بالانىڭ تۋعان اتا-اناسى سۇراپ كەلسە بەرمەي قويىپتى. نەگە؟ ابىلايدىڭ بولاشاقتا حان بولاتىنىن بىلگەن بە؟ تولە بي بالاسىز ەمەس ەدى،  نەگە ءوز بالاسىن حاندىققا تاربيەلەمەگەن؟ تولە بي ادام تانيتىنىن ايتىپ، «بالانىڭ كوزىنەن وت شاشىپ تۇرعانىن كورىپ، ودان بىردەڭە شىعاتىنىن، دۇرىس تاربيە بەرسە، تۇبىندە ۇلكەن ازامات بولاتىنىن بايقايدى» دەيدى دە،  سابالاققا تۇيە باققىزىپ قويادى. قۇرمەتتى پروفەسسور مىرزا، تاربيەنىڭ ءتاۋىرى تۇيە باققان بولسا سەن نەگە تۇيە باعىپ تاربيە المادىڭ؟ «اۋىزشا ايتىلعان اڭىز اڭگىمە، ەرتەگىگە سەنبەيمىن» دەيتىنىڭ قايدا؟

كۇنى بويى تۇيە باعىپ جۇرگەن سابالاق تولە بيگە كەلگەن ەلشىلەرمەن اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ ءجۇرىپ، بىرنەشە ءتىلدى ۇيرەنىپ العان دەيسىڭ. سوندا تۇيەنى كىم باققان؟ تولە ءبيدىڭ ءوز بالالارى باققان با؟ جارايدى، بۇل ءۇش عاسىر بۇرىنعى اڭگىمە بولسىن.

پروفەسسور مىرزا!

حان تورەلەر ءبىرىن-ءبىرى ولتىرە بەرگەننەن كەيىن «تولە بي مەن قازىبەك بي كەلىسىپ «قۋلىق» جاساپ، سابالاقتى ابىلمامبەتتىڭ باۋىرىنا سالىپ باۋىر ەتىپ بەرىپتى» دەيسىڭ. اباي اتامىز ايتقانداي «وزىندە ەس بولسايشى سەزەد دەگەن». نە دەگەن سۇمدىق! «تولە بي مەن قازىبەك بي جىمىسقىلىق ىستەدى» دەپ جالا جاۋىپ، شىڭعىسحاندى قازاق دەپ تالاسقانداي، ابىلايدى قازاق دەپ تالاسقىلارىڭ كەلىپ ءجۇر مە؟ سەڭكىبايدىڭ ۇلى قاراباي، جيرەنشە شەشەننىڭ شوبەرەسى ارشىن بىلمەۋ ءۇشىن ولاردى ءولتىرىپ تاستادىڭ با؟ ىشتەن شىققان شۇبار جىلاندى اكە-شەشە ۇمىتا الا ما؟ ءىزىن اڭدۋمەن ءومىرىن وتكىزەدى ەمەس پە؟ ال سەن، قۇرمەتتى پروفەسسور، سابالاقتى «اڭىراقاي» شايقاسىنا قاتىستىرىپ سابالاققا جاۋعا شاپقاندا «ابىلايلاپ» شاپ دەپ ۇيرەتتى دەيسىڭ. قالاي، قالاي قيىستىراسىڭ. «اڭىراقاي» شايقاسىنا سابالاق قاتىسقان جوق. 1733 جىلعى سوعىستا شارىشتى جەكپە-جەكتە ءولتىرىپ، ءوز اكەسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلەتىن سابالاق «ابىلايلاپ» ۇرانداپ شاپقانىن سەن ەكەۋمىز تۋماي تۇرعاندا كارى تاريح جازعان. بۇگىن كەلىپ تولە بي مەن قازىبەك ءبيدىڭ ويلاپ تاپقان قۋلىعى دەيسىڭ. ابىلمامبەتتىڭ باۋىرىنا اكەلىپ سالعان سابالاقتى قايتادان اكەلىپ «اڭىراقايدا» كەزدەستىرىپ ءبىرىن-ءبىرى جاڭا كورگەندەي «وي، باۋىرىمداتىپ» قۇشاقتاستىراسىڭ.

تاريحتا «اڭىراقاي» شايقاسىندا  ۇلى حان بولات ءوز اجالىنان ولگەننەن كەيىن سوعىس جاعدايىندا ابىلمابەتتى قازىبەك بي مەن تولە بي ۇلى حاندىققا سايلاتتى. تولە بي دە، قازىبەك بي دە وزدەرىن حان سايلاتىپ جىبەرسە بوگەنباي، قابانباي، جانىبەك، نياز، (تۇركىستاندى بيلەگەن نياز باتىر) ناۋرىزباي باتىرلار قولداسا تورە تۇقىمدارىنان باس كوتەرەر باتىر جوعىن بىلەسىڭ. ءاز تاۋكەدەن ابىلايعا دەيىن باس كوتەرەر حان دا بولعان جوق. شىڭعىس حان ءتىرىلىپ كەلىپ، بۇلارىڭ قالاي دەمەس ەدى. باس قولباسشى بولعان ءابىلحايىر «ۇلى حاندىقتى بەرمەدىڭ» دەپ وكپەلەمەس تە ەدى. (ساتقىندىق جاساسا قالماق جاعىنا ءوتىپ كەتەر ەدى. سوندىقتان ول ساتقىن ەمەس. ۇلى حاندىقتان دامەلى ەدى) سوعىس مايدانىن تاستاپ كەتتى. ورتاق جاۋدى ىندەتىپ بولعاننان كەيىن-اق وكپەلەگەندە بولاتىن ەدى. تالاعى تارس كەتتى. شىندىعىندا، ابىلمامبەتتەن الدەقايدا مىقتى حان بولاتىن ەدى. تىم ءوزىمشىل ءابىلحايىردان ەكى بي سەسكەندى.

ابىلاي اتىعاي-قاراۋىلعا سۇلتان بولىپ، 1735 جىلى ابىلمامبەت ۇلى حانمىن دەپ تۇركىستانعا كوشكەندە ابىلايدى ورتا جۇزگە حان سايلادى. سول اتاقپەن 1771 جىلعا دەيىن ءجۇرىپ، ابىلمامبەت ولگەندە ۇلى حان سايلاندى. ابىلاي رەسەي بەكىتپەدى دەپ قايعىرعان جوق. سەن ايتقانداي «اشارشىلىقتان ساياسي ءمان ىزدەمەيىك» دەگەندەي بۇل اۋىس-تۇيىستەن ساياسي ءمان ىزدەگەن رەسەيلىكتەرگە بودان بولىپ باس يگەن جوق.

Abai.kz