...اللا تاعالا جارىق ءۇشىن كۇندى، تىنىم ءۇشىن ءتۇندى جاراتقان دەيدى. كەيبىر ماقۇلىقتار جارىقتان گورى قاراڭعىلىقتى سۇيەدى. جارقانات ءۇشىن ءومىر قاراڭعىلىق تۇسكەن سوڭ باستالادى. مەن دە جارقانات سياقتى ءتۇندى ۇناتام. ويتكەنى كەلىم-كەتىم كىسى اياعى باسىلىپ، ءۇي ىشىندەگى تىرلىكتەرىڭدى ءبىر قايىرىپ، موينىڭ بوسايدى. اتا اڭگىمەنىڭ كوبىن تۇندە ايتادى، تەك كوڭىل-كۇيى باپتى بولسىن دەڭىز. بۇگىن، قۇدايعا شۇكىر، كوڭىلدى، باعانا باتىر ىنىلەرىمەن ءۇيدى باسىنا كوتەرە كۇلىپ جاتقان.

...اينالامدى ءبىر شولىپ، شاشىراڭقى جاتقان ەشتەڭەنىڭ جوق ەكەنىنە كوزىم جەتكەن سوڭ، اتانىڭ بولمەسى جاققا قاراي بەتتەدىم. كەلسەم، باكەڭ اتاعا ءبىر كىتاپتى كورسەتىپ جاتىر ەكەن.

- بۇگىن ساتىپ الدىم دەيسىڭ، مىناۋىڭ ەسكى، تالاي قولدان وتكەن كىتاپ قوي، - دەدى اتا.

- مەن ونى «بۋكينيست» دۇكەنىنەن الدىم. كادىمگى كىتاپ دۇكەندەرىنەن مۇنداي دۇنيەنى تابۋ قيىن. وتكەندە دجون اپدايكتىڭ «انگەل نا موستۋ» دەگەن شىعارماسىنا تاپ بولىپ ەدىم، بۇگىن اكۋتاگاۆانىڭ «ۆ سترانە ۆوديانىح» كىتابىنا قولىم جەتتى، - دەدى.

ءوز باسىم بۇل جازۋشىلاردىڭ ەشقانداي كىتابىن وقىپ كورگەن ەمەسپىن. مۇندايلاردى ىزدەگىش - باكەڭ. كومبەنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، كەرەمەت قازىنا تاپقانداي اكەسىنە كورسەتىپ، ماقتانىپ وتىر. «ەندى اڭگىمە تاقىرىبى باسقا ارناعا بۇرىلاتىن بولار، ورتادان جاپونداردىڭ اكۋتاگاۆاسىن كوتەرىپ كەلە قالعانىن كورمەيسىڭ بە» دەپ ىشتەي قىنجىلا باستادىم.

- بالام، ماعان اشىعان كوجەڭنەن اكەلشى، - دەدى اتا سول ارادا.

...اللا تاعالا جارىق ءۇشىن كۇندى، تىنىم ءۇشىن ءتۇندى جاراتقان دەيدى. كەيبىر ماقۇلىقتار جارىقتان گورى قاراڭعىلىقتى سۇيەدى. جارقانات ءۇشىن ءومىر قاراڭعىلىق تۇسكەن سوڭ باستالادى. مەن دە جارقانات سياقتى ءتۇندى ۇناتام. ويتكەنى كەلىم-كەتىم كىسى اياعى باسىلىپ، ءۇي ىشىندەگى تىرلىكتەرىڭدى ءبىر قايىرىپ، موينىڭ بوسايدى. اتا اڭگىمەنىڭ كوبىن تۇندە ايتادى، تەك كوڭىل-كۇيى باپتى بولسىن دەڭىز. بۇگىن، قۇدايعا شۇكىر، كوڭىلدى، باعانا باتىر ىنىلەرىمەن ءۇيدى باسىنا كوتەرە كۇلىپ جاتقان.

...اينالامدى ءبىر شولىپ، شاشىراڭقى جاتقان ەشتەڭەنىڭ جوق ەكەنىنە كوزىم جەتكەن سوڭ، اتانىڭ بولمەسى جاققا قاراي بەتتەدىم. كەلسەم، باكەڭ اتاعا ءبىر كىتاپتى كورسەتىپ جاتىر ەكەن.

- بۇگىن ساتىپ الدىم دەيسىڭ، مىناۋىڭ ەسكى، تالاي قولدان وتكەن كىتاپ قوي، - دەدى اتا.

- مەن ونى «بۋكينيست» دۇكەنىنەن الدىم. كادىمگى كىتاپ دۇكەندەرىنەن مۇنداي دۇنيەنى تابۋ قيىن. وتكەندە دجون اپدايكتىڭ «انگەل نا موستۋ» دەگەن شىعارماسىنا تاپ بولىپ ەدىم، بۇگىن اكۋتاگاۆانىڭ «ۆ سترانە ۆوديانىح» كىتابىنا قولىم جەتتى، - دەدى.

ءوز باسىم بۇل جازۋشىلاردىڭ ەشقانداي كىتابىن وقىپ كورگەن ەمەسپىن. مۇندايلاردى ىزدەگىش - باكەڭ. كومبەنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، كەرەمەت قازىنا تاپقانداي اكەسىنە كورسەتىپ، ماقتانىپ وتىر. «ەندى اڭگىمە تاقىرىبى باسقا ارناعا بۇرىلاتىن بولار، ورتادان جاپونداردىڭ اكۋتاگاۆاسىن كوتەرىپ كەلە قالعانىن كورمەيسىڭ بە» دەپ ىشتەي قىنجىلا باستادىم.

- بالام، ماعان اشىعان كوجەڭنەن اكەلشى، - دەدى اتا سول ارادا.

مەن كەلگەندە باقىتجان:

- نەگە قىزىق ەمەس، مەن دە تىڭدايمىن. اربىردەن سوڭ بۇل اڭگىمەنى مەن باستاعانمىن، - دەپ جاتىر ەكەن.

- سەنى قۋىپ جاتقان كىم بار، تىڭداعىن. مەن ءبىراز «جەتىلەردى» ەسىمە ءتۇسىرىپ، قاعازعا ءتىزىپ قويدىم. جول-جونەكەي تاعى تولىعا جاتار، - دەپ اتا مەن ۇسىنعان كەسەنى قولىنا العاندا، ەرجان قۇساپ «ۋرا-ا-ا» دەۋگە از-اق قالدىم. اتا جارتى كەسە كوجەنى ءسىمىرىپ الىپ، مۇرتىن ءسۇرتىپ، اسىقپاي سوزگە كىرىستى:

- «جەتى قازىنانىڭ» ءدىني سەنىممەن ارالاسىپ كەتكەن، ەرتەدەن ەل ىشىندە ايتىلاتىن جانە ءبىر ءتۇرى بار. وعان الدىمەن قىدىردى اتايدى. اۋىزەكى تىلدە قىزىر بابا دەپ تە ايتىلا بەرەدى. «قىدىر - قۇدايدىڭ ەرەكشە قاسيەت بەرىپ جاراتقان سۇيگەن قۇلى» دەلىنەدى. «اللانىڭ پايعامبارى» دەپ ايتىلاتىن دا اڭىزدار بار. «قىدىر ادامعا دارىسا، ول مولشىلىق، بايلىققا كەنەلەدى» دەگەن سەنىم قالىپتاسقان. سوپىلار قىزىردى جاقسىلىقتىڭ جارشىسى، ادال پەندەلەردى قورعاۋشى، تۋرا جولعا باستاۋشى جەتەكشى ۇستاز سانايدى ەكەن. قازاقتاردىڭ «قىدىر بابا قولداسىن»، «جورىتقاندا جولداسىڭ قىزىر بولسىن» دەپ باتا بەرەتىنى سوندىقتان بولسا كەرەك. جىلدىڭ باسى، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - ناۋرىز كەلگەندە «قىزىر بابا ءۇي ارالاپ جۇرەدى، نازارى شىراق جانىپ تۇرعان ۇيگە تۇسەدى» دەپ سەنەدى. گريگوريان كۇنتىزبەسى بويىنشا ەسكىشە - 9 مارت، جاڭاشا 21 مارتتان 22-سىنە قاراعان ءتۇندى «قىدىر ءتۇنى» دەپ اتايدى. وتكەندە ناۋرىزدا زەينەپ تۇنىمەن شام جاعىپ، جەتى دامنەن كوجەسىن بۇقتىرىپ وتىردى عوي. بۇل - اتا-بابادان قالعان ءجون-جوبا، الداعى كۇنگە اق تىلەك تىلەۋ. قىدىر قونبايدى، قىدىر داريدى. ول تەك ادامعا عانا ەمەس، جەرگە دە، جان-جانۋار، وسىمدىكتەرگە دە داريدى دەپ جاتادى. «سوندىقتان ناۋرىزدان سوڭ قىستاي قاتىپ جاتقاننىڭ ءبارى ءجىبىپ، جان الىپ، كوك شىعىپ، مال تولدەيدى. ول قىدىردىڭ دارىعانى» دەيدى اڭىز-اڭگىمەلەر.

ەكىنشى - باق. باقتى ادەتتە «باقىت» دەپ اتايدى. «باق تا - قۇدايدىڭ وزگەشە جاراتقان قۇدىرەتتى ءبىر كۇش يەسى» دەلىنەدى. ول قىدىر سەكىلدى دارىمايدى، باق ادامعا قونادى. «باق باسقا قونعان قۇس» دەپ ونى قاناتتى قۇسقا تەڭەيدى. باق قونعان ادام اتاققا، داڭققا، مانساپقا، داۋلەتكە يە بولادى. ءبىزدىڭ قازاقتار «باق قونسىن»، «باعىڭ اشىلسىن»، «باسىڭنان باعىڭ تايماسىن»، «قىدىر دارىپ، باق قونسىن» دەپ تىلەك ايتادى. بىراق قىدىر تاڭداپ داريدى، باق تاڭدامايدى دەيدى. جاراتۋشى يەم كەز كەلگەن پەندەسىنە ءبىر رەت بولسا دا، باسىنا باق قوندىرادى ەكەن. از با، كوپ پە، ۇلكەن بە، كىشى مە - قالايدا باق قونادى، بۇل سىن ەكەن. سول باسىڭا قونعان باقتى كوتەرە الاسىڭ با؟ اسىپ-تاسىپ،تاۋبەڭدى ۇمىتىپ، بولعاننىڭ ۇستىنە بولسىن دەپ اشكوزدەنەسىڭ بە، الدە شامالى باقتىڭ وزىنە شۇكىرشىلىك ەتىپ، قاناعاتتى بولاسىڭ با - ونىڭ ءبارى ادامنىڭ ساناسىنا بايلانىستى. باقتى باياندى ەتۋ ءوز قولىڭدا. باقتىڭ قۇس سەكىلدى ۇشۋى دا، قونۋى دا وڭاي. وتتان-سۋدان قايمىقپاي وتكەن ادامنىڭ باقتان سۇرىنەتىنى ءجيى كەزدەسەدى. «باق قونسا، تاسىڭ التىنعا اينالادى، باق تايسا، التىنىڭ تاس بولادى» دەپ حالقىمىز تەگىن ايتپاعان.

ءۇشىنشى - اقىل. اقىل - ادامعا بەرىلگەن شەكسىز بايلىق. ادامنىڭ جەر-دۇنيەگە يە بولىپ، قوجالىق ەتىپ وتىرعانى - اقىلدىڭ كۇشى. ادام اقىل-پاراساتىمەن الەمدى تانىدى. تابيعات جاراتىلىستان باسقانىڭ ءبارىن اقىلمەن جاسادى. اقىلمەن عارىشقا ۇشىپ جاتىر. «اقىل - توزباس تون»، «اقىل - تاۋسىلماس كەن»، «اقىل بايلىق - ازباس بايلىق»، «اقىلدان ناقىل شىعادى»، «اقىلدى دۇنيەنى ويلاپ تابادى» دەگەن سياقتى دانا سوزدەر كوپ-اق. قىدىر دارىپ، باق قونعاندا اقىلمەن ۇستاماساڭ كەتۋى ءاپ-ساتتە. «اقىماق باقتىڭ قونعانىن بىلمەي، ۇشقانىن ءبىر-اق بىلەدى» دەپ باقتىڭ بايانى اقىل ەكەنىن ايتادى. ادەتتە «اقىلدى ادام» دەپ ءبىز جاقسى ادامدى ايتامىز. بىراق اقىلدىنىڭ ءبارى جاقسى ەمەس ەكەنىن ەسكەرمەيمىز. اقىل قاي باعىتقا بۇرىلادى، ماسەلە - سوندا. شىڭعىس حان، ناپولەون، ستالين، گيتلەر نەمەسە اتوم بومباسىن، باسقا دا قىرىپ-جوياتىن قارۋلاردى جاساعاندار اقىماق ەمەس. كەرىسىنشە، ولار - وتە اقىلدىلار. اقىلعا جۇرەكتەن تارالاتىن مەيىرىم، ىنساپ، تىرەك بولماسا، ول وتە قاۋىپتى اقىل بولعانى.

ءتورتىنشى - دەنساۋلىق. «ءتانى ساۋدىڭ - دەنى ساۋ»، «دەنساۋلىق - زور بايلىق» دەپ قازاقتار ساۋشىلىقتىڭ قادىر-قاسيەتىن قىسقا دا نۇسقا ۇقتىرعان. دەمەك، دەنساۋلىق پاتشانىڭ تاعىنان، دۇنيەنىڭ مولىنان قىمبات.

بەسىنشى - انا. اناسىز ۇرپاق بولمايدى، ادامزات ءوسىپ-ونبەيدى. الىپ تا، اقىن دا، باتىر دا، دانىشپان دا انادان تۋادى. «انانىڭ الدىندا اسقار تاۋ دا الاسا»، «اناڭدى مەككەگە ءۇش قايتارا كوتەرىپ اپارساڭ دا، اق ءسۇتىن اقتاي المايسىڭ» دەيدى. الەم انانى ماداقتاپ، انانى جىرلاپ كەلە جاتىر. جەر بەتىندە ادامزات باردا بۇل سولاي جالعاسا بەرەدى. انا جايلى كۇنى-ءتۇنى سويلەۋگە بولادى، سوندا دا تەڭىزگە تامعان تامشىداي كورىنەر ەدى. ونى وزدەرىڭ دە جاقسى بىلەسىڭدەر.

التىنشى - تۇز. تۇز اللانىڭ ادامدارعا عانا ەمەس، بارلىق جان-جانۋار، وسىمدىكتەرگە بەرىلگەن نەسىبە ۇلەسى دەلىنەدى. قازاقتار تۇزدى نانمەن قاتار قويادى. قايتىس بولعان ادامدى «ءدام-تۇزى تاۋسىلدى» دەسە، الدەبىر قاۋىپ-قاتەردەن امان قالعاندا «تاتار ءدام-تۇزى بار ەكەن» دەپ جاتادى. قارعىستىڭ جامانى دا - «ءدام-تۇزىم اتسىن» دەيتىن ءسوز. وپاسىزدىق جاساعاندى «ءدام-تۇزدى اتتادى» دەيدى. جاراتىلىستا تۇزدىڭ تۇرلەرى كوپ، ارقايسىسىنىڭ قاجەت ورنى بار. تۇزسىز ەش نارسەنىڭ ءدامى دە، ءنارى دە بولمايدى. قازاقتار تۇزدى باسپايدى، تۇزدى توگىپ-شاشپايدى، تۇزعا تۇكىرمەيدى. بۇل - قاتال تىيىم. وبال بولادى، ويتكەنى تۇز قاسيەتتى. تۇز بولماسا، تابيعات تا جاداپ-جۇتار ەدى. قازىرگى كەزدە كوشەنىڭ توڭىن ەرىتۋ ءۇشىن توننالاپ تۇز توگۋ ادەتى ءورىس العان. ءبىر كۇنى بولماسا، ءبىر كۇنى اياققا باسىپ جۇرگەن تۇزدىڭ زاۋالى ءتيىپ، كيەسى ۇرىپ، تارشىلىق پەن قيىندىققا ۇرىنباسقا كىم كەپىل بولىپتى؟! بىراق قۇدىرەتكە سەنبەيتىن قوعامدا ونى كىم ويلاپتى؟

جەتىنشى - يت. كەشە ايتۋدى ۇمىتىپپىن، ءبىر نارسەلەر ەسىمە ءتۇستى. ءيتتىڭ اسپانعا قاراپ، ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتىپ، ۇرەي ۇيىرە ۇليتىنى بار. ادامدار «وي، قارا باسىڭا كورىنگىر» دەپ ۇرىپ، قۋالاپ جاتادى. ويتكەنى يت جاقىن ادام قايتىس بولاردا نەمەسە ءبىر قاتەر كەلەردە ءوزى تۇسىنەتىن تۇيسىكپەن بىلەدى. يت ادامعا الدىنا الا بەلگى بەرىپ جاتىر ما، الدە جاراتۋشىعا جالبارىنىپ، يەسى ءۇشىن مەدەت سۇراپ جاتىر ما - ءتىلىن ۇقپاعان سوڭ ءبىز ونى بىلمەيمىز. بىراق ءيتتىڭ جايدان-جاي ۇلىمايتىنى انىق. كەيبىر يتتەر وزىنەن-ءوزى ۇيدەن قاشادى. سول كەزدە ءورت، سۋ تاسقىنى، ءزىلزالا سەكىلدى اپاتتار بولادى. «باسە، ۇيدەن بەزىپ كەتىپ ەدى» دەپ جاتادى وندايدا. ءيتتىڭ ۇيدەن بەكەر كەتپەيتىنى، الدەنەنى سەزگەن سوڭ، سونى اينالاسىنا ءبىلدىرۋ ءۇشىن كەتەتىنى قازىر قۇپيا ەمەس. زەرتتەۋلەر مەن باقىلاۋلار سونى كورسەتىپ ءجۇر. يت يەسىنە وتە ادال، ونىڭ ءۇيىن، مالىن، قوراسىن قورعايدى. سىرتتان كەلگەن نيەتى بۇزىق دۇشپاندى، ۇرى-قارىنى بىردەن سەزەدى. ابالاپ ءۇرىپ، يەسىنە حابار بەرەدى. قايسىبىر ادامدار كۇشىكتى كوزىن تىرناپ اشقاننان ادەيى ۇرىپ ىزالاندىرىپ، قاباعان ەتىپ ۇيرەتەدى. يت جاقسىلىقتى دا، جاماندىقتى دا ۇمىتپايدى. جالپى، پەندەلەر العىستى يتتەن ۇيرەنۋى كەرەك، - دەپ اتا تەمەكىسىن تۇتاتتى.

- پاپا، جۋالىدا اۋداندىق گازەتتە ىستەپ جۇرگەنىمدە، قويلى اۋىلداعى ءبىر اڭگىمەشىل قاريادان «جەتى ىرىس»، «جەتى بايلىق» دەگەندەردى ەستىپ ەدىم. اقىماقتىق پا، اڭعالدىق پا - سونى دۇرىستاپ جازىپ تا الماعان ەكەنمىن. كەيىن كوبىن ەسىمە تۇسىرە المادىم، - دەدى بالاسى.

اتا اڭگىمەسىن توقتاتىپ قويار ما ەكەن دەپ ەم، جارايسىڭ، باكە! تاعى ءبىر «جەتىنىڭ» سۇلباسى كورىندى. اتا تەمەكىسىن شەگىپ وتىرىپ-اق سوزگە كىرىستى.

- «جەتى ىرىس» پەن «جەتى قازىنا» - ماعىنالاس، ساباقتاس ۇعىمدار. ءبىرىنشى - اقىل-سانا, ەكىنشى - دەنساۋلىق. بۇلار تۋرالى الگىندە از دا بولسا ايتتىق. ءۇشىنشى - اقجاۋلىق...

- و-و، بۇل تاقىرىپتى وزىڭنەن ارتىق ەشكىم ايتا الماس، - دەپ باقىتجان ورتادان كيىپ كەتتى. اكەسىنە تيگىزە زاپىران ءدامى بار ءسوزدى ايتىپ سالدى. «بالە-اي، بۇلدىرەتىن بولدى-اۋ... ورتادان وت شىقپاسا جارار ەدى...» دەپ قىلپىلداي باستادىم.

- قاپتالداسپاي جايىڭا وتىر! - دەدى اتا ءسوز ءمانىن تۇسىنە قويىپ. - تىڭداعىڭ كەلمەسە، كەتكىن! - ءار ءسوزىن ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاتا شىعاردى.

- وي، پاپا، كەشىر! وزىمشە ءسوزىڭدى دامدەيىن دەگەنىم عوي، - دەپ بالاسى تۇك بولماعانداي ءمۇلايىمسي قالدى.

- ماعان شاي اكەلگىن، - دەدى اتا سالقىن جۇزبەن. «جازعان قۇلدا شارشاۋ جوق» - كىنام بولماسا دا، كىنالى بولىپ، شاي قويۋعا كەتتىم.

ويدان جۇيرىك نە بار ەكەن، لەزدىڭ اراسىندا باسىما سان-ساپالاق ويلار كەلدى. اۋزىنا يە بولماي، وتكەندى قوڭىرسىتىپ، اكەسىن «تىستەپ» تارتقانى ءۇشىن باكەڭدى اتارعا وعىم جوق. سويتە تۇرا «اكەسىز وسكەن ادامنىڭ ىشىندە قانداي قىجىل جاتقانىن كىم ءبىلىپتى» دەپ جۇبايىمدى اقتاپ الامىن. قالاي بولعاندا دا، مەن بۇلارعا تورەشى ەمەسپىن. بىرەۋىنە - كەلىنمىن، بىرەۋىنە - جار، بالاسىنىڭ اناسىمىن. مەن وسى مىندەت-پارىزىما ادال بولسام بولدى، سوندا بۇل شاڭىراقتىڭ ءدام-تۇزىن اقتاعانىم.

مەن شاي جابدىعىن اكەلگەنىمدە، وي، قۇدىرەت-اي، مومىشۇلدارى الدەنەگە كۇلىپ جاتىر ەكەن. ءتۇسىنىپ كور بۇلاردى! شەكىسۋلەرى دە، بەكىسۋلەرى دە وزگەدەن بولەك. ورتادا شىبىن بولىپ مىجىلار ما ەكەنمىن دەپ قورقىپ ەدىم، قۇدايعا شۇكىر، امان ءوتىپ كەتكەن سەكىلدىمىن.

- ءۇشىنشى - اقجاۋلىق، - دەدى اتا ءبىر پيالا شايدان سوڭ، - «ءتۇزدىڭ تىنىسى - ەركەككە، ءۇيدىڭ ىرىسى - ايەلگە» دەيدى حالقىمىز. ايەل-انالار - وت باسىنىڭ قۇتى، ىنتىماق-بىرلىكتىڭ ۇيىتقىسى. ايەلسىز ۇيدە بەرەكە بولمايدى. اقجاۋلىقتىڭ قادىر-قاسيەتىن، ومىردەگى ەشكىم تولتىرا الماس ورنىن جوعارى باعالاعاندىقتان قازاق اتاڭ ايەل-انانى «جەتى قازىناعا»، «جەتى ىرىسقا»، «جەتى بايلىققا» قوسقان. انا ءتىلىمىز، اتا ءداستۇرىمىز جوعالىپ كەتپەي، بۇل كۇنگە جەتكەن بولسا، ول - ەڭ الدىمەن، اق جاۋلىقتى انالاردىڭ ەڭبەگى. وكىنىشكە قاراي، قازىر تالبەسىككە سۇيەنىپ، «بەسىك جىرىن» ايتاتىن كەلىندەر، نەمەرەسىنە ەرتەگى ايتاتىن اجەلەر ازايدى، مەن وسىدان قورقامىن، - دەپ اتا ۇندەمەي قالىپ، تەمەكىسىن تۇتىندەتىپ كەتتى...

- جارايدى، بۇل - بولەك ۇلكەن اڭگىمە، - دەدى اتا سالدەن سوڭ، - «جەتى ىرىستى» ارى قاراي تۇگەندەيىك. ءتورتىنشى - بالا. بالا - ءاربىر ادامنىڭ ءومىرىنىڭ جالعاسى، كەلەشەك-بولاشاعى. ءۇيىڭنىڭ بوساعاسى - التىننان، تابالدىرىعى - كۇمىستەن بولسا دا، پەرزەنت سۇيمەي، ادامنىڭ مەيىرى قانبايدى. «ادامنىڭ ءبىر قىزىعى بالا دەگەن» دەپ ۇلى اباي ايتقانداي، شاڭىراقتىڭ بار قىزىق-قۋانىشى دا، بازارى دا، توي-دۋمان مەرەكەسى دە - بالا. قازاق - وتە بالاجان حالىق، بالاسى قانشا بولسا دا، كوپ كورمەيدى، ءتىپتى ىرىم ەتىپ بالا سانىن بادىرايتىپ ايتپايدى. ۇرپاق جالعاستىعىنا زور ءمان بەرەدى. قازاقتاعى ەڭ اۋىر ءسوز - «قۋباس» دەگەن اتاۋ. سول ءۇشىن كەز كەلگەن اتا-انا ارتىندا ۇرپاق قالىپ، وشاعىنىڭ وتىن جاعىپ، ءتۇتىنىن ءتۇزۋ شىعارعانىن تىلەيدى. سول جولدا اتار تاڭ، باتار كۇن دەمەي، تىرشىلىكتىڭ تاقپەزەر تىزەسى باتسا دا، توزەدى. بالاسىنىڭ تەڭتۇسىنان كەم بولماي، ادال ازامات بولعانىن ارماندامايتىن ادام جوق. «اعاش جاپىراعىمەن كورىكتى، ادام ۇرپاعىمەن كورىكتى» دەيدى. قازاقتار ءبىر-بىرىنە: «بالا-شاعاڭنىڭ قىزىعىن كور!» - دەپ تىلەك ايتادى.

اتادان ۇل تۋسا يگى،

اتا جولىن قۋسا يگى.

بالاڭدى جۇرت ماقتاسا،

بارىنەن دە سول يگى، - دەپ بالانىڭ جاقسى ەرجەتىپ، اكە اتىنا اتاق قوسقانىن ۇلكەن ماقتانىش كورەدى. بۇل دا - ۇزاققا كەتەتىن اڭگىمە، تاقىرىپتان اۋىتقىمايىن. بەسىنشى - كوڭىل. كوڭىل - تەك ادامزاتقا بەرىلگەن ەرەكشە سەزىم. ادام كوڭىلمەن سەمىرىپ، كوڭىلمەن ارىقتايدى. كوڭىل مەن پەيىل - ەگىز ۇعىمدار. «كوڭىلى ءتۇستى»، «پەيىلى ءتۇستى» دەگەن ءبىر ماعىنانى بىلدىرەدى. سول كوڭىل مەن پەيىل كەڭ بولسا، ىنتىماق-بىرلىك ورناپ، ىرىس قۇيىلادى. قازاقتار - «كوڭىلگە قاراۋ»، «كوڭىل قالدىرماۋ»، «كوڭىل ءبولۋ»، «كوڭىلىن كوتەرۋ» دەپ كوڭىلگە كوپ ءمان بەرەتىن، كوڭىل سىيلاعىش كەڭپەيىل حالىق. كوڭىلدىڭ تۇبىندە ىنتىماق جاتىر، ال ىنتىماقسىز ەلدەن بەرەكە كەتەدى. «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى، التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى» دەگەن حالىق دانالىعىن ادامنىڭ كوڭىل-پەيىلىنە وراي تۋعان وسيەت دەۋگە بولادى. التىنشى - جەر. بۇل جەردە «جەتى ىرىسقا» قوسىپ وتىرعانىمىز - تۋعان جەر. «جەرسىز ەل - جەتىم»، «تۋعان جەردەي جەر بولماس، تۋعان ەلدەي ەل بولماس»، «ەر - ەلدىڭ بالاسى، جەر - ەلدىڭ اناسى» دەپ كىندىك قانى تامعان، اتا-باباسىنىڭ سۇيەگى جاتقان جەرىن قازاقتار ەرەكشە ارداقتاپ، قاسيەتتەيدى. جەتىنشى - يت.

ەندى «جەتى قازىنا»، «جەتى ىرىسپەن» استارلاسىپ، ءمان-ماعىناسى ارالاسىپ، ۇقساپ جاتاتىن «جەتى بايلىق» دەگەن تىركەس بار. ەل ىشىندە ايتىلاتىن ءبىر ءتۇرى مىنانداي بولىپ كەلەدى:

اۋەلگى بايلىق - دەنساۋلىق،

ەكىنشى بايلىق - ەركىندىك،

ءۇشىنشى بايلىق - ءتىل بايلىق.

ءتورتىنشى بايلىق - كۇش-قايرات،

بەسىنشى بايلىق - اقجاۋلىق،

التىنشى بايلىق - بالاڭىز،

جەتىنشى بايلىق - ءجۇز ساۋلىق.

دەنساۋلىق - بايلىقتىڭ باسى. دەنى ساۋ ادام ءوزى ىنتالانسا، ەڭبەكتەنسە، قولىنان كوپ نارسە كەلەدى. ەركىندىك, تاۋەلسىزدىك - جەكە ادامداردىڭ دا، بۇكىل حالىقتىڭ دا بايلىعى. ەركىندىگى بار حالىقتىڭ بولاشاعى، ىرگەلى ەل بولۋ كەلەشەگى بار. ەركىندىكسىز باقىتقا قول جەتپەيدى، ەركىندىكسىز قۋانىش جوق. ەرىكسىز ادام قۇلمەن تەڭ، ەرىكسىز ەل - بودان ەل. ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتپەگەن ەل. ءبىز قازىر الىپ مەملەكەتتىڭ قۇرامىندامىز. سىرتتاي ءبارى كەرەمەت كورىنەر، بىراق ءبىز - ەرىكسىز ەلمىز. - اتا وسىنى ايتقاندا كوزىم باقىرايىپ، باكەڭە قارادىم. ول «تىنىش وتىر» دەگەندەي قاباعىن ءتۇيىپ، بەلگى بەردى. «مىنا ءسوزدى بىرەۋ ەستىپ، ءبىر جەرلەرگە جەتكىزسە، سوتتالىپ كەتەمىز عوي» دەپ ىشىمە ءدىرىل كىردى.

- ءتىل - بايلىق، - دەپ اتا اڭگىمەسىن سوزا بەردى، - ءاربىر حالىقتىڭ ءوز انا ءتىلى - وزىنە بايلىق-قازىنا. تىلدەن ايىرىلعان حالىق جەكە-دارا حالىق بولۋدان ايىرىلىپ، قۇرىپ-جويىلادى. ءتىلسىز ۇلتتىق قاسيەت ساقتالمايدى. قازاق ءتىلى ءوز تۇعىرىنا قونا الماي، مەملەكەتتىك دارەجەگە جەتە الماي كەلەدى. مەن بۇل ماسەلەنى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي جىكتەپ تۇرىپ، سوناۋ 1944 جىلى وكىمەت باسشىلارىنا جازعانمىن. امال قانشا؟! - دەپ اتا ەكى قولىن ەكى جاققا جايىپ، باسىن شايقادى دا: - ءاربىر قازاقتىڭ انا ءتىلىن ءبىلىپ، ونى ارداقتاۋى، ۇرپاعىنا ۇيرەتۋى - حالىققا، ۇلتقا سىڭىرگەن ەڭبەكتىڭ، قىزمەتتىڭ ەڭ زورى. ءوزىنىڭ كەۋدەسى وردەن-مەدالدارعا تولىپ، اتاقتىڭ ءتۇر-ءتۇرىن الىپ، بالا-شاعاسى انا تىلىنەن ماقۇرىم بولسا، مەنىڭ ويىمشا، بۇل - ۇلتقا جاسالعان قيانات. اتا-بابا ارۋاعى الدىندا كەشىرىلمەس كۇنا دەر ەدىم. ال كۇش-قايرات, بايلىق دەگەن - حالىقتىڭ بىرلىگى، تۇتاستىعى. ەل قۋاتتى بولسا، ەل ىشىندەگى تىنىشتىق تۇراقتى بولادى. «بىرلىگى كۇشتى ەل وزادى، بىرلىگى جوق ەل توزادى»، «ىرىس الدى - ىنتىماق» دەپ بابالارىمىز وسيەت ەتكەن ەكەن. اقجاۋلىق پەن بالا تۋرالى شامالى بولسا دا، ايتتىم. ءجۇز ساۋلىق دەگەن بۇل جەردە ساندىق ۇعىم ەمەس. كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە تارىقپايتىن، جوقتىقتان بىرەۋگە جالتاقتامايتىن تۇرمىستى ايتقانى. «ءجۇز ساۋلىق» وزىنەن-ءوزى كەلمەيدى، ادامدار ونى ەڭبەگىمەن، ماڭداي تەرىمەن تابادى. «ەڭبەك ەتسەڭ، ەمەرسىڭ»، «ەڭبەك ءتۇبى - بەرەكە»، «بەينەتىڭ قاتتى بولسا، تاتقانىڭ ءتاتتى بولار» دەپ اتا-بابالارىمىز تىرشىلىك تۇجىرىمدارىن ايتقان. بۇگىن وسى تويعاندارىڭمەن بارىڭدار. «جالماۋىزعا دا جان كەرەك». مەن دەمالامىن، - دەپ اتا ورنىنان تۇردى. مەن بولمەنى جەلوراي جاساپ، توسەك-ورنىن سىلكىپ سالىپ، بەرى قاراي كەلدىم.

ياپىرىم-اي، مەكتەپتە - ون جىل، ۋنيۆەرسيتەتتە - بەس جىل وقىسام دا، بىردە-ءبىر وقۋلىقتا «جەتىلىك ۇعىمدار» نەگە كەزدەسپەگەن؟ گازەت-جۋرنالداردا اندا-مۇندا كوزگە شالىنىپ قالادى. بىراق سوعان ادام ءمان بەرەتىندەي، كوڭىل توقتاتىپ قارايتىنداي ەتىپ جازىلمايدى. تەك سانىن ءتىزىپ شىعادى، وندا دا ءۇزىپ-جۇلىپ قانا. اتا بىزگە وقۋشىعا ساباق وتكەندەي ەتىپ تالدادى. ارينە، ءبىز دە دىم بىلمەيتىن توپاس ەمەسپىز. ءبىر قاراعاندا بىلەتىن-اق سياقتىمىز، ال اتا قاراپايىم تىلمەن سول بىلگەنىڭدى قايتالاي باستاعاندا باسقا قىرىنان ءتۇسىنىپ، تاڭداي قاعاسىڭ. وسىنداي اڭگىمەلەردى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگىزسە، قازاق بالالارىنىڭ كوزى كوپ نارسەگە اشىلار ەدى. بىراق ونداي دۇنيەلەردى جوعارعى جاق جىبەرمەيدى عوي. ءبىز اتادان نەشەتۇرلى اڭگىمە تىڭداپ ءجۇرمىز، مۇنداي سوزدەردى بالاسىنا نەمەسە نەمەرەسىنە ايتاتىن اتا، اكەلەر كوپ پە، جوق پا - ول ماعان بەيمالىم. بىراق مەن ۋاقىتى كەلگەندە ەرجاننىڭ قۇلاعىنا اتاسىنان ءوزىم ەستىگەننىڭ ءبارىن جەتكىزەمىن. ويتكەنى بۇل دا - بابالار اماناتى.

سوڭى

P.S. كىتاپتى ساتىپ الام دەۋشىلەر 87016520613 (ايگۇل) تەلەفونىنا حابارلاسسا بولادى.

Abai.kz