قازاق باسپاسوزىندە ماڭگىلىك تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى - ورالماندار تاقىرىبى. «باسى تاۋداي، اياعى قىلداي» بولعان قازاق كوشىنىڭ بۇگىنگى كەرى كەتكەن ايانىشتى ءحالى. بىراق، قانشا جازسا دا، قانشا جوعارى مىنبەردەن وسى پروبلەمالارعا ورالىپ سوقسا دا، وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلداردىڭ باسىندا الاۋلاتىپ، جالاۋلاتقان كوشىمىز - بۇگىندە قايراڭعا شىققان كەمەنىڭ كۇيىن كەشۋدە.

2011 جىلى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنە قاراستى كوشى-قون كوميتەتىنىڭ تاراتىلۋىمەن، كوشى-قونداعى تۇيتكىلدى پروبلەمالار كوبەيىپ كەتتى. مەملەكەتتەن جىلدا ءبولىنىپ تۇرعان كوشى-قون كۆوتاسى توقتادى. قازاقستان ازاماتتىعىن شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ الۋى قيامەت-قايىمعا اينالدى. بيىل قايتا جاساقتالعان مينيسترلەر كابينەتىنە كوشى-قون كوميتەتىن قايتا جاساقتاۋ تاپسىرىلعانىمەن، ءالى كۇنگە دەيىن قايتا جاساقتاۋ ىستەرى اياقتالماعانعا ۇقسايدى.

قازاق باسپاسوزىندە ماڭگىلىك تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى - ورالماندار تاقىرىبى. «باسى تاۋداي، اياعى قىلداي» بولعان قازاق كوشىنىڭ بۇگىنگى كەرى كەتكەن ايانىشتى ءحالى. بىراق، قانشا جازسا دا، قانشا جوعارى مىنبەردەن وسى پروبلەمالارعا ورالىپ سوقسا دا، وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلداردىڭ باسىندا الاۋلاتىپ، جالاۋلاتقان كوشىمىز - بۇگىندە قايراڭعا شىققان كەمەنىڭ كۇيىن كەشۋدە.

2011 جىلى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنە قاراستى كوشى-قون كوميتەتىنىڭ تاراتىلۋىمەن، كوشى-قونداعى تۇيتكىلدى پروبلەمالار كوبەيىپ كەتتى. مەملەكەتتەن جىلدا ءبولىنىپ تۇرعان كوشى-قون كۆوتاسى توقتادى. قازاقستان ازاماتتىعىن شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ الۋى قيامەت-قايىمعا اينالدى. بيىل قايتا جاساقتالعان مينيسترلەر كابينەتىنە كوشى-قون كوميتەتىن قايتا جاساقتاۋ تاپسىرىلعانىمەن، ءالى كۇنگە دەيىن قايتا جاساقتاۋ ىستەرى اياقتالماعانعا ۇقسايدى.
وسى ءبىر تۇيتكىلدى پروبلەمالاردى ءسوز ەتكەن «ەركە-نۇر-شاراپات» قوعامدىق قورى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسيا توراعاسى قۋانىش سۇلتانوۆتىڭ اتىنا حات جولدادى. حاتتىڭ مازمۇنى نەگىزىنەن سوڭعى كەزدەرى اتامەكەنىنە، تاريحي وتانىنا ورالىپ جاتقان قازاقتاردىڭ قۇقىعىنىڭ كوپتەگەن ۇكىمەت قاۋلىلارى ارقىلى بۇزىلىپ جاتقانى جايىندا. قازىر قابىلدانىپ جاتقان كوپتەگەن ۇكىمەت قاۋلىلارىندا شەتەلدىك ازاماتتار مەن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قۇقىعى تەڭەستىرىلگەن. سونىڭ سالدارىنان قازاقتاردىڭ ازاماتتىق الۋى، تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بولۋ قۇقىعى - سەكىلدى پروبلەمالاردان اياق الىپ جۇرگىسىز.
الماتى قالاسىنداعى «دوستىق» ءۇيىنىڭ ءباسپاسوز زالىندا وتكەن بۇل باسقوسۋعا ءباسپاسوز وكىلدەرى كەلمەدى. شاعىن عانا توپپەن اڭگىمە وربىتكەن «ەركە-نۇر - شاراپات» قوعامدىق قورىنىڭ جەتەكشىسى فاريدا مەرحاميتقىزى جيىنعا كەلگەندەردىڭ وسى ماسەلەگە بايلانىستى ۇسىنىسىن سۇرادى.

دۋلات يسابەكوۆ، جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى:

- قازاقتىڭ ۇلانعايىر دالاسىن يگەرۋ ءۇشىن - 60 ميلليون تۇرعىن قاجەت بولادى ەكەن. قازىر ءبىر قازاقتى ەكى ەتە الماي وتىرمىز. سويتە تۇرا ۇكىمەتتىڭ ساياساتى وزگەگە ەمەس، ءوز قازاعىمىزعا قارسى. ايتالىق، كەزىندە قازاقستاندى تاستاپ كەتكەن نەمىستەر، ورىستار قايتا ورالسا، ولاردىڭ ازاماتتىق الۋى - تىم قيىنعا تۇسپەيدى. ال شەتەلدەن كەلگەن قازاقتاردىڭ ازاماتتىق الۋىندا پروبلەما جەتىپ ارتىلادى ەكەن. مەن ءوزىم ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىندا ساباق بەرەمىن. سوندا وقيتىن ستۋدەنتتەرىمنىڭ اراسىندا قىتايدان كەلگەن تالانتتى بالالار بار. اقىرى وقىپ جۇرگەنىندە قازاق ازاماتتىعىن الا الماعان ولار وقۋىن بىتىرگەننەن كەيىن كەرى قايتۋعا ءماجبۇر بولدى.
قازاقستاندا 17 ميلليون حالىق بولسا، ونىڭ 10 ميلليوندايى عانا قازاق. ياعني بار تۇرعىننىڭ 67 پايىزىن قۇرايمىز. ونىڭ 25 پايىزى قازاق تىلىندە سويلەمەيدى. قازىر بۇۇ-نىڭ كوپ ساياساتىنىڭ ءبىرى - «جەر ورتاق، پلانەتا ورتاق» دەگەنگە سايادى. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ الداعى 50-60 جىلدا سۋ تاسقىنىنىڭ استىندا قالۋ قاۋپى بار ەكەنى عىلىمي تۇردە دالەلدەندى. «پلانەتا - ورتاق، جەر - ورتاق» پرينتسيپىمەن ەۋروپالىقتار قازاقستانعا كەلىپ قونىستانىپ السا دا، ەشكىم ۇندەمەۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە گەوساياسي جاعدايدىڭ دا ءبىز ءۇشىن تىم ءتيىمدى ەمەستىگى ايقىن. سولتۇستىگىمىزدە 150 ميلليون حالقى بار، بۇرىنعى مەتروپوليا - رەسەي وتىر. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى ايقىن، بۇرىنعى وداقتى قالپىنا كەلتىرە الماسا دا، ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ ارقىلى، ىقپالىن پوستكەڭەستىك ەلدەردە جۇرگىزۋ. شىعىسىمىزدا اۋزىن ارانداي اشىپ، 1,5 ميلليارد حالقى بار قىتاي ءتونىپ تۇر. ىشكى قۇپياسىن سىرتقا جاريا ەتە بەرمەيتىن، بىراق كوزدەگەنى بۇكىل الەمدى جاۋلاۋ ەكەنى بەلگىلى بۇل كورشىمىز دە قازاقستان ەكونوميكاسىنا دەندەپ ەنىپ كەلەدى. سوندىقتان وسى ءبىر ۇلانعايىر دالانى يگەرۋ ءۇشىن - قازاق كەلۋى كەرەك، قازاق كوبەيۋى كەرەك. قازىرگى ۇسىنىلىپ جاتقان زەينەتاقى رەفورماسىنىڭ سيقىن كورىپ وتىرسىزدار، «اجەلەر نەگە نەمەرە باعۋى كەرەك؟ اجەلەر جۇمىس ىستەسىن!» دەيدى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى. بۇل ءبىزدىڭ قازاقى مەنتاليتەتىمىزگە، وتباسىلىق ينستيتۋتىمىزعا جاسالىپ جاتقان كەدەرگى. ال شەتەلدەن ورالىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ ازاماتتىق الا الماي، جىلاپ جۇرگەنى مىناۋ. ازاماتتىق العان 800 قازاق موڭعوليانىڭ ازاماتتىعىن قايتا سۇراپ جاتىر ەكەن. ولار وسىنداعى الاياقتاردىڭ قۇربانى دەسەدى. مەنىڭشە، موڭعولياداعى 150 مىڭ قازاقتان ەندى قازاقستاندى بەتكە الىپ، ورالا قوياتىنداردىڭ سانى نەكەن-ساياق بولادى. ويتكەنى، مىنا قازاقتاردىڭ قازاقستاننان كوڭىلى قالىپ وتىر. سول سەبەپتى دە، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ پروبلەماسىن كوبەيتپەۋدىڭ امالىن قاراستىرعانىمىز ابزال. كەزىندە فرانتسيا الەمگە تارالىپ كەتكەن فرانتسۋزدارىن جيناعان كەزدە، ولاردى قاعازباستىلىقپەن سابىلدىرماعان. كەز-كەلگەن ەتنيكالىق فرانتسۋز شەكارادان وتكەن كەزدە، ونىڭ تولقۇجاتى دايىن تۇرعان. ءدال سول تاجىريبەنى قازىر يزرايل قولدانىپ وتىر.

سماعۇل ەلۋباي، جازۋشى:

- مەنىڭ تۇسىنبەيتىنىم، كەشە كەلگەن قازاقتى بۇگىن تۇراقتى تىركەۋگە تۇرىپ كەل دەپ قينايدى ەكەن. ەگەر تۇراقتى تىركەۋگە تۇرماسا، ازاماتتىققا قۇجاتتارىن قابىلدامايدى ەكەن. جاڭا شەكارا اسقان ادامنىڭ بۇل جەردە تامىر-تانىسى قايدان بولا قويسىن. وسى ماسەلەنى نەگە قايتا قاراۋعا بولمايدى؟ جالپى، قازىر قولدانىستاعى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭدى قايتا قاراپ، قازاقتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيتىندەي ەتىپ، قايتا قابىلداۋ قاجەت.

ومىرزاق ايتبايۇلى، «قازاق ءتىلى» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى، اكادەميك:

- مەنىڭشە، بۇل ماسەلە قازاقستاننىڭ شەتتەگى ۇيىمدارى دۇرىس جۇمىس ىستەمەي وتىرعان سەكىلدى. سول ءۇشىن اۋەلى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ بۇل ءىستى بىرجاقتى ەتۋگە پارمەنى كەرەك. قۇجاتتاردى شەكارادان وتپەي جوندەۋگە ولاردىڭ نەگە قۇلىقسىز ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىن.

كۇلسىن ىسقاقوۆا، الماتى قالاسى ەڭبەك دەپارتامەنتىنىڭ كوشى-قون ءبولىمىنىڭ باستىعى:

- قازىرگى قولدانىستاعى زاڭدا شەتەلدەگى قازاق ۆەدومستۆولارىنىڭ قازاق كوشى-قونىن رەتتەۋگە قاتىسىپ، قازاقستانعا كوشۋگە نيەتتىلەردىڭ قۇجاتىن دايىنداۋعا قول ۇشىن سوزۋى قاجەتتىلىگى كورسەتىلگەن. الايدا، شەتەلدەگى قازاقستان ەلشىلىكتەرى وسى ىستە قولداۋ كورسەتىپ وتىرعان جوق. بىرىنشىدەن، «بىزگە شەتەلدە قانشا قازاق بار، ولاردىڭ قازاقستانعا قانشاسى كەلگىسى كەلەدى، قايدا ورنالاسۋعا نيەتتى» دەگەن سەكىلدى اقپاراتتار قاجەت. ول اقپاراتتاردى ءالى الا الماي وتىرمىز. ەكىنشىدەن، بۇل شەتەلدەن كەلەتىندەردىڭ اراسىندا وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوتىپ كەتپەۋى ءۇشىن قاجەت.

ءلاززات مۇحيتوۆا، الماتى قالاسى ءىىد كوشى-قون پوليتسياسى باسقارماسىنىڭ اعا ينسپەكتورى:

- بىزگە كەلىپ قۇجاتىن وتكىزگەندە، ولاردىڭ قولىندا «قازاق» دەگەن انىقتاما بولادى. الايدا، قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن الاردا ولار قۇجاتتارىنا «ۇيعىر» نەمەسە باسقا دا ۇلتتاردى كورسەتۋىن تالاپ ەتەدى. سونداي كەزدە بۇل دا ءبىزدىڭ ۇلتتىق نامىسىمىزعا تيەدى.

التاي بۋتۋنچينوۆ، الماتى قالاسى ءىىد كوشى-قون پوليتسياسى باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى:

- سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ماسەلەنىڭ ءمانىن تۇسىنبەگەنى سالدارىنان قىتايدان كەلەتىن قانداستارىمىزعا بەرىلەتىن ۆيزانىڭ ۋاقىتى قىسقارتىلدى. بۇرىن ۆيزا بەرۋ ءىىم-ءنىڭ قۇزىرىندا تۇرعاندا، قىتايدان كەلەتىن قانداستارىمىزعا بەرىلەتىن ۆيزا ءبىر جىلعا، كوپ مارتەگە بەرىلەتىن. قازىر ونى 3 ايعا، ءبىر مارتەگە عانا بەرەتىن بولدى. ءارى ۆيزانىڭ ۋاقىتىن سوزبايدى. ال وسى ءۇش اي ىشىندە ولار قۇجاتتارىن ازاماتتىققا تاپسىرىپ ۇلگەرە الماي جاتىر. ءسويتىپ، قىتايعا قايتا قايتىپ، ۆيزالارىن قايتا اشتىرۋعا ءماجبۇر. وسى ماسەلەنىڭ بىرجاقتى بولۋى ءۇشىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وكىلدەرى، تاعى باسقا دا قۇزىرلى ورىندار قاتىسقان ءىرى جيىن وتكىزىپ تالقىلاۋ قاجەت. ول ءۇشىن ماسەلەنى ناقتى ساراپتاعان ءجون.

ءزۇبيرا الدابەرگەنوۆا، ورالمان ايەلدەردىڭ «نۇر-قونىس» قوعامدىق قورىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى:

- ازاماتتىق تۋرالى زاڭنىڭ تاعى ءبىر تۇيتكىلى - قازاق ازاماتىنا تۇرمىسقا شىققان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوز كۇيەۋىمەن بىرگە ازاماتتىق الا المايتىندىعى. ول قازاقستان ازاماتتىعىن جەڭىلدەتىلگەن جولمەن الۋ ءۇشىن اۋەلى جولداسى قر ازاماتى اتانۋى كەرەك. سودان كەيىن عانا ول جەڭىلدەتىلگەن تۇردە ازاماتتىققا قول جەتكىزە الادى. قازىر ماعان كومەك سۇراپ ءبىر وزبەكستاندىق قازاق كەلدى. ونىڭ ايەلى قاراقالپاق ۇلتىنىڭ وكىلى ەكەن. ءتورت بالاسى بار. كۇيەۋى ازاماتتىق الام دەگەنشە ول قازاقستانداعى ۋاقىتشا تىركەۋىن سوزدىرۋ ءۇشىن، ءاربىر اي سايىن شەكارادان شىعىپ، قايتا كەلىپ تىركەۋگە تۇرۋى قاجەت. بۇل وزدەرى جاعدايى سىن كوتەرمەيتىن ورالماندار ءۇشىن وڭاي ءتيىپ تۇرعان جوق. كوشى-قون زاڭنامالارىن جەتىلدىرۋ بارىسىندا وسى ماسەلەنى دە ەسكەرگەن ءجون سەكىلدى.

جيىن سوڭىندا قاتىسۋشىلاردىڭ ۇسىنىستارى ەسكەرىلە وتىرىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسيا توراعاسى قۋانىش سۇلتانوۆتىڭ اتىنا حات جولداندى.
ەسەنگۇل كاپقىزى

"تۇركىستان" گازەتى