جەر جانناتى جەتىسۋدىڭ شۇرايلى ولكەسى، سارقىراي اققان ارىندى اقسۋ وزەنىنىڭ بويىندا  شەكەسى تورسىقتاي الاشتىڭ ءبىر ۇلانى دۇنيەگە كەلىپ، تۇتاس ەلدى ۇلكەن قۋانىشقا بولەپ، شاڭىراقتى شاتتىققا تولتىردى. جاستايىنان قارا ءسوزدىڭ شەشەنى، ولەڭ-جىردىڭ كوسەمى بولعان ونەگەلى بەرسۇگىر قارت نەمەرەلى، جانسۇگىر وتاعاسى ابزال اكە اتاندى. بەرسۇگىر قاريانىڭ ءوزى ايتقانداي، «مۇز قاباق، جوتا مۇرىن ءىلياسى» دۇنيەگە كەلدى. بۇل جىلدارى قازاقتىڭ قاسقا ماڭداي ءور ۇلاندارى ساكەن مەن بەيىمبەت، تۇرار مەن ماعجان، سۇلتانماحمۇت پەن جۇسىپبەك تە  جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ، «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولۋعا» اسىقتى. عاسىرلار بويى بوداندىقتىڭ بۇعاۋىندا «مالى ايدالىپ، جانى تالانىپ، بەلى قايقايىپ، سىنۋعا تايانعان» قازاق جۇرتىنىڭ قاراڭعى قوعامى ات توبەلىندەي الاش ارىستارىنا ايانباي ەڭبەك ەتۋدى مىندەتتەدى. رەسەيدىڭ قيىر شەتىنە ايلاپ ساپارلاتىپ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ قاينار بۇلاعىنان ولشەۋسىز ىشكەن قازاق وقىعاندارىنىڭ الدىندا قاۋىپ پەن قاتەرگە تولى اسۋلار كۇتىپ تۇردى.

اقىن ەسىمىن مولىقباي قويعان

جەر جانناتى جەتىسۋدىڭ شۇرايلى ولكەسى، سارقىراي اققان ارىندى اقسۋ وزەنىنىڭ بويىندا  شەكەسى تورسىقتاي الاشتىڭ ءبىر ۇلانى دۇنيەگە كەلىپ، تۇتاس ەلدى ۇلكەن قۋانىشقا بولەپ، شاڭىراقتى شاتتىققا تولتىردى. جاستايىنان قارا ءسوزدىڭ شەشەنى، ولەڭ-جىردىڭ كوسەمى بولعان ونەگەلى بەرسۇگىر قارت نەمەرەلى، جانسۇگىر وتاعاسى ابزال اكە اتاندى. بەرسۇگىر قاريانىڭ ءوزى ايتقانداي، «مۇز قاباق، جوتا مۇرىن ءىلياسى» دۇنيەگە كەلدى. بۇل جىلدارى قازاقتىڭ قاسقا ماڭداي ءور ۇلاندارى ساكەن مەن بەيىمبەت، تۇرار مەن ماعجان، سۇلتانماحمۇت پەن جۇسىپبەك تە  جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ، «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولۋعا» اسىقتى. عاسىرلار بويى بوداندىقتىڭ بۇعاۋىندا «مالى ايدالىپ، جانى تالانىپ، بەلى قايقايىپ، سىنۋعا تايانعان» قازاق جۇرتىنىڭ قاراڭعى قوعامى ات توبەلىندەي الاش ارىستارىنا ايانباي ەڭبەك ەتۋدى مىندەتتەدى. رەسەيدىڭ قيىر شەتىنە ايلاپ ساپارلاتىپ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ قاينار بۇلاعىنان ولشەۋسىز ىشكەن قازاق وقىعاندارىنىڭ الدىندا قاۋىپ پەن قاتەرگە تولى اسۋلار كۇتىپ تۇردى.

اقىن ەسىمىن مولىقباي قويعان

ءىلياستىڭ اتاسى بەرسۇگىر جامبايۇلى كەۋدەسى قازىنالى، سوزگە شەشەن، ولەڭگە جاقىن اقىندىعى بار داناگوي اقساقال بولسا كەرەك. ول اتاعى جەتىسۋدان اسىپ، قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە ءمالىم بولعان، اتى اڭىزعا اينالعان مولىقباي قوبىزشىمەن، ونىڭ اكەسى بايساقپەن ءدام-تۇزداس دوس ەكەن. ەل ءىشىن قوڭىر قوبىزدىڭ مۇڭلى دا زارلى ۇنىنە تولتىرىپ، ءومىر تۋرالى وي-تولعامدارىن قوبىز ۇنىنە قوسىپ، جۇرتتى ءوزىنىڭ جاڭا كۇيلەرىمەن تاڭداي قاقتىرىپ جۇرگەن مولىقباي بىردە بەرسۇگىردىڭ قارا شاڭىراعىنا ات باسىن تىرەيدى. قۇدايى قوناقتى قۇدايىنداي سىيلاعان قازاق دەرەۋ مال سويدىرىپ، ايگىلى كۇيشىگە بارىن بەرىپ بايەك بولادى. «قۇتتى قوناق كەلسە، قوي ەگىز تابادى». بەرسۇگىر قارتتىڭ بەل بالاسى جانسۇگىردىڭ جارى كوكىش كۇيشى كەلگەندە شەكەسى تورسىقتاي ۇل تۋىپتى. جاقسى ىرىمعا بالاعان كوپشىلىك بىردەن مولىقباي قوبىزشىعا نارەستەگە ات قويۋدى قولقالايدى. سەرىك ءجانابىلوۆتىڭ «مولىقباي قوبىزشى» دەپ اتالاتىن حيكاياتىندا وسى دەتال وتە ادەمى ەپيزودتارمەن بەرىلگەن. وقىپ كورەلىك:

«... - كەلىنىم تۇڭعىشىنا بوسانىپ ەدى. ۇل تاپتى. نەمەرەلى بولدىم. سەنى ءبىر قۇداي ايداپ اكەلدى. بۇگىن نارەستەنىڭ اتىن قويماقشىمىز. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى، - دەپ بەرسۇگىر قاريا قۋانىشىن جاسىرا المادى.

- نەمەرەڭىزدىڭ اتىن مولىقباي قوبىزشى قويسىن. كوڭىلى تازا، جاقىن دوستارىمىزدىڭ ءبىرى ەدى، - دەدى جانسۇگىر اكەسىنەن رۇقسات سۇراپ.

- اللا ريزا بولسىن. تۇڭعىش نەمەرەمدى كورگەنىمە كوڭىلىم تاسىپ، ءبىر جاسارىپ قالدىم. «تۇلپار تۇياعىمەن تەكتى» دەگەن ەمەس پە؟ مەنىڭ ەش قارسىلىعىم جوق... بەردىم كەلىسىم، - دەدى قارت ساقالىن سيپالاپ، كوڭىلى ءوسىپ توردە وتىرعان قالپى.

ەكى ايەل شاعىن بەسىكتى كوتەرىپ، مولىقبايدىڭ ءدال الدىنا اكەلىپ قويدى.

- اتا، مەن مۇندايدى ءبىرىنشى رەت كورۋىم. ازان شاقىرىپ ات قويعان ەمەسپىن، - دەدى قوبىزشى جاسقانشاقتانىپ.

- سەن قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ۇرپاعىسىڭ. اكەڭ بايساقتىڭ قولىنان سان رەت ءدام تاتقانمىن. ۇيالماي-اق قوي... - دەدى قارت مەيىرلەنە قاراپ وعان. قوبىزشى قوس تىزەرلەپ جۇگىنىپ وتىردى. كوگىلدىر كوزى كۇلىم قاقتى. ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن بەسىكتىڭ جابۋىن اشتى. كىشكەنتاي بوبەك ماۋجىراپ ۇيىقتاپ جاتىر. ۇيقىسى دا سۇيكىمدى ەكەن.

- ىنىشەگىم، كوزىڭدى اش، جاتىرقاما. كۇل، مەن شۇراتتان كەلگەن مولىقباي اعاڭمىن. تاعدىر ايداپ سەنىڭ شاڭىراعىڭا قوناق بولىپ كەلدىم. الدىڭ ايدىن كولدەي اشىق، دالاداي كەڭ، تالابىڭ تاۋداي بيىك بولسىن. لۇقپان حاكىمدەي ءبىلىمدى بول. اياز بيدەي ءادىل بول. قابانبايداي باتىر بول. ابايداي اقىن بول. قىدىر ءىلياس ءپىرىم قولداسىن. سەنىڭ اتىڭ ءىلياس! - دەپ ءسابيدىڭ قۇلاعىنا ءۇش رەت داۋىستادى». ء(جانابىلوۆ س. مولىقباي قوبىزشى. - الماتى، 1994. 137-138 بەتتەر).

بەرسۇگىر قارتتىڭ اقىندىققا جاقىندىعى - ونىڭ ءىلياس تۋعاندا شىعارعان ءبىر شۋماق ولەڭىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ەل اۋزىندا ساقتالىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكەندىگىندە بولىپ وتىر. قۋانىشتان بال-بۇل جانىپ، نەمەرەسىنە سۇيسىنگەن قارت:

«سەن تۋعاندا قۋاندى كارى-جاسىم،

شىقتى ورەندەي ءوزىمنىڭ ىقىلاسىم.

اي ما ەكەن، جۇلدىز با ەكەن الدە كۇن بە،

مۇز قاباق، جوتا مۇرىن ءىلياسىم!» -

دەگەن ەكەن. جاستايىنان زەيىنى ەرەن، اۋىز ادەبيەتىنە جاقىن بولىپ وسكەن ءىلياستى اتاسى «قوڭىرىم» دەپ ۇنەمى ەركەلەتىپ جۇرەتىن كورىنەدى. ال اكەسى جانسۇگىر ءوز ۋاقىتىندا بارماعىنان بال تامعان، ونەرلى، ساۋاتى مول، تەمىردەن تەبەن سوعىپ، زەرگەرلىكپەن اينالىسقان شەبەر اتانعان. اناسى كوكىش ونەردەن قۇرالاقان ەمەس، انشىلىگى بار، ادەمى داۋىستى كۇمىسكومەيلەردىڭ ءبىرى. الايدا كوكىش ءىلياس ءتورت جاسقا قاراعان شاعىندا كوز جۇمادى.

ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ بالالىق شاعى، مىنە، وسىلاي باستالدى. اناسىز جەتىمدىكتىڭ تاقسىرەتىن ەرتە تاتقان ءبۇلدىرشىن اقسۋ وزەنىنىڭ بويىندا اسىر سالىپ ويناپ ءجۇرىپ، كەلگەن-كەتكەن كەرۋەندەردەن، جيعانى مول جولاۋشىلاردان رۋحاني ازىق الۋعا ۇمتىلادى. قيسسا-داستانداردى، ەسكى جىرلاردى جاتتاپ ءوستى. قازاقتىڭ باي حالىق اۋىز ادەبيەتىمەن سۋسىندادى. ءى. جانسۇگىروۆ ءوزىنىڭ 1928 جىلى جازعان ءومىربايانىندا: «ءومىر تاڭى بالالىق قوي. ونى ەسكە السام، وسكەن جەرىم ويىما تۇسەدى. بوز دالا، قۇلا قۇم. ولاردى قاق ايىرا اققان ءيىر وزەن. وزەن ولكەسى تۇلكى ءجۇن قۇلا قامىس. تال، جىڭعىل. قىرى - تەرىسكەن، قارا جۋسان. ويى - شي، ۇساق قۇراق. قۇمى - ساعىز، سەلەۋ، قىلشا. قىردا - قۇم ىشىندە، ولكەدە - وزەن بويىندا شوق-شوق قىستاۋ، شوشايتا ۇيگەن قامىس. سارعايعان مايا. مىنە، مەنىڭ وسكەن جەرىم. بۇل - جوڭعار الاتاۋىنان اققان، بالقاشقا قۇياتىن اقسۋ وزەنىنىڭ بويى»، - دەپ ەسكە الادى.

وقىعاندا كىم بولام؟

XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ قازاق دالاسىندا ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ العاشقى قارا شاڭىراقتارى بوي تۇزەپ، ەۋروپالىق جانە شىعىستىق يسلام ۇلگىسىندەگى جاڭا مەدرەسەلەر مەن مەكتەپتەر اشىلدى. وقۋعا ىنتاسى بار قازاقتىڭ ءاربىر قارا دومالاعى اۋىلداعى شاعىن مەدرەسەدەن مۇسىلمانشا ساۋاتىن اشىپ، قالتاسى كوتەرگەندەر الىس-جاقىن ماڭداعى ءىرى ءبىلىم وردالارىنا اتتانىپ جاتتى. ى. التىنسارين 1864 جىلى تورعايدا العاش قازاق مەكتەبىن اشىپ، قىزدارعا ارناپ ىرعىز وقۋ ورداسىن قۇردى. سول سياقتى قازاقتىڭ مىڭعىرعان مال ايداعان داۋلەتتى بايلارى دا قاراپ قالماي، وقۋ مەن بىلىمگە جاپپاي نازار اۋدارا باستادى. قازاق دالاسىندا ءباسپاسوز دامىپ، «دالا ءۋالاياتى»، «تۇركىستان ءۋالاياتى» باسىلىمدارىنىڭ ءىزىن جالعاپ، «سەركە»، «قازاق» گازەتتەرى جارىققا شىقتى. وندا جەر-جەردە اتىمتاي جومارتتىق جاساپ، عىلىمعا كوڭىل بولگەن قازاقتىڭ بايلارى ەرەكشە دارىپتەلىپ، وزگە اۋقاتتىلارعا ۇلگى رەتىندە ماقالالار باسىلدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ءاليحان بوكەيحانۇلى جانە «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى مۇحامەدجان سەرالين باستاعان العاشقى قازاق وقىعاندارى ۇلت تاعدىرىنا ارناپ، ۇندەۋلەر تاستاپ، ءوڭىر-وڭىردە جاپپاي ساۋات اشۋعا ارالاسىپ، ساياساتقا باس تىگىپ، ارقايسىسى بەساسپاپ قايراتكەر بولا ءبىلدى. ءىلياس وسىنداي الدىڭعى لەك زيالى قاۋىمنىڭ جانقيارلىق قىزمەتىن كورىپ ءوستى. ەرتەرەك ءبىلىم الۋعا ۇمتىلىپ، كاسىبي بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا بار كۇشىن سالىپ باقتى.

ەڭ العاش بالا ءىلياس اكەسى جانسۇگىردىڭ «نامازدى دۇرىس وقىرلىق مۇسىلمانشاسىنان» ءتالىم الدى. ەرتە ەڭبەككە ارالاسۋ، تاپشىلىق پەن زاماننىڭ قيىن-قىسپاقتارى جارتىلاي جەتىم بالانى وقۋعا كەشەۋىلدەتىپ، تىرشىلىك قامىتى بىلىمنەن الىستاتىپ جىبەرەدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك ايقاس، قارا جۇمىسقا جەگىلگەن قازاقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى، ازامات سوعىسى، كەدەي مەن بايدىڭ تاپ تارتىسى جىلدارىندا ءىلياس جەر جىرتۋمەن، ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ، ەڭبەكتىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. بىراق تا بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى ەش تولاستاعان ەمەس.

تورعاي مەن ىرعىز مەكتەپتەرىنىڭ ءىزىن الا، قازىرگى اقسۋ اۋدانىندا اتاقتى «مامانيا» وقۋ ورنى ەسىگىن ايقارا اشادى. تاريحتان ءمالىم، «مامانيا» مەكتەبى ورىستارعا شوقىنىپ كەتپەۋ ماقساتىندا زامان تالابىنا ساي سوڭعى ۇلگىدە بوي كوتەرىپ، يسلام ءدىنىنىڭ قاينار قۇندىلىقتارى مەن جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىن ۇيرەتەتىن ۇلكەن وقۋ ورنى بولىپ قالىپتاستى. مەكتەپتىڭ نەگىزىن قالاعان قازاقتىڭ بايلارى - تۇرىسبەك، سەيىتباتتال جانە ەسەنقۇل مامانوۆتار. ۇشەۋى دە مۇسىلمانشاعا جەتىك، مەككە بارىپ، قاجى اتانعان وتە ءبىلىمدى ادامدار. «مامانيا» مەكتەبىنىڭ ساباقتارى ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىنىڭ كەستەسىمەن سايكەس جۇرگىزىلدى. ءىلياس جانسۇگىروۆ 1910-1917 جىلدار ارالىعىندا وسى «مامانيا» مەكتەبىندە ءبىلىم الادى. بىراق تا تولىقتاي وقي الماعان. جاتىن ورنى كوڭىلدەن شىقپاي، تىرشىلىك قامىتى جاس ءىلياستى «مامانيادا» دا كوپ تۇراقتاتپاي، ءتيىپ-قاشىپ وقۋىنا تۋرا كەلەدى.

ءىلياس جانسۇگىروۆ - راسىندا وقۋدى قاتتى اڭساعان ادام. ول قازاقتىڭ باي تاريحىنان، جەر-سۋ اتتارىنان، انشىلىك پەن داستۇردەن تەرەڭ ءبىلىم جيناعان.

وقىعاندا كىم بولام؟

جانارىڭا نۇر بولام.

وقىعاندا كىم بولام؟

زامانىما ۇل بولام، -

دەيدى اقىن. ومىرىندە از عانا ءبىلىم السا دا، ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە جاراتا بىلگەن قايراتكەر.

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ تۇڭعىش توراعاسى

«1920 جىلدىڭ باسىندا تاشكەنتكە وقۋعا كەتىپ، قازاق-قىرعىز ينستيتۋتىنىڭ ەكى جىلدىق كۋرسىنا كىرىپ، وقي باستادىم، - دەيدى ءى.جانسۇگىروۆ ءوزىنىڭ 1924 جىلى توتە جازۋمەن جازعان ءومىربايانىندا. - 1921 جىلدىڭ جازىندا كۋرستى ءبىتىرىپ، جەتىسۋعا كەلىپ، تالدىقورعان ويازى، بەلتوعان مەكتەبىندە اۋىلدىق مۇعالىم بولدىم». پارتيا قىزمەتى مەن شىعارماشىلىقتى قاتار الا ءجۇرىپ ءىلياس ءوزىنىڭ ءسۇيىپ تاڭداعان ماماندىعىن وقۋعا قول جەتكىزەدى. ول - قالامگەرلىك قىرىنا تىڭ سەرپىن سىيلايتىن جۋرناليستىك وقۋ ەدى. «ءبىلىمنىڭ ازدىعى، ناداندىقتىڭ باسىمدىعى دىڭكەمە تيە بەردى. وقۋدى قاتتى اڭسادىم. اياعىندا 1925 جىلى كۇزدە تىلەگىم بويىنشا، جەتىسۋدىڭ پارتيا ۇيىمى وقۋعا جىبەردى. ماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك جۋرناليستەر ينستيتۋتىنا ءتۇستىم... تاشكەندە التى اي وقىدىم. گيج-دە (مەملەكەتتىك جۋرناليستەر ينستيتۋتى) وقىعانىما ءۇش جىل. بارلىق تىزە بۇگىپ وقىعانىمدى ساناعاندا 38 اي وقىعان بولام»، - دەيدى ول ءومىربايانىندا (جانسۇگىروۆ ءى. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. - الماتى، 2005. ءتورتىنشى توم، 77-بەت).

ول ەڭبەك جولىن ۇستازدىقتان باستادى. اۋىلدا بالا وقىتتى. ورىمدەي قازاق بالالارىن ءتۇزۋ جولعا سالىپ، ءبىلىم ءنارىن ۇسىندى. بويىنداعى بار بىلگەنىن بالالارعا ارنادى. تاشكەنتتەگى ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر كۋرسىن وقىپ كەلگەن سوڭ، 1923 جىلى «ءتىلشى» (قازىرگى وبلىستىق «جەتىسۋ») گازەتىندە العاشقى جۋرناليستىك قىزمەتىن باستايدى. ءبىر جىل وتكەن سوڭ، الماتىداعى قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالادى. 1928 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىندە قالامگەرلىك شەبەرلىگىن شىڭدايدى. 1926 جىلى قازاپپ (قازاق پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ اسسوتسياتسياسى) تاراتىلعان سوڭ، ءىلياس 1932 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىن قۇرۋعا اتسالىسادى.

شىعارماشىلىق قابىلەتىمەن تالايدى تاڭداندىرىپ، ءورشىل رۋحتى جىرلارىن حالىققا ارناپ، قازاقتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن تانىتاتىن تۋىندىلار جازىپ جۇرگەن ءىلياس 1934 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ العاشقى توراعاسى بولىپ سايلانادى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قازاق ساياسي باسپاسىنىڭ رەداكتورى، قازاق اۆتونوميالى كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى قىزمەتتەرىن قاتار الىپ ءجۇردى.

ابايدىڭ اسەرى

ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا شالقار شابىت سىيلاعان اباي ولەڭدەرى دەپ توپشىلاۋعا بولادى. وعان ءوزىنىڭ ءومىربايانىندا ايتقان مىنا سويلەمدەر دالەل: «كەز كەلگەن ۇناعان ءسوزدى كوشىرىپ الا بەرەتىنمىن. ءبىر كۇنى قولىما ساتەن وراعان سارى قاعازعا سيامەن، قاۋىرسىن قالاممەن جازعان ءبىر ولەڭ ءتۇستى. ولەڭ بىلاي باستالعان:

ەنەدى جازدىڭ كوركى جىل قۇسىمەن،

جاس كۇلەر جايراڭداسىپ قۇربىسىمەن.

كوردەن جاڭا تۇرعانداي كەمپىر مەن شال،

ءوزىنىڭ جالباڭداسار تۇرعىسىمەن.

ۇناپ كەتتى. كوشىرىپ الدىم. بىراق كىمنىڭ ولەڭى ەكەنىن بىلگەنىم جوق. وندا ابايدىڭ اتىن دا ەستىمەگەن ەدىم. بۇل 1914 جىلدار». ءيا، ءىلياس بۇدان كەيىن الاشتىڭ ارداقتى ۇلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاق» گازەتىنە جاريالانعان «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن ماقالاسىن وقىپ قالادى. دەرەۋ ابايدىڭ كىتابىن ىزدەستىرىپ، قۇشىرلانىپ، شابىتى ويانا باستايدى. ازەر دەگەندە ءبىر تانىسىنان قالتاسىنداعى اقشاسىن جىرىمداپ، ابايدىڭ 1909 جىلى شىققان كونەتوز كىتابىن ساتىپ الادى. «اباي ارتىق اسەر ەتتى. ويىم ويانا باستادى. قايتا-قايتا تويماي وقي بەرەتىن بولدىم. وزىمدە ءبىرتۇرلى سەرگەكتىك، سىلكىنىس، جۇرەگىمدە جاڭالىق سەزدىم. جازۋعا تالابىم وياندى. كەلسە دە، كەلمەسە دە، شۇقىلاپ ءومىردى ولەڭ قىلا باستادىم»، - دەيدى ءى. جانسۇگىروۆ.

اقىننىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى دەگەندە، 1928 جىلى باسىلىپ شىققان «ساعاناق» اتتى كىتابى اتالىپ ءجۇر. اسىلىندا، ولاي ەمەس. ءىلياستىڭ ءوز جازعاندارىنا جانە جارى فاتيما عابيتوۆانىڭ ەستەلىكتەرىنە سۇيەنسەك، 1915-1919 جىلدار ارالىعىندا جازعان ولەڭدەرىن جيناقتاپ، «بالدىرعان» دەگەن اتپەن جيناق شىعارعان. ول كىتاپشا ءالى كۇنگە شەيىن تابىلماي وتىر. «1917-1918 جىلدارى جازعاندارىن «بالدىرعان» دەپ قۇراستىرعان ەكەن. بىراق ول جيناعى ءالى كۇنگە تابىلمادى»، - دەيدى ف. عابيتوۆا «اقىننىڭ ءومىربايانى» دەگەن ەستەلىگىندە (اڭىزعا بەرگىسىز عۇمىر. - تالدىقورعان، 2007. 17 بەت).

ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ اقىندىعىنا شەك جوق. تۋما دارىن يەسى. ول ءوز ۋاقىتىندا اسا جوعارى تاريحشى دا، قارا ءسوزدىڭ حاس شەبەرى پروزايك تە، پۋبليتسيست دە، كينوعا تۇسكەن اكتەر دە بولا ءبىلدى. ايگىلى «جەتىسۋ سۋرەتتەرى» اتتى ولەڭىنە قاراپ وتىرىپ، قازاق توپىراعىندا وسەتىن وسىمدىك اتاۋلىنى، جەر-سۋ اتتارىن تۇگەندەپ شىققانىنا تاڭعالماسقا بولمايدى. «جەتىسۋ ولكەسىن ورىستاردىڭ الۋى»، «1916 جىل دەرەكتەرى»، «مەنىڭ ەسىمدەگى»، «قازاق كۇيلەرى جينالسىن»، «ءان، انشىلەر جايىندا» دەپ اتالاتىن ماقالالارىنان ءبىز اقىندى تاريحشى، ونەرتانۋشى رەتىندە تەرەڭىنەن تاني تۇسەمىز. «دالا»، «كۇي»، «كۇيشى» جانە «قۇلاگەر» دەگەن پوەمالار جازدى. پوەمالارىندا قازاقتىڭ بولمىس-ءبىتىمىن ايشىقتاپ، ۇلتتىق بەينەسىن كورسەتىپ بەردى. ۇلى تۇلعالارىن ادەبيەت الەمىندە جارىققا شىعاردى. اقىننىڭ مۇنداي باعىتتا عاجاپ تۋىندىلار جازۋىنا ورىستىڭ ايگىلى جازۋشىسى ماكسيم گوركي تۇرتكى بولعان.

1934 جىلى كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىنشى سەزى وتەدى. جيىننان سوڭ، ءىلياس پەن گوركي باۋ-باقشانى ارالاپ، سەرۋەندەپ كەتەدى. جازۋشىمەن بىرگە اقىننىڭ جارى فاتيما عابيتوۆا دا جۇرەدى. كەزدەسۋ سوڭىنا تامان گوركي ىلياسقا بۇرىلا قاراپ: «ءسىزدىڭ ەلمەن جۇرت جەتە تانىس ەمەس. الدىمەن ءوز حالقىڭىزدى تانىستىرعانىڭىز ءجون بولار ەدى»، - دەپ ايتقان ەكەن. بۇل تۋرالى ف.عابيتوۆا ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە اتاپ وتەدى. مىنە، سودان كەيىن «يساتاي-ماحامبەت» پەساسى، «كوبىك شاشقان» (اياقتالماعان), «قۇلاگەر» جانە «كۇيشى» پوەمالارى ومىرگە كەلگەن.

اقىن سۇيگەر ارۋلار

ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ادەبيەتتەگى قىزمەتىنە، قايراتكەرلىك قىرىنا، شىعارماشىلىعىنا جاڭا قۋات سىيلاپ، شالقار شابىت بەرگەن جاقسى ادامدار كوپ ەدى. ولار اقىننىڭ ۇنەمى جانىنان تابىلىپ، ىستىق-سۋىعىنا بىردەي ءتوزىپ، قۋانىشىنا شاتتانىپ، قايعىسىنا ورتاقتاسىپ جۇرگەن اسىل جارلارى بولاتىن. قاناتى قاتايماعان بوزبالا شاعىندا اكەسى ىلياسقا ءجاميلا ەسىمدى سۇلۋ قىزدى اپەرگەن. الايدا بالالىقتىڭ اسەرى باسىمداۋ بولىپ، كوڭىل جاراستىرا قويمايدى.

1922 جىلى ءىلياس امانشا بەرەنتايقىزىنا ۇيلەنەدى. الايدا جاستايىنان دىمكاس وسكەن امانشا اقىن ماسكەۋگە وقۋعا كەتكەندە، اۋىرىپ قايتىس بولادى. جەرلەۋىنە قاتىسا الماعان ءىلياس ۇزىن-سونار جوقتاۋ جىرىن جازىپ، قاتتى قايعىرادى. مولاسىنىڭ باسىندا ازالى جولداردان تۇراتىن «مولاسىندا» دەگەن ولەڭ شىعارادى. قازادان قان جۇتقان اقىن كەيىن قىزىلوردا قالاسىندا قىزمەتتەس دوسى بولعان سادۋاقاس وسپانوۆتىڭ نەمەرە قارىنداسى باتيمامەن باس قوسادى. ءباتيما ونەرگە، بىلىمگە، ءبىر تابان جاقىن وسكەن. ءانشى ەدى. ءباتيما مەن ءىلياس اراسىندا ىستىق ماحاببات وتى ساقتالماسا دا، سىيلاستىق وتە جوعارى بولدى. ىلياسقا سايات ەسىمدى ۇل، سايرا ەسىمدى قىز تۋىپ بەرەدى. سايات جانسۇگىروۆ بۇگىندە الماتى قالاسىندا تۇرادى. ال سايرا شەتىنەپ كەتكەن.

ءى. جانسۇگىروۆتىڭ شىنايى ماحابباتپەن ءسۇيىپ قوسىلعان ءارى رۋحاني سەرىگى بولا بىلگەن جالعىز سۇيەنىشى - فاتيما عابيتوۆا. سۇلۋ سوزگە جاقىن، ادەبيەتتىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ۇساق-تۇيەك ولەڭدەر شىعارىپ، كۇندەلىك پەن ەستەلىك جازاتىن نازىك ارۋ. توتىدايىن تارانعان، ەلىكتىڭ لاعىنداي كەلبەتتى تاتار قىزى. ارعى اتالارى يۆان گروزنىيدىڭ الاساپىران زامانىندا قازان قالاسىن تاستاپ، قاپال وڭىرىنە كوشىپ كەلگەن. فاتيما العاشىندا بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى مۇعالىم، اقىن-دراماتۋرگ ءبىلال سۇلەەۆكە تۇرمىسقا شىققان. ەكىنشى جارى - ءىلياس جانسۇگىروۆ. ەكەۋى دە كەيىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولادى. ءۇشىنشى رەت قازاقتىڭ بەلگىلى ماڭدايالدى ۇلى، قالامگەر مۇحار اۋەزوۆپەن باس قۇرايدى.

فاتيما عابيتوۆا - ءار جىلداردا الاشتىڭ ءۇش بىردەي ارىسىمەن وتاسقان ابزال انا، اقىنجاندى ادال جار. ءۇش ارىستىڭ ىشىندە ونىڭ ەڭ ءماندى دە ماعىنالى عۇمىرى ىلياسپەن ءبىر شاڭىراق استىندا تۇرعان جىلدار ەكەن. ونى فاتيمانىڭ كۇندەلىكتەرىنەن انىق اڭعارۋعا بولادى. «مەن كىتاپ وقىپ جاتىرمىن، - دەپ جازعان بىردە ءىلياس پويىزدا كەلە جاتىپ، - كۇنمەن دە، ۇيىقتاعان ەلمەن دە جۇمىسىم جوق. ءوز قىزىعىم وزىمدە. ويتكەنى وقىپ جاتقان كىتابىم قىزىق. كىتاپ قانداي كوڭىلدى. مازمۇنى قانداي كۇشتى. ءتىلى قانداي ءتاتتى. قانىمدى، جانىمدى - ءبارىن وسى كىتابىم بيلەپ العان. بۇل كىتاپ وقىسام - قۋات، ويلاسام اقىل بەرەدى. وي كوزىمدى اشادى. بۇل كىتاپ مەنىڭ ومىردەگى سەرىگىم... كىتابىمنىڭ اتى «فاتيما» ەدى. كوزىمدى جۇمىپ، سونى ويلاپ كەلەم. سوزدەرىن سانايمىن. كوزدەرىن ەلەستەتەم». (عابيتوۆا ف. ورتەڭدە ونگەن گۇل. - الماتى، 1998. 143 بەت). مىنە، اقىننىڭ فاتيماعا دەگەن ءمولدىر ماحابباتىنىڭ قانشالىقتى شىنايى ەكەنىن وسىناۋ جازبالارىنان بىلسەك كەرەك.

فاتيما عابيتوۆا ءى. جانسۇگىروۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن، جەكە ءومىرىن زەرتتەۋدە ۇلكەن ءرول اتقاردى. اقىننىڭ ومىردەگى بەينەسىن، ءجۇرىپ وتكەن شىعارماشىلىق جولىن تولىققاندى جازعىمىز كەلسە، اياۋلى جارى ف. عابيتوۆانى اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىر-بىرىنە جازىسقان عاشىقتىق حاتتارى، سەزىمگە تولى ولەڭدەرى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى دوستىقتى ماڭگىلىك ۇلى ماحابباتقا ۇلاستىرعان. ءىلياس ۇنەمى شالعايدا قىزمەت بابىمەن جۇرگەندە: «جانىم، ءپاتىشىم!» - دەپ باستالاتىن ساعىنىشقا تولى حاتتاردى جولداپ وتىرعان. اقىن جارىن: «ءپاتىشىم، ءپاتيمام!» - دەپ ەركەلەتكەن. وعان فاتيما دا نازعا تولى جاۋاپ جازىپ، «ءىلياسىم!» دەپ زور قۇرمەت تۇتقان.

ف. عابيتوۆا ءىلياستان ءۇمىت، يلفا ەسىمدى ەكى قىز كورەدى. يلفا - «ءىلياس» جانە «فاتيما» دەگەن سوزدەردىڭ العاشقى بۋىندارىنان قۇرالعان ەسىم. بۇل دا ەكەۋىنىڭ ماحابباتتارىن ايعاقتاي تۇسەدى. 1937 جىلى اقىن تۇتقىنعا الىنعاندا، فاتيما جۇكتى بولاتىن. كوپ ۋاقىت وتپەي، بولات ومىرگە كەلەدى. اباقتىدا جاتقان ىلياسقا اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي سۇيكىمدى ۇلدى كورسەتىپ، ءبىر رەت كەزدەسۋدىڭ ءوزى اقىن جارى ءۇشىن ۇلكەن قيىندىق تۋعىزادى. اقىرى جۇزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ، تەرگەۋشىدەن رۇقسات الادى. بار-جوعى بەس مينۋت. نارەستە اكەسىن تۇڭعىش ءارى سوڭعى رەت كورەتىنىن سەزدى مە ەكەن، بار داۋسىمەن شىرقىراي جىلاپ، تۇرمە ءىشىن ازان-قازان قىلادى. بۇل جايلى ف.عابيتوۆانىڭ ءوزى جازعان ەستەلىگىنە سۇيەنۋگە ءماجبۇرمىز. تىم اسەرلى، تىم ايانىشتى جازىلعان. وقىپ كورەلىك:

«ءىلياس ءبىزدىڭ ايقايىمىزدى ەستىگەن بولۋى كەرەك، ەسىكتى اشىپ جىبەرىپ، بولاتتى قولىنا الدى دا:

- ءبىزدىڭ تاريحي العاشقى كەزدەسۋىمىز وسىنداي ورىندا بولدى ما؟ - دەدى. مەن كيىمىمدى شەشىپ، بولاتتى ەمىزبەك بولدىم. كوكىرەگىمدى اشىپ، ءسۇتى اعىپ بارا جاتقان ەمشەكتى بولاتتىڭ اۋزىنا سالدىم... ءىلياس مەن وتىرعان ورىندىقتىڭ ارتىنان كەلىپ، بولاتتىڭ شاشالىپ، قوماعايلانا ەمگەن تۇرىنە قاراپ تۇرىپ:

- بۇل ۇلىمىز ەتىكشى بولسىن. ەتىك تىگۋگە ۇيرەت بۇل ۇلدى، - دەدى.

تەرگەۋشى: «وزىڭىزدەي جازۋشى بولار»، - دەگەندە ءىلياس: «جازۋشى بولىپ جازىقسىز جازا تارتقانشا، ەتىكشى بولىپ ەركىن ءومىر ءسۇرسىن!» - دەدى» (عابيتوۆا ف. «ورتەڭگە شىققان گۇل» كىتابىنان). وسىندايدا ماعجاننىڭ: «اقىن بولماي، ارباكەش بولعاندا، ءجۇز جاسار ەدىم!» - دەگەن ءبىر ءسوزى ەسكە ورالادى. جارىمەن جانە بالاسىمەن كەزدەسكەن وسى ساتتە ءىلياستىڭ اتىلۋىنا ساناۋلى كۇندەر قالعان ەكەن. فاتيمانىڭ دا سوڭعى كورۋى.

اقىننىڭ اياۋلى جارى فاتيما عابيتوۆا 1937 جىلى قازاق دالاسىن جالماپ وتكەن ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ كوپ زاردابىن تارتتى. ومىردە جاقىن سەرىكتەرى بولعان ب. سۇلەەۆ پەن ءى.جانسۇگىروۆتەن ايىرىلدى. تەمىر اباقتى الاشتىڭ ەكى ارىسىن دا جازىقسىز جالامەن اتۋ جازاسىنا كەسەدى. الايدا فاتيما ءسۇيىپ قوسىلعان جارى ءىلياستى سارعايىپ 18 جىل كۇتەدى. ءتىپتى 1938 جىلى 26 اقپاندا جۇمات شانين، بەيىمبەت مايليندەرمەن قوساقتاپ، اتىپ تاستاعانىنان دا بەيحابار ەدى. سۇم بيلىك ستالين ولگەن سوڭ، اتىلعان ارىستاردى قۋدالاۋدى توقتاتىپ، جاپپاي اقتاۋعا كوشەدى. فاتيمانىڭ قولىنا «ءى. جانسۇگىروۆ 1949 جىلى جۇرەك تالماسىنان قايتىس بولدى» دەگەن تىلدەي انىقتاما قاعاز ۇسىنىلادى. مۇنىڭ ءوزى جالعان ەدى. تەك ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا، دالىرەك ايتساق، 1992 جىلى «اتۋ جازاسىنان قايتىس بولدى» دەگەن انىقتاما بەرىلەدى.

ءتۇيىن: قازاقتىڭ قۇلاگەر اقىنى، جەتىسۋ جەرىنىڭ جەلدەي ەسكەن جۇيرىگى، سۇلۋ ءسوزدىڭ زەرگەرى ءىلياس جانسۇگىروۆ ومىردەن وسىلاي ءوتتى. قىرشىنىنان قيىلعان ەسىل عۇمىر تەمىر توردىڭ جەندەتتەرىنەن اياۋسىز تەپكى كورىپ، جانى مەن ءتانى ازاپتالىپ، سۇم ساياساتتىڭ قۇربانى بولدى. ءيا، سول كەزدەگى زيالى تولقىن قازاقتىڭ باعىنا، جارقىن بولاشاعىنا تۋعان اسىلدار ەدى. كوزى اشىق وقىعاندارىنان، كوكىرەگى وياۋ سەركەلەرىنەن قول ءۇزىپ، بوز دالادا جەتىم قوزىداي ماڭىراپ قالىڭ قازاق قالدى. وتكەنگە - سالاۋات. بۇل - ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ قاسىرەتتى تاريحىنىڭ ءبىر پاراعى. ۇرپاعىنا ۇمىتىلماس مۇراسى - ۇلى تۋىندىلارى، اسىل سوزدەرى امانات! الىستاعان سايىن اسقار تاۋ بيىك كورىنەدى. ءى.جانسۇگىروۆتىڭ بەينەسى دە ۋاقىت وتكەن سايىن كەلبەتتەنىپ، سۇلۋلانىپ، اسقاقتاپ بارادى. كەلمەسكە كەتكەن قاسىرەتتى جىلداردىڭ قۇربانى بولعان ارىستى ەشكىمنىڭ دە، ەشقاشان دا ۇمىتۋعا حاقىسى جوق.

ءىلياس جانسۇگىروۆ 1894 جىلى، 14 مامىردا دۇنيەگە كەلگەن ەدى...

Abai.kz