بايىت قابانۇلى. وسپان باتىردىڭ اقىرى (جالعاسى)
ءىى
ءتۇن ورتاسى، تۇرمە تورى، شام جارىعى وسپان وتىر ويلانىپ،
مىنا ومىردىڭ سوڭعى ساعات، مينۋتتارى وتىپ جاتىر ايلانىپ.
باتىر وعان بىج-شىج بولىپ قام جەمەدى كوڭىلىنە قايعى الىپ،
باسقا جاعداي قينايدى ونىڭ جۇرەگىنە تاس كەسەك بوپ بايلانىپ.
ءولىم دەگەن باس اۋىرتار جاعداي ەمەس
دەمىڭ بىتسە باسقا تۇرگە ەنەسىڭ،
سول ماسەلە:
ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتا
ادالدىقپەن اسا الدىڭ با ادامدىقتىڭ بەلەسىن.
باتىر بۇگىن سونى ويلادى
وزىنە وزى ەسەپ بەرىپ ار الدىنا جۇگىندى،
كوز الدىنان كولبەڭدەتىپ
تاعدىرىنىڭ تاۋقىمەتتى كەيىن قالعان ەلەسىن.
«قانە ويلاپ كورەيىنشى
وسى مەنىڭ از ومىرىم وتكەن جوق پا بەكەرگە،
داۋىرىمدە دارمەندى ىسكە قول سوزدىم با داتكە قۋات ەتەرگە.
جيىرماسىنشى عاسىرمەنەن بىرگە كەلدىم
ءومىر دەگەن تىشتىعى جوق تايتالاستى مەكەنگە،
نە ءبىتىردىم تالاسپەنەن كۇن وتكىزىپ
تايعاناقتاپ سول مەكەننەن كەتەردە.
اتاعا ۇل، اعالارعا ىزگى ىنى، ىنىلەرگە اعا بولدىم ارداقتى،
جارعا جولداس، ۇل قىزىما اكە بولدىم سالتاناتتى سالماقتى.
اعايىنعا اعايىن دا بوپ شىدادىم،
جاۋلارىما جاۋ دا بولدىم جان جاقتى،
بىراق، بىراق تاعدىر مەنىڭ تاعدىرىمدى قالاي قالاي اۋناتتى.
ەلىم دەدىم، جەرىم دەدىم، ۇرپاق دەدىم، ۇلتىم دەدىم
جۇك كوتەردىم ارىقتاپ،
ءىى
ءتۇن ورتاسى، تۇرمە تورى، شام جارىعى وسپان وتىر ويلانىپ،
مىنا ومىردىڭ سوڭعى ساعات، مينۋتتارى وتىپ جاتىر ايلانىپ.
باتىر وعان بىج-شىج بولىپ قام جەمەدى كوڭىلىنە قايعى الىپ،
باسقا جاعداي قينايدى ونىڭ جۇرەگىنە تاس كەسەك بوپ بايلانىپ.
ءولىم دەگەن باس اۋىرتار جاعداي ەمەس
دەمىڭ بىتسە باسقا تۇرگە ەنەسىڭ،
سول ماسەلە:
ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتا
ادالدىقپەن اسا الدىڭ با ادامدىقتىڭ بەلەسىن.
باتىر بۇگىن سونى ويلادى
وزىنە وزى ەسەپ بەرىپ ار الدىنا جۇگىندى،
كوز الدىنان كولبەڭدەتىپ
تاعدىرىنىڭ تاۋقىمەتتى كەيىن قالعان ەلەسىن.
«قانە ويلاپ كورەيىنشى
وسى مەنىڭ از ومىرىم وتكەن جوق پا بەكەرگە،
داۋىرىمدە دارمەندى ىسكە قول سوزدىم با داتكە قۋات ەتەرگە.
جيىرماسىنشى عاسىرمەنەن بىرگە كەلدىم
ءومىر دەگەن تىشتىعى جوق تايتالاستى مەكەنگە،
نە ءبىتىردىم تالاسپەنەن كۇن وتكىزىپ
تايعاناقتاپ سول مەكەننەن كەتەردە.
اتاعا ۇل، اعالارعا ىزگى ىنى، ىنىلەرگە اعا بولدىم ارداقتى،
جارعا جولداس، ۇل قىزىما اكە بولدىم سالتاناتتى سالماقتى.
اعايىنعا اعايىن دا بوپ شىدادىم،
جاۋلارىما جاۋ دا بولدىم جان جاقتى،
بىراق، بىراق تاعدىر مەنىڭ تاعدىرىمدى قالاي قالاي اۋناتتى.
ەلىم دەدىم، جەرىم دەدىم، ۇرپاق دەدىم، ۇلتىم دەدىم
جۇك كوتەردىم ارىقتاپ،
وسىلارعا كوز الارتىپ بىر جۇدىرىق بەرگەندەرگە
مىڭ جۇدىرىق ارتىق بەردىم شارىقتاپ.
كوپ زامانداس جىگىتتەردى ارتىما ەرتتىم
جاقسىلىقتى جاماندىقتى بىرگە ىستەتتىم تالقىلاماي پارىقتاپ،
بىراق مەنىڭ وسى ىستەرىم جون بولدى ما،
ءدوڭ بولدى ما تورەلىگىن كىم ايتادى انىقتاپ.
جاڭەگى سول ... دەگەندەرىم ناق بولدى ما
نەمەسە جاي جالعان نامىس قوزدىردىم با بوستان بوسقا قادالىپ،
كەلەماجعا قالدىردى ما كەمىستىككە جول سالدىرىپ شالالىق.
وسى، وسى، وسى مەنىڭ وي جەتپەگەن دۇنيەم،
كەلەشەگىم مەنىڭ قانداي ىستەرىمدى
رۋحىنا جاپسىرادى ۇلگى، ونەگە - پانا عىپ.
باتىرىم دەپ باعالاي ما،
قاراقشى دەپ قارالاي ما قاي تاراپقا جەتەلەيدى كوشىمدى،
دۇشپانىنان ساقتانۋدى تەڭدىك دەي مە،
تىتىركەنبەي باس شابۋدى ەرلىك دەي مە كەرەمەت ءبىر كەسىمدى.
قايتپاس مەنىڭ قايسارلىعىم ەسەرلىككە ەرەجە بوپ جاۋ تابا ما كەسىرلى،
سايىپقىران جايساڭدىعىم وتكىرلىككە وسيەت بوپ قايتارا ما وشىمدى.
جەڭىلىسىم، جەڭىسىم بار ول ارينە ماقتان دا ەمەس،
وكىنىش تە بوپ قالمايدى مەن ۇشىن،
دارىنمەن دە، ارىنمەن دە از ۋاقىت
جاۋشىلىقتان ساقتاپ جۇردىم ەل ىشىن.
عىلىم، بىلىم اۋەلباستان الىس قاشاق تارتتى مەنەن جەلىسىن،
تارلىق ەتىپ قينامادى،
كەڭدىك قىلىپ سۇيرەتىلىپ قالعان دا جوق كىرەۋكەم مەن كەبىسىم.
نە ءتۇسىندىم.
ءومىر دەگەن جارىس، كۇرەس، سوعىس ەكەن،
باسقا ەشقانداي عاجابى جوق تور ەكەن،
بەينەت، قايعى، سوگىس، ماقتاۋ - سولار ۇشىن توگەتىنىڭ تەر ەكەن.
جۇمساقتان دا قاتتىلىعى، اقكوڭىلدەن الاۋىزى كوپ ەكەن،
بولدى ءبىتتى اقىر سوڭى بارار جەرىڭ كور ەكەن.
جارىس بولسا وزۋ مەنەن توزۋ دا بار،
كۇرەس بولسا جىعۋ دا بار
تەك ءبىر جاققا جازىلمايدى جىعىلىس،
سوعىس بولسا جەڭىلىس پەن جەڭىس دەگەن
ەكى جاققا كەزەك كەلىپ تۇراتۇعىن قۇبىلىس.
باتىرمىن دەپ باس كوتەرسەڭ
سەنەن اسقان باتىر شىعار الدىڭنان،
ناشارمىن دەپ جاسي قالساڭ
سەنەن تومەن سان مىڭ ادام
سان سەبەپپەن كورىپ جاتىر قىرىلىس.
تىرلىك دەگەن - تىكەنەكتەن تىككەن وردا
تىلەكتىنىڭ جاعدايى جوق تىش تابار،
بيلىك دەگەن - كۇتىمى كوپ، بىتىمى جوق بىتەۋ تۇمسا بىر بيىك بار،
وعان جۋىق بولادى ەكەن اقىل ەسى قىسقالار.
اتاق دەگەن - شىعۋعا وڭاي، تومەن تۇسۋ ساتىسى جوق ۇشپا بار،
ادام دەگەن - قۋانىشتان قايعى جاساپ شىعاراتىن ۇستالار...
نە ءبىتىردىم؟
ەشتەمە دە بىتىرمەدىم
دۇنيەگە جەلىپ كەلىپ كۋاسى بوپ جەلىگى كوپ شاقتاردىڭ،
ايالداماي اتتان ءتۇسىپ اتتاندىم.
مىسالى سول بالشىق يلەپ كىرپىش سوقپاي
كەپتىرگەن جان سەكىلدى،
جەلىك قۋعان جاس بالانىڭ ىسىن عانا اتقاردىم.
ەكى كوزىم قانتالاپ،
ءبۇتىن ەلدىڭ اۋىرلىعىن نار اتانداي كوتەرمەك ەم ارقالاپ.
سۇزگىش بۇقا سەكىلدەنىپ
ماعان قارسى كوز الارتىپ تۇرىپ الدى شارتاراپ.
ەلۋ ءبىر جاس ازدىق ەتتى بوسقا قالدى زار زار ەتكەن زار تالاپ.
مەن جەتەتىن مەجە قايدا، وزەگىمدى ورتكە سالىپ نەنى ارمان ەتتىم مەن:
سول ارمان عوي جۇرەگىمە شەمەن بولىپ شەكەمە شەر شەكتىرگەن.
تورتكۇل مىنا دۇنيەنىڭ تورت بۇرىشىن مەكەن ەتىپ شەت جۇرگەن،
توبەل اتتىڭ توبەلىندەي از قازاقتى
ءبىر توبەگە جيناپ اكەپ بىر شاڭىراق كوتەرىپ،
كوپ قازاقتىڭ قۇلى بولىپ كورگە كىرسەم دەگەن ەدىم كوپ كىرگەن
اتتەڭ، اتتەڭ امال قانشا تۇك بىتىرمەي
پاناسى جوق جەتىم قىزداي جىلاي جىلاي كەتتىم مەن.
قىلقىندىرىپ قىل ارقاندى سالسا داعى موينىما،
ۇزەر ەدىم بىت-شىت قىلىپ ىس بىتپەدى
قۇداي مەنى قولداماي-اق قويدى ما.
وي دۇنيە-اي!
قايران قازاق..، قايران قازاق...
اقىر تۇبىڭ قايدا بارىپ..، قايدا بارىپ...
قالاي تامام..، قالاي تامام.. بولادى...» -
- دەگەن كەزدە قان ارالاس جالعىز تامشى جەتىم كوزجاس
سىرعىپ تۇستى، سىرعىپ تۇستى قوينىنا.
(وسپان باتىر وسپان بولىپ جارالعاننان كوزىنەن جاس توگىپ پە ەدى
كوكىرەگى قارا تۇنەك مۇڭ قونىپ،
توككەن، توككەن ەر باسىنا ىس تۇسكەندە سىن بولىپ.
ويلاپ تۇرساڭ ومىر قىزىق ەستەن كەتپەس ۇش جىلاپتى
ءۇش رەت تە ايەلدەن بوپ جىلاپتى،
تۇڭعۇيىققا تىرەلگەندەي ەت جۇرەگى قۇم بولىپ.
نە دەسەڭىز:
سوناۋ ەرتە جيىرماعا دا ىلىنبەگەن البىرت بۇلا كەزىندە،
ءبىر سۋلۋعا عاشىق بولعان داۋىل ويناپ بوزبالالىق سەزىمدە.
قانشا ورتەنىپ جالىنسا دا ادام با دەپ كوزگە ىلىپ ەسكەرمەگەن سول ارۋ،
سوندا جىگىت شەك قويا الماي توزىمگە:
«مىنا سۇلۋ ات بولسا ەگەر جۇگەن قۇرىق تيگىزبەگەن بىر ادام،
ون اتتاتپاي شالما سالىپ،
اڭ بولسا ەگەر جالعىز وققا ىلىندىرىپ شىدار ەدىم جىرادان.
اسپان كوكتىڭ اق ەركەسى التىن قانات قۇس بولسا ەگەر
قۇرعان توعا تۇسىرەر ەم شارشاماي،
ماعان دەگەن سەزىمى جوق
شىن سۇيمەگەن جات جۇرەككە نە شارا دەپ» جىلاعان.
ونان كەيىن
اللادان دا ارتىق سىيلاپ ايالاعان جان اناسى ماڭگىلىككە قۇلاعان
سوندا باتىر وزىنە وزى شەك قويا الماي اعىل تەگىل جاسىن توگىپ شىرادان:
«قانداي كۇشتى جاۋ شاپسا دا بىر تال ساماي شاشىنا دا داق تۇسىرمەي
انامدى مەن امان ساقاتاپ قالار ەم،
ارا تۇسەر ەش امال جوق تۋرا اجالعا نە شارا دەپ» جىلاعان.
كەيىنىرەك كۇندە نەشە كەز كەلەتىن
كەسكىلەستىڭ بىرەۋىندە ەر شىدامىن سىناعان،
جولداستارى جالعىز وزىن جاۋ ىشىنە قالدىرعانى بار ەدى بىر
قول ۇشتارىن جەتكىزە الماي كىم ادام.
سوندا وزىنىڭ ەكى قىزى
جان تالاسىپ اتىسۋمەن الىپ شىققان اكەسىن،
سوندا ەسىل ەر:
«ەرگە بەرمەس مەنىڭ باتىر قىزدارىمدى
اتقا مىنىپ، مىلتىق ۇستاپ كورمەگەن بىر ەرسىماقتار
قاتىن ەتىپ الادى اۋ دەپ» جىلاعان)
قايران قازاق..، قايران قازاق... ەلىم... دەگەن
قايران ەسىل تۇندىگى جوق تۇرمە ىشىندە كەشتى جالعىز سارساڭدى،
اششى كوزجاس شەرلى مۇڭىن ىشكە جۇتىپ
تار كەۋدەنى ويران ەتىپ تامساندى.
سودان بارىپ وزىن وزى ساباسىنا تۇسىرگەندەي
كوك جالىنمەن اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ،
كوپ وتىردى ،
وتىردى دا كۇڭىرەنىپ
مىنانداي ءبىر ان سالدى:
«قىسىلماي قىزىل تىلىم سايرا مەنىڭ،
ەر وسپان ەلگە تىككەن بايراق ەدىڭ.
ۇمىت قىپ كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقىنى،
قورعاعان قالاسىڭ - اۋ قايران ەلىم.
استىمدا ات، اينالامدا دوس بارىندا،
دۇشپاننىڭ شوپتەي شاپتىم باستارىن دا.
قايتەيىن قالىڭ ەلگە قامال ەدىم،
قىسقا ومىر وتە شىقتى-اۋ قاس قاعىمدا.
قايران ەل جىلقى باققان شۇرقىراتىپ،
قور بولدىڭ قايعى شەرگە جۇلقىلاتىپ.
دوڭىزعا ايلاندىرماق ويلارى بار،
دوڭىزدار قىران ەلدى قىرقىپ اتىپ.
ادامزات ءباس تىگەسىڭ قۇتىراسىڭ،
ءبارى بىر سۇم جالعانعا ۇتىلاسىڭ.
سەنەمىن قازاق دەگەن قايسار ەلىم،
ءبىر كۇنى بۇل قۇرساۋدان قۇتىلاسىڭ.
ومىردە اشىق تۇرار بەس كۇن ەسىك،
كوپ جەردە كەرتارتپادان وشتى نەسىپ.
جانىمدى ار نامىسقا ايىرباستاپ،
كەرەيگە كەك اپەردىم كەسكىلەسىپ.
ءومىردىڭ ورتكە ورانعان بۇرالاڭى،
تۇبىندە ەر جىگىتتەن سىن الادى.
بۇل قازاق وسپانسىز دا ومىر سۇرەر،
كىم مەنىڭ جان سىرىمدى ۇعا الادى.
ۇرانداپ «جانىبەكتەپ» اقىرعاندا،
باتىلدىق قاشۋشى ەدى باتىردان دا.
شۋىلداپ قالىڭ كەرەي جوقتارسىڭدار،
قور بولىپ باتىر وسپان اتىلعاندا.
ءولىم تۇر تىسىن قايراپ توسىپ الدان،
قىمسىنىپ مەن اۋلاقپىن شوشىناردان.
بۇل وسپان تىرىسىندە تالاي ولگەن،
بۇل كەۋدە تالاي وقتى توسىپ العان..
اقىرعى سوزىمدى قاس، حان تىڭداسىن،
قازاقتىڭ نامىس وتى لاپىلداسىن.
وت شاشقان وقتى مىلتىق اۋزىندا دا،
نارتتىعىم ناركەسكەندەي جارقىلداسىن.
وسىلاي اسپان كوكتە باعام قالسىن،
جاس ۇرپاق جازىلماعان جارامدى السىن.
ارتىنا ماڭگى وشپەيتىن جالىن تاستاپ،
تاعى، مارت، تارلان ومىر تامامدالسىن.
«جۇگىرگەن تاۋ جەبەلەپ كوك بورىلەر،
ءبىر كۇنى ات ارتىنا بوكتەرىلەر»
دەگەن ءسوز رياسىز شىندىق ەكەن،
كەز بولدى شەكتەۋلى ومىر شەكتەلىنەر.
توقتات دەپ قالىڭ جاۋدى جول ورتادا،
قالىڭ ەل تۋ عىپ تىكتىڭ توپ وراڭا.
ال ەندى التىن التاي قۇشاعىڭدى اش،
سيمادىم، سيا المادىم جون ارقاڭا،
قايسار ۇل كەڭدىك بولسىن كەگىڭدە دە،
قان بولسىن كوزجاسىڭ دا، تەرىڭدە دە.
قان قاقساپ قازاق ۇشىن قان توكپەسەڭ،
مەن تىنىش جاتا الماسپىن كورىمدە دە.
ءومىرىن گۇلدەندىرگەن ازاپپەنەن،
ماڭگىلىك مايدانساسقان مازاقپەنەن.
ءبىر ۇلىڭ جارىق ۇشىن جانىپ وتتى،
قالىڭ ەل قوش ەسەن بول قازاق دەگەن...»
(جالعاسى بار)
Abai.kz
