ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمدار قازاق جەرىندە 1990 جىلدارى پايدا بولدى. قازىرگى تاڭدا ولار قالىڭ جۇرتشىلىقتى الاڭداتقان الەۋمەتتىك ءجايتتىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. ويتكەنى، ءومىر ايدىنىنا ەندى عانا شىققان جاس وسكىندەر اراسىندا بوتەن ءدىننىڭ شىرماۋىنا ورالىپ، اداسىپ جۇرگەندەر بارشىلىق. ءاسىلى، بۇل تاڭ قالارلىق قۇبىلىس ەمەس، ومىردەگى ءتۇزۋ جولى مەن قوعامداعى ءوز ورنىن تابۋعا ۇمتىلۋ ءاربىر جاڭا تولقىن ۇرپاقتىڭ سىباعاسى. عۇلاما اباي: «سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە، كەتىگىن تاپ تا بار قالان» دەپ بىلمەسە ايتا ما. بىراق قالاناتىن كەتىكتى كانە تاۋىپ كور، مىنا كۇردەلى زاماندا. ءداستۇرسىز دىندەردەن تونەتىن رۋحاني قاتەر دە وسى ارادا.

سىرقاتتانعان ادامنىڭ دەرتى نەعۇرلىم ەرتەرەك انىقتالسا، ونى ەمدەۋ  سوعۇرلىم جەڭىل. ءدىني ءىلىم نەگىزدەرىن حالىققا دۇرىس ءتۇسىندىرىپ، «شىنى اناۋ، جالعانى مىناۋ» دەپ ءدالدى «دياگنوزىن» قويا ءبىلۋ دە سول سياقتى. تومەندە كوپشىلىك قاۋىم نازارىنا قازاقستان ءۇشىن ءداستۇرسىز دىندەردىڭ ەرەكشەلىگى نەدە، ولاردىڭ ورتاق سيپاتتارى قايسى دەگەن تاقىرىپتى ۇسىنىپ وتىرمىز. ونداعى ماقسات، ءبىر جاعىنان، حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن كوتەرۋ، ەكىنشى جاعىنان، جات پيعىلدى اعىمداردان ساقتاندىرۋ.

جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ ادامزاتتى اقىل، ادىلەت جانە مەيىرىم يەسى قىلىپ جاراتقان. ءدىندى دۇرىس ءتۇسىنۋ، وسى ءۇش سيپاتتى تەرەڭ تانىپ-بىلۋگە تاۋەلدى.  سەنسەڭىز، ولاردىڭ شەڭبەرىنە اللا تاعالانىڭ ادامزاتقا سالعان جولى، ءومىردى قالاي ءسۇرۋ كەرەكتىگى جايلى جىبەرگەن نۇسقاۋلارى تۇگەل سيادى.

ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمدار قازاق جەرىندە 1990 جىلدارى پايدا بولدى. قازىرگى تاڭدا ولار قالىڭ جۇرتشىلىقتى الاڭداتقان الەۋمەتتىك ءجايتتىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. ويتكەنى، ءومىر ايدىنىنا ەندى عانا شىققان جاس وسكىندەر اراسىندا بوتەن ءدىننىڭ شىرماۋىنا ورالىپ، اداسىپ جۇرگەندەر بارشىلىق. ءاسىلى، بۇل تاڭ قالارلىق قۇبىلىس ەمەس، ومىردەگى ءتۇزۋ جولى مەن قوعامداعى ءوز ورنىن تابۋعا ۇمتىلۋ ءاربىر جاڭا تولقىن ۇرپاقتىڭ سىباعاسى. عۇلاما اباي: «سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە، كەتىگىن تاپ تا بار قالان» دەپ بىلمەسە ايتا ما. بىراق قالاناتىن كەتىكتى كانە تاۋىپ كور، مىنا كۇردەلى زاماندا. ءداستۇرسىز دىندەردەن تونەتىن رۋحاني قاتەر دە وسى ارادا.

سىرقاتتانعان ادامنىڭ دەرتى نەعۇرلىم ەرتەرەك انىقتالسا، ونى ەمدەۋ  سوعۇرلىم جەڭىل. ءدىني ءىلىم نەگىزدەرىن حالىققا دۇرىس ءتۇسىندىرىپ، «شىنى اناۋ، جالعانى مىناۋ» دەپ ءدالدى «دياگنوزىن» قويا ءبىلۋ دە سول سياقتى. تومەندە كوپشىلىك قاۋىم نازارىنا قازاقستان ءۇشىن ءداستۇرسىز دىندەردىڭ ەرەكشەلىگى نەدە، ولاردىڭ ورتاق سيپاتتارى قايسى دەگەن تاقىرىپتى ۇسىنىپ وتىرمىز. ونداعى ماقسات، ءبىر جاعىنان، حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن كوتەرۋ، ەكىنشى جاعىنان، جات پيعىلدى اعىمداردان ساقتاندىرۋ.

جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ ادامزاتتى اقىل، ادىلەت جانە مەيىرىم يەسى قىلىپ جاراتقان. ءدىندى دۇرىس ءتۇسىنۋ، وسى ءۇش سيپاتتى تەرەڭ تانىپ-بىلۋگە تاۋەلدى.  سەنسەڭىز، ولاردىڭ شەڭبەرىنە اللا تاعالانىڭ ادامزاتقا سالعان جولى، ءومىردى قالاي ءسۇرۋ كەرەكتىگى جايلى جىبەرگەن نۇسقاۋلارى تۇگەل سيادى.

اۋەلىندە ادىلەت پەن مەيىرىمگە توقتالايىق. يماندىلىقتىڭ شارتى، ول ول ما، ادامشىلىقتىڭ بارلىق اسىل  مۇراتتارى وسى قوس فەنومەن سەزىمنەن تۋادى. ماسەلەن، «ءدىن تازاسى» دەيتىنىمىز ادىلەت، مەيىرىم سەزىمدەردەن بولەك ەشتەڭە دە ەمەس. بۇل ەكەۋى دىندارلىقتىڭ دا باستى بەلگىسى. سوندىقتان الەم وي الىپتارى ادىلەت پەن مەيىرىمدى بارلىق دىندەرگە ورتاق ىشكى مازمۇن رەتىندە قاراستىرادى. ال، عيبادات راسىمدەرى ايتىلمىش مازمۇننىڭ سىرتقى ساۋىتى.

وسىناۋ اقيقات تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن مىناداي سۋرەتتى كوزگە ەلەستەتەلىك. ءشول دالادا كاۋسار بۇلاققا تاپ بولعان جولاۋشى ونان ءشولىن قاندىرادى ءارى ىدىسىنا قۇيىپ الادى. بىراق ءبىر جولاۋشى ىدىسىنىڭ سىيىمدىلىعى، سىرتقى فورماسى ەكىنشى ادامدىكىنە ۇقساس بولمايدى. شەكسىز سان الۋاندىق. مىنە، قۇدايدىڭ مەيىرىم، عادەلەت جايلى بۇيرىعى ماڭگى ءارى بارشاعا ورتاق، ال بىراق سول بۇيرىقتى ۇلت-ۇلىستارعا جەتكىزەتىن، ساقتايتىن ءدىننىڭ نەشە مىڭ ءتۇرلى بولاتىنى وسى جايتپەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.  «قۇداي تاباراكا ءۋا تاعالانىڭ بارلىعىنىڭ ۇلكەن دالەلى، - دەيدى اباي، - نەشە مىڭ جىلدان بەرى اركىم ءارتۇرلى قىپ سويلەسە دە، ءبارى دە «ءبىر ۇلكەن قۇداي بار» دەپ كەلگەندىگى ءۋا نەشە مىڭ ءتۇرلى ءدىننىڭ ءبارى دە عادەلەت، ماحاببات قۇدايعا لايىقتى دەگەندىگى» (45-ءسوز).  حالىقتى تۇڭىلدىرەتىن ءبىر نارسە بار بولسا، ول - ادىلەتسىز، مەيىرىمسىز قوعام.

قاي جاعىنان العاندا دا، ادىلەت، مەيىرىم - اللا تاعالانىڭ پەندەسىنە سالعان جولى، سونداي-اق،  قۇداي بارلىعىنىڭ باستى دالەلدەرى بولىپ تابىلادى.

باقساق، ءدىننىڭ ءداستۇرلىسى مەن ءداستۇرسىزىن ايىرۋ، بىلايشا ايتقاندا، ءدىن تازاسىن ىزدەستىرۋ دانىشپان اباي ايتقان «ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتىنە» تىرەلەدى. بۇل ءۇش نارسە اقىل، مەيىرىم، ادىلەت ەكەندىگىنە جوعارىدا توقتالدىق.

ەندى اتالمىش ءۇش كاتەگوريانى ءداستۇرسىز دىندەردىڭ جالعان ىلىمدەرىنە قارسى قۇرال قىلۋ ماسەلەسىنە كەلەيىك. «يەگوۆو كۋاگەرلەرىنىڭ» ءحال ۇستىندە جاتقان اۋىرۋ ادامعا قان قۇيدىرماۋ «قاعيداسى» بار. بۇل جاناشىرلىققا، پەندەسىندە ءتاڭىرى بار قىپ جاراتقان مەيىرىم سەزىمىنە جاقىنداي ما؟ جوق، ارينە. ادام ءومىرىن تاركى ەتۋدىڭ قاي ءتۇرى بولماسىن قاتىگەزدىك، ول تەك قۇدايسىزدىق جولى.

جالپى جاڭا ءدىني قوزعالىستار (جدق) دەلىنەتىن پروتەستانتتىق باعىتتاعى شىركەۋلەردە مەيىرىم تۋرالى ءسوز كوپ. ەسىكتەن كىرگەننەن شىققانعا دەيىن ماحاببات نۇرىنا مالىناسىز، ىنجىلدە: «قۇداي دەگەن - ماحاببات»، «جاقىنىڭدى وزىڭدەي كورىپ، ءسۇي» («ليۋبيت بليجنەگو، كاك ساموگو سەبيا») دەلىنەدى. بىراق بۇل كانون-قاعيدالاردىڭ ورىندالعانى كانە. مۇسىلمان وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسىن ءوز ۇيىمىنا تارتقان ميسسيونەر، ونىڭ اتا-اناسىن يا جارىن ولشەۋسىز قايعى-شەرگە بولەيتىنىن بىلمەي مە؟ ول پەندەنىڭ ۇرپاعى نە بولماق؟ مۇنداي سۇيەككە تاڭبا قاسىرەتتى ەلەپ-ەسكەرمەگەن ءدىني ۇيىمنىڭ ءىسى قۇدايشىلىققا جاتا ما؟

يسلام ەلدەرىندە ەتەك الىپ وتىرعان ءدىن اتىن جامىلعان بەيبەرەكەتتىك پەن ادامنىڭ قانىن سۋداي اعىزعان وشپەندىلىكتىڭ تابيعاتى كىم كىمدى دە ويلانتۋعا ءتيىستى. سالافيزم يدەولوگياسى «ايات، ءحاديستى اقىلعا سالما!» دەپ، جاڭاعى قۇدايىلىق ءۇش سيپاتتىڭ ءبىرىن جوققا شىعارادى.   يسلامدىق تەرىس اعىمنىڭ ءبىرى - تاكفيرشىلەر جەكە ادامعا، كەيدە بۇكىل قوعامعا «كاپىر» دەپ كىنا تاعۋدا. مىقتى بولساڭ ءوز مىنەزىڭدى تۇزە، وزگەلەرگە، زامانعا كىنا ارتپا دەگەن دانىشپان بابالار قاقساپ ايتقان ءجايت. «قۇدايشىلىق جۇرەگىڭدە، سونى تازا ساقتا»، «قۇداي تاعالا قالبىڭا (جۇرەكتى اراب تىلىندە «قالب» دەيدى) ءاردايىم قارايدى». مىنە «كىتاپتىڭ (بۇل ارادا قۇران دەپ وقىڭىز) ايتقانى وسى» دەپ ەسكەرتەدى اباي 17-سوزىندە.

قايتالاپ ايتايىق، قۇداي جولى - اقىل (عىلىم), مەيىرىم، ادىلەت. ولار ازايعان جەردە زۇلىمدىق ءھام قاتىگەزدىك ەتەك جايادى. جالپىسىندا سوڭعى ەكەۋى ءوز الدىنا بولەك سەزىمدەر دە، الەۋمەتتىك قۇبىلىستار دا ەمەس، بار بولعانى قوعامدا ادىلەت پەن مەيىرىمنىڭ ورتايعانىن بايقاتاتىن بەلگى-نىشاندار عانا. وسى پايىم دالەلىنە مىنا ءبىر عيبراتتى مىسالدى كەلتىرە كەتەلىك.

ايگىلى عالىم البەرت ەينشتەين وزىندىك ويلاۋ قابىلەتىمەن ستۋدەنت شاعىندا-اق ەرەكشەلەنگەن ەكەن. «الەمدەگى بارلىق نارسەنى قۇداي جاراتقان با؟». پروفەسسور قويعان بۇل سۇراققا ءبىر ستۋدەنت «ءيا، سولاي» دەپ جاۋاپ بەرەدى. پروفەسسور وعان: «ەگەر قۇداي ءبارىن جاراتسا، وندا ول زۇلىمدىقتى دا جاراتتى عوي. ەگەر لوگيكاعا جۇگىنسەك، وندا قۇداي دەپ جۇرگەنىمىز زۇلىمدىقتىڭ ءوزى بولىپ شىقپاي ما؟» دەپتى. ستۋدەنت توسىلىپ قالادى. وسى كەزدە جاس ەينشتەين سۇراق قويۋعا رۇقسات سۇرايدى: «پروفەسسور، سۋىق دەگەن بار نارسە مە؟». پروفەسسور: «بۇل نەعىلعان سۇراق. ارينە، بار. سەن ءومىرى توڭىپ كورمەگەن ادامسىڭ با؟» دەپ وتىرعانداردى دۋ كۇلدىرەدى. البەرت بولسا: «نەگىزى، سۋىق دەگەن جوق. فيزيكانىڭ زاڭىنا سۇيەنسەك، سۋىق دەپ جۇرگەنىمىز جىلۋدىڭ جوقتىعىن بىلدىرەدى»، - دەيدى. ءارى قاراي: «قاراڭعىلىق بار ما؟» دەگەنىنە پروفەسسور: «ارينە، بار» دەيدى. كەلەشەك ۇلى عالىم: «سىزدىكى دۇرىس ەمەس، قاراڭعىلىق دەگەنىمىز - جارىقتىڭ جوقتىعى. سول سياقتى زۇلىمدىق تا جوق، زۇلىمدىق دەگەنىمىز - قۇدايسىزدىق قانا. ول قۇداي جوقتىعىن كورسەتۋ ءۇشىن ادامدار ويلاپ تاپقان ۇعىم» دەپ ويىن ساباقتاپتى. مۇنداي دانالىق پىكىرگە قارسى ءۋاج ايتا الماي، پروفەسسور تىزە بۇگىپ وتىرىپ قالىپتى.

بۇل مىسال راقىمسىزدىق پەن قاتىگەزدىك تابيعاتتا جوق، ولار تەك مەيىرىم، ادىلەت ازايعانىن پاش ەتەدى دەپ تۇجىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وعان ءدىني ساۋات تومەندىگى، ارامىزدا قۇداي جوق دەپ بىلەتىن ادامداردىڭ كوپتىگى سەبەپكەر  دەسەك، بۇل ءبىر قازاقستانعا ەمەس، كۇللى جەر-جاھانعا قاراتا ايتىلىپ وتىرعان پىكىر.  شاكارىمنىڭ: «بۇل كۇندەگى دىندەردىڭ ءبارى ناشار» دەيتىنى سول.

كىم كىمنىڭ دە كوزى كورەدى، اينالاداعى جاندى، جانسىزدىڭ ءبارى دە ادام بالاسىنىڭ پايداسى ءۇشىن، وعان كەرەكتى قىلىپ جاسالعان. قۇداي ادامزاتتى ماحابباتپەن جاراتقان، ول ادامدى سۇيەدى دەگەن وسى ەمەس پە. «بيسميللاھي ير-راحماني ير-راحيم» (قازاقشا «اسا قامقور، مەيىرىمدى اللانىڭ اتىمەن») دەۋىمىز دە، «ءبىز ادامعا كۇرە تامىرىنان دا جاقىنبىز» دەگەن ايات استارى دا وسىنىڭ دالەلى دەپ ەسەپتەلەدى. بالا اكەسىنە قاراپ ءوسىپ، اكە جولىنا تۇسەتىنى سياقتى ءار ادامنىڭ قۇداي جولىندا بولۋى پارىز ءىس. دەمەك، ادام ءومىرىنىڭ ءمانى - ادىلەت پەن مەيىرىمگە جول ارشۋعا سايادى. كەرىسىنشە «قۇداي بار، ءبىز قۇدايدىڭ قۇلىمىز!» دەپ قانشا جەردەن جار سالساڭ دا، بىراق ءوزىڭ قۇداي سۇيگەندى قىلماساڭ، ياعني جاڭاعى مەيىرىم، ادىلەتكە جاق بولماساڭ، وندا قالا قالاما، قۇدايسىزدىڭ ءبىرى بولاسىڭ دا شىعاسىڭ. «نەگىزى، اللا ادىلەتتى، ىزگىلىكتى جانە اعايىنعا قارايلاسۋدى بۇيىردى» (ناحىل سۇرەسى، 90 ايات) دەگەن اياتتار سونى راستايدى. مەيىرىم، ادىلەت سالتانات قۇرماي تۇرىپ، ءبىز كامىل مۇسىلمانبىز، اللا تاعالاعا ءمۇسلىم بولدىق دەۋ ەكىجۇزدىلىك.  ادامزات كوزىن شەل باستى دەگەن وسى بولسا كەرەك-ءتى.

سونىمەن، ءبىز ءسوز ەتكەن قۇدايدىڭ ۇلىق زاڭدارىن بىلمەي، ورىنداماي اداسقاندىق - ءداستۇرسىز دىندەردىڭ ورتاق سيپاتى بولىپ تابىلادى.

راديكالدى ءدىني توپتار حاق تاعالانىڭ بۇيرىعىن حالىققا بۇرمالانعان تۇردە جەتكىزۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاقتىڭ عۇلاما ويشىلىنىڭ ءبىرى ءماشھۇر ءجۇسىپ قۇدايدى تانۋ جايلى حالىققا تۇسىنىكتى تۇردە بىلايشا جەتكىزەدى:

الدى، ارتى، استى، ءۇستى، وڭ، سولى جوق،

اۋىز، مۇرىن، اياق، باس، كوز، قولى جوق.

ەش نارسەگە ۇقسامايدى ول ەش نارسەگە،

كىتاپتىڭ ايتقانىنان ويلاما كوپ.

قۇدايدىڭ بولمىسى ەش نارسەگە ۇقسامايدى ەكەن. ولاي بولسا، بىزگە ونى ىستەرى، ءامىرى مەن زاڭدارى ارقىلى عانا تانىپ، ءبىلۋ جولى قالادى. سول ءامىر، زاڭداردىڭ ەڭ ۇلىعى - مەيىرىم، ادىلەت. «بۇلاردىڭ كەرەك ەمەس جەرى جوق، كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق»، - دەپ تۇجىرادى اباي ءوزىنىڭ 45-سوزىندە. قۇران: «ەلشىلەردىڭ ارالارىن ايىرمايمىز، ەستىدىك تە بوي ۇسىندىق» (باقارا سۇرەسى، 285-ايات) دەيدى. «ەستىدىك تە بويۇسىندىق» دەگەن سوزدە قانداي استار بار؟ ونى كۇللى پايعامبارلاردىڭ جەتكىزبەگى ءبىر نارسە، ول - اللانىڭ ادىلەتتى، مەيىرىمدى بولۋ جايلى بۇيرىعى دەپ ۇققانىمىز ءجون بولار، تەگى. مىسال-دايەكتەردى «تاۋحيد» ۇعىمىن تۋ ەتكەن تەرىس اعىم وكىلدەرىنە ەرگەن جاستارىمىزدىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا دەپ كەلتىرىپ وتىرمىز.

بار بالە بىلمەستىكتەن، كيەلى كىتاپتاردىڭ تۇپكى ءمانىن دۇرىس تۇسىنە الماۋدان باستالادى. حريستياندىق دەسترۋكتيۆتى اعىم وكىلدەرىنەن «سىزدەرگە دىنگە جاڭا مۇشەلەر تارتۋ - پروزەليتيزممەن اينالىسۋدىڭ قاجەتى نە؟» دەپ سۇراساڭىز، ولار جۇلىپ العانداي: «ول يسا پايعامباردىڭ باستى اماناتى!» دەيدى. دالەلگە يسا پايعامباردىڭ مىنا ءبىر ءسوزىن الۋى مۇمكىن: «بارىڭدار، بارلىق حالىقتاردى ۇيرەتىڭدەر، ولاردى شوقىندىرا وتىرىپ» (ورىسشا ءماتىنى - «يديتە، ناۋچيتە ۆسە نارودى، كرەستيا يح»، جەتكىزۋشى اپوستول ماتفەي، 28:19). وسىناۋ وسيەتتى يەگوۆو كۋاگەرلەرى جانە وزگە دە حريستياندىق اعىم وكىلدەرى جۇرتقا «مىنە، شوقىندىرۋ قۇدايدىڭ قالاۋى، اسا ساۋاپتى ءىس» دەپ ۇقتىرىپ، وزدەرى دە ءدىندى تاراتۋعا بار كۇشىن سالادى. شىندىعىندا وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن ءدىن جايلى، ونى تاراتۋ جايلى ءسوز ەتىلمەگەن. حازىرەتى يسانىڭ (ع.س.) ميسسياسى جەر بەتىنە عۇرپى ءدىندى اكەلۋ ەمەس، ونىڭ ادىلەت، مەيىرىم قۇدايدىڭ بارشاعا ورتاق بۇيرىعى دەگەن ىشكى مازمۇنىن جەتكىزۋگە سايادى. ءسۇيىنشى حابار («بلاگايا ۆەست») دەگەن وسى. ال، شوقىندىرۋ ءراسىمى سەنىڭ جۇرەگىڭ تازاردى، ەندى قۇدايدىڭ قۇلى بولدىڭ دەگەن يشاراتى ەدى. بۇگىنگى تاڭدا ءدىن تاريحىنان جانە شوقىندىرۋ يشاراتىنان حابارسىزدار، يسا (ع.س.) جەر بەتىنە عۇرپى ءدىندى تاراتۋعا كەلگەن، بىزگە دە سونى اماناتتاعان دەپ شاتاسىپ ءجۇر («ءسويتىپ، بۇزىپ، ءبۇلدىرىپ، ەسىل ءدىندى، ءدىن دەسە بىلىمدىلەر تۇرا قاشار» دەيدى شاكەرىم). حازىرەتى يسانىڭ باستى اماناتى، وزگە دە كۇللى پايعامبارلاردىكى سياقتى، ادامدى ءبىر باۋىر قىلۋ، جەر بەتىنە سۇيىسپەنشىلىك ءدانىن سەبۋ بولاتىن. يسا ءماسىحتىڭ وزگەدەي ميسسياسى بولدى دەگەنگە سەنبەڭىز، وقىرمان.

ەندى كيەلى كىتاپتى تەرىس وقىعاندىقتىڭ مىسالدارىن يسلامي توپتاردان دا الايىق. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) حاديسىندە: «مەن جوعارى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى تولىقتىرۋ ءۇشىن جىبەرىلدىم» دەگەن. بىراق قارا تۇنەك وراعان ورتا عاسىرلار احۋالىندا كەيبىر مۇسىلمان ءدىن ۇستازدارى (يبن تەيميا، ابدۋل ءال-ۋاححاب، يبن قايىم، ءاز-زاحابي، ءال-باني، يبن باز جانە ت.ب.) بۇل باعىتتان اۋىتقىپ، اياتتارعا وزدەرى ءومىر سۇرگەن زامان تالابىنان تۋاتىن تۇسىندىرمەلەر بەرۋگە، پاتۋالەر شىعارۋعا كوشتى. ولار ءال-ماتۋريدي مەن ءال-اشعاري سياقتى وزىق ويلى عالىمدارعا «كالامدىك دالەلدەردى قولدانىپ، اقىلدى قۇران مەن حاديستەن جوعارى ۇستاۋ ارقىلى تازا يسلام سەنىمىن بىلعادى» دەپ ايىپ تاقتى. وسىلايشا ءدىن ءىسىن قۇداي ىسىمەن (ياكي ماڭگى زاڭداردى) اۋىستىرۋ ورىن الدى. بۇل تەندەنتسيا، ءبىر جاعىنان، اقىلعا (عىلىمنىڭ دامۋىنا دەپ ءبىلىڭىز) شەكتەۋ قويىپ، ءدىندى قاساڭ دوگماعا اينالدىردى. ەكىنشى جاعىنان، ءدىندى ساياساتتىڭ قۇرالى رەتىندە قولدانۋعا جول اشتى. ءدىننىڭ ماقساتى بىرتىندەپ وزگەرىپ، قۇراننىڭ ىشكى ءمانى ورتايا ءتۇستى. بۇگىنگى  يسلام الەمىنىڭ ايانىشتى ءحالى مىنە وسىنىڭ دا ايناسى.

باعزى زاماندا بۇلىكشى توپ - حاريجيلەر باسقا تۇرماق، ساحابالاردى دا كاپىر ساناپ، ولاردى مويىنداۋدان باس تارتقان بولاتىن. وسى زامانعى ناماز وقىمايتىن كىسىنى «كاپىر» دەپ بىلەتىن ۋاححابيزم ءىلىمىنىڭ جانە «تاكفير ءۋا حيجرا» اتتى تەرىس اعىمنىڭ وكىلدەرىنىڭ ولاردان ايرماسى قايسى؟  تىپتى كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن «اكەم بولساڭ، قايتەيىن؟» دەپ اتا-اناسىن بەتتەن الاتىن تىرلىكتى كەزدەستىرە باستادىق.  بۇل رەتتە: «ولار اللاھتىڭ بەرگەندەرىن بىلەدى، سوندا دا  مويىندامايدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى كاپىرلەر» («ناحىل» سۇرەسى، 83-ايات), «بىزگە كاپىر قاۋىمعا قارسى جاردەم بەر!» (باقارا سۇرەسى، 286-ايات) سياقتى اياتتارعا سۇيەنەدى. دۇرىسىندا، اياتتاعى «كاپىرلەر» ءسوزى «مەيىرىمسىزدەر»، ياعني «جۇرەگىندە قۇداي جوقتار» دەپ وقىلۋعا ءتيىستى ەدى. اراب لەكسيكاسىندا «كاپىر» ءسوزىنىڭ باستاپقى ماعىناسى وسى! حالىق تا بۇل تەرميندى قاتىگەز، ءىشى تار، تويىمسىز ادامعا قولدانعان بولاتىن. ماسەلەن، ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسىندا:

كاپىر كوزدىڭ دۇنيەدە ارانى ۇلكەن،

العان سايىن دۇنيەگە تويا ما ەكەن؟

قانشا ءتىرى جۇرسە دە، ولگەن كۇنى،

وزگە كوزبەن بىردەي-اق بولادى ەكەن.

ايتايىن دەگەنىم، ءسوز بولىپ وتىرعان تەرميننىڭ شىنايى ماعىناسى كومەسكىلەنىپ، ءىس جۇزىندە ونىڭ ورنىن «مۇسىلمان ەمەس» تىركەسى باستى. جۇرتشىلىق كاپىر ءسوزىنىڭ وسى ءمانىن عانا بىلەدى.

قازىرگى تاڭدا «شىن مۇسىلمان كىم؟» سۇراق تا ويلانتادى. وعان بىرەۋلەر «بەس ۋاقىت نامازىن كىم قازا قىلماسا، سول كامىل مۇسىلمان»، ەندى بىرەۋلەر «جاقسىلىقتى كوپ ىستەگەن ادام ناعىز مۇسىلمان» دەپ جاۋاپ بەرۋى مۇمكىن.

قۇران كارىمدە: «يمان ەتكەندەر جانە ىزگى ءىس ىستەگەندەر...» دەپ كەلەتىن كوپتەگەن ايات بار. باقساق، بۇل اياتتاردا يمان مەن امال ءبىر-بىرىنەن بولەك ەتىپ كورسەتىلگەن. ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، ەگەر ەكەۋىن ءبىر نارسەگە بالاپ، ىزگى ىستەردى، ياكي امالدى يمانعا كىرگىزەتىن بولساق، وندا قۇدايدىڭ جوعارىدا ءسوز ەتىلگەن مەيىرىم، ادىلەت زاڭدارى جابۋلى قازان استىندا قالىپ، شەتكە ىسىرىلماقشى. اينالىپ كەلگەندە، بۇل دۇنيەنى تاركى ەتۋگە اكەپ سوعاتىن كوزقاراس.

«حۋجۋرات» سۇرەسىنىڭ 14-اياتى: «باداۋيلەر: «يمان ەتتىك» دەسەدى. سەن ولارعا بىلاي دە: يمان ەتتىك دەگەنشە بويسۇندىق دەڭدەر. يمان سەندەردىڭ جۇرەكتەرىڭە ءالى دە جەتىپ بولعان جوق»، - دەسە، مۇنى يمان ەتتىم دەۋ جەتكىلىكسىز، ونى پايدالى، جاقسى ىستەرمەن بەكىتۋ شارت دەپ تۇسىنگەن ءجون، تەگى.

ءسويتىپ، يمان مەن ىزگى ىستەر اجىراماس بايلانىستا، بىراق بولمىسى بولەك ۇعىمدار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز.

ءبىرىن ءبىرى مويىنداماۋ، وشپەندىلىك، سونداي-اق، مەملەكەتتىڭ زاڭدارى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قابىلداماۋ - ءداستۇرسىز دىندەردىڭ ورتاق سيپاتتارى. ءدىني سەكتالاردا، اسىرەسە، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىس-سالتىنا دەگەن نەمكەتتىلىك، سۋىق قاباق مەنمۇندالاپ تۇرادى. ءداستۇرلى دىندەر، كەرىسىنشە، ۇلتتىق سالت-سانا، ادەت-عۇرىپتاردى ايالاپ، ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ويتكەنى، ەشبىر ۇلتتىڭ ىرىم-جورالارى، سوعان نەگىزدەلگەن ءتالىم-تاربيە جۇيەسى قۇدايسىزدىققا ۇيرەتپەيدى، ادامگەرشىلىك مۇراتتاردى العا قويادى. وسىمەن، ءداستۇرلى دىندەردىڭ تاربيەسى مەن ەتنوپەداگوگيكا ءبىر ساعادا توعىسادى.

ءسوز سوڭى، تولەرانتتىلىق جايلى بىرەر پىكىر. «مەنى تانىعان - عالىمدار قورقادى» دەگەن اياتتاعى استار تەرەڭ. وزگە دىنگە، بوتەن پىكىرگە توزىمدىلىك، سابىر، كىشىپەيىلدىلىك سياقتى قاسيەتتەر ادام ساناسىنا نىق شوگۋى ادىلەت، مەيىرىم قۇدايدىڭ ءامىرى دەگەن تانىم، سەنىمگە سۇيەنەدى. قىسقاسى، تولەرانتتىلىق پەن حالىق رۋحىن ساۋىقتىرۋ ءىسى زايىرلى وقۋ ورىندارىندا جانە ءدىني ءبىلىم بەرۋدىڭ كەز كەلگەن ساتىسىندا تەولوگيالىق ءىلىمدى قاجەتسىنەدى.   اباي، شاكارىم، ءماشھۇر جۇسىپتەر ءدىنتانۋشىلار ەمەس، قۇدايدى تانۋشى جانە تانىتۋشىلار، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، ۇلى تەولوگتار بولدى. دەمەك، وسى ارنانى دامىتا جالعاستىرۋدان ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. بۇل باعىتتىڭ ەڭ باستى بەرەرى - ءداستۇرلى ەمەس دىندەرگە قارسى مىقتى توسقاۋىل قويىلادى دەگەن ويدامىن.

اسان وماروۆ -

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى

«ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ

ورتالىعىنىڭ» جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى.

Abai.kz