تۋعانىنا بيىل 90 جىل تولعان قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى مۇحتار باقىتگەرەەۆتى ەل ءالى دە وسىلاي اتايدى.

حالىق ونى العاش داۋسىنان تانىدى

ءبىز سەكىلدى اۋىلدا تۋىپ، اۋىلدا ەر جەتكەن ورەندەر مۇحتار باقتىگەرەەۆ دەگەن اكتەردىڭ بار ەكەنىن، ارينە، كينو ارقىلى ءبىلدى. قازاق تىلىنە اۋدارىلعان كەڭەستىك، شەتەلدىك فيلمدەر ول ۋاقىتتا تەلەديداردان ءجيى بەرىلەتىن. اپتانىڭ دۇيسەنبى، سارسەنبى، جۇما جانە جەكسەنبى كۇندەرى كەشكە مىندەتتى تۇردە قازاقشا كينو كورسەتىلەدى (قازىر قازاقتىڭ قاي تەلەارناسى وسىلاي ەتىپ ءجۇر؟). اينالدىرعان قازاقشا ءبىر-اق ارنامىز بار – بىردە-ءبىر ءفيلمدى قۇر جىبەرمەيمىز. كەيبىرىن قايتا-قايتا كورىپ، ديالوگتارىن جاتتاپ الامىز، ءوزارا ايتىسىپ، قالجىڭداسىپ، قايتالايمىز. ءتىپتى ەستي-ەستي كەلە كەيىپكەرلەردى دىبىستاعان اكتەرلەردىڭ اتى-ءجونى قۇلاققا ابدەن ءسىڭىپ، تۋىسقانىمىزداي بولىپ كەتەدى. «رولدەردى دۋبلياج جاساعاندار – مۇحتار باقتىگەرەەۆ، التىنبەك كەنجەكوۆ، ومارحان قالمىرزاەۆ، راۋشان اۋەزباەۆا، فاريدا ءشارىپوۆا، نۇكەتاي مىشباەۆا...» – سانادا ءبارى سايراپ تۇرادى. ءتىپتى «ءسوزىن اۋدارعان – اياعان ساعاەۆ، رەداكتورى – ساليحا سامبەتوۆا» ەكەنى دە ەسىمىزدە. بۇلاي بولاتىن سەبەبى – سول كەزدەگى اۋدارمالار مەيلىنشە قازاقى، ءتىلى جاتىق، شۇرايلى ەدى. ءتىپتى ءفيلمدى كورىپ وتىرىپ ونى ورىسشا ەمەس، قازاقشا تۇسىرىلگەن ەكەن دەپ ويلاپ قالا جازدايتىنبىز. دۋبلياجداعان اكتەرلەرىمىز ديالوگتاردى بۇگىنگىدەي ءجاي وقىپ قانا شىقپاعان، كەيىپكەرلەرمەن بىتە قايناسىپ، سولارمەن بىرگە ءومىر سۇرگەن، رولدەردى سومداعان شەتەل ارتيستەرىنەن اسىپ تۇسپەسە، ولاردان كەم ويناماعان-دى.

ءسويتىپ، اكتەرلەرىمىزدى داۋىسى ارقىلى-اق اجىراتا الاتىن ەدىك. سولاردىڭ ىشىنەن مۇحتار باقتىگەرەەۆتىڭ عاجاپ قويۋ تەمبرلى باريتون ءۇنىن جازباي تانيتىنبىز. كەيىپكەرى وتە جىلدام سويلەيتىن ادام بولسا دا، ول كىسىنىڭ ايقىن ديكتسياسىنىڭ ارقاسىندا ەشبىر دىبىس شاشاۋ شىقپاي، قۇلاققا انىق جەتىپ، تۇسىنىكتى ەستىلەتىن. ۇزاققا سوزىلار مونولوگتا دا، قىسقا رەپليكا، شاعىن جاۋاپتاسۋلاردا دا سويلەمدەگى قاي ءسوزدىڭ باستى ماڭىزعا يە ەكەنىن سەزىپ، سول سوزگە ەرەكشە ەكپىن بەرە بىلەر شەبەرلىگى عاجاپ ەدى. ە.ريازانوۆتىڭ «قىزمەتتەستەر حيكاياسى» ءفيلمىن دۋبلياجداعاندا وعان مەكەمە باسشىسىنىڭ جاڭا ورىنباسارى ساموحۆالوۆتى دىبىستاۋ ءتيدى. ۇجىمدا ءوزىن لايىقتى ۇستاي بىلەتىن، ەپتەپ مانساپقورلىعى دا جوق ەمەس، ءوزىن-ءوزى جاقسى كورەتىنى فاميلياسىنان-اق اڭعارىلىپ تۇرعان كەيىپكەر م.باقتىگەرەەۆتىڭ ۇنىمەن سويلەگەندە، بولمىسى تىپتەن اشىلىپ، جۇتىنىپ شىعا كەلدى. مۇحاڭنىڭ ەستىگەن ادامنىڭ ەسىندە قالار ەرەكشە داۋسىمەن ولەگ باسيلاشۆيليدەن باسقا لەۆ پرىگۋنوۆ («پياتنيتسكي كوشەسىندەگى تراكتير»), ۆلاديمير زەلدين («ون نەگر بالاسى»), ميحايل سۆەتين («مەحانيك گاۆريلوۆتىڭ سۇيىكتى ايەلى»), وم شيۆپۋري («بيلە، بيلە»), ت.ب. كينو جۇلدىزدارى قازاقشا سويلەدى.

وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ءبىزدىڭ تەلەارنالاردا قىتايدىڭ «وزەن يىرىمدەرى»، «شىڭعىس حان» سەكىلدى تاريحي تەلەحيكايالارى كورسەتىلدى. ولاردى قىتايداعى قانداستارىمىز قازاقشاعا اۋدارعان ەدى. قازاقى، قۇلاققا جاعىمدى، كوڭىلگە قونىمدى اۋدارما كوپشىلىكتى ريزا ەتتى. سول تارجىمەشى جىگىتتەردىڭ ءبىرى، ءتىپتى «وزەن يىرىمدەرىندە» كەيىپكەرلەردى دىبىستاۋعا دا قاتىسقان اسەمعازى قاپانۇلىمەن (مارقۇم) سويلەسكەنىمىزدە، ول: «ءبىز كەڭەس داۋىرىندەگى قازاق دۋبلياجىن وتە جوعارى ساپاداعى ونەر دەپ بىلدىك، سول مەكتەپتەن ۇيرەنۋگە ۇمتىلدىق. اسىرەسە مۇحتار باقتىگەرەەۆ، فاريدا ءشارىپوۆا سياقتى اعا-اپالاردىڭ شەبەرلىگى ءبىز ءۇشىن كەرەمەت ۇلگى بولدى»، – دەپ ەدى. ياعني م.باقتىگەرەەۆتىڭ «دۋبلياج پاديشاسى» ەكەنىن شەتتەگى قانداستارىمىز دا جاقسى بىلەدى.

شاعىن وبرازداردىڭ شەبەرى

مۇحاڭ – كينوعا دا از تۇسپەگەن اكتەر. ونىڭ ىشىندە كورنەكتى وبرازدار دا، جىلت ەتە قالار ەپيزودتىق رولدەر دە بار. ۇلكەن ەكرانداعى جولىن «شاباندوز قىز» (1954) فيلمىندەگى جىلقىشىنىڭ شاعىن رولىنەن باستاعان م.باقتىگەرەەۆ سوسىن «ءبىز جەتىسۋدانبىز» (1958) كارتيناسىنداعى باستى كەيىپكەر نارتايدىڭ سەنىمدى سەرىگىن، جاقىن دوسىن سومدادى. اكتەردىڭ باعىن وسى بەينە اشتى دەسەك تە ارتىق ەمەس. ويتكەنى سودان باستاپ وعان كينوعا شاقىرۋ كوبەيدى. تەك «قازاقفيلم» عانا ەمەس، «قىرعىزفيلم»، «موسفيلم» كينوستۋديالارى اتتاي قالاپ الدىراتىن بولدى. «ۇلىم مەنىڭ» (1962) فيلمىندەگى ەسەن بەينەسىنەن كەيىن مۇحتاردىڭ اكتەرلىك قىرى جونىندە رەسپۋبليكالىق گازەتتەرگە ماقالالار شىعا باستادى.

ءبىر اڭگىمەسىندە اكتەردىڭ ءوزى «شۇعىلا» (1955) ءفيلمىن ەرەكشە باعالايتىنىن ايتىپ ەدى. ارينە، مۇندا دا ونىڭ ءرولى شاعىن عانا ەپيزود بولاتىن، ەسەسىنە، ءتۇسىرۋ الاڭىندا ول سەركە قوجامقۇلوۆ، ەلۋباي ومىرزاقوۆ سەكىلدى قازاق ونەرى كوريفەيلەرىمەن بىرگە ءجۇردى. «سونداي ۇلى تۇلعالارمەن بىرگە بولعان ءار كۇن، ءار ساعات، ءتىپتى ءاربىر ءسات مەن ءۇشىن – ەڭ باقىتتى ۋاقىت ەدى. ولاردىڭ جاندارىنان قالماي، ءار قيمىلىن اڭداپ، ءار ءسوزىن باعىپ، مۇقيات ەستە ساقتاۋعا تىرىستىم. ايتقان اقىل-كەڭەستەرىن ءومىر بويى جادىمدا تۇتىپ، ورىنداپ كەلەمىن» دەگەن-ءدى مۇحاڭنىڭ ءوزى 1999 جىلى «جاس الاش» گازەتىندە جاريالانعان ەڭ سوڭعى سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە.
«ءبىزدىڭ سۇيىكتى دارىگەر» (1958), «انا تۋرالى اڭىز» (1964), «ءجاميلا» (1969), «قىز جىبەك» (1970), «گاۋھارتاس» (1975) سەكىلدى بۇكىل حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن تانىمال فيلمدەردە دە مۇحتار باقتىگەرەەۆ ەپيزودتىق رولدەردە كورىندى. جالپى ونى «شاعىن وبرازداردىڭ شەبەرى» دەسە دە جاراسار ەدى. ماسەلەن، «باندىنى قۋعان حاميتتە» (1983) سومداعان، باياعى «ءشول دالانىڭ اپتابىنداعى» مىلتىق اتىلسا جەتىپ كەلەتىن سايد سەكىلدى، حاميتكە ەڭ قاجەت ساتىندە اقپارات جەتكىزىپ تۇراتىن، سىبىسىن بىلدىرمەي ءجۇرىپ، ۇيىقتاپ جاتقان قۇدىرەنىڭ ۇستىنەن تۇسىرەتىن ساتتار بەينەسى قانداي كەرەمەت! «قوش بول، مەدەۋ!» (1981) كومەدياسىنداعى «ءومىر-باقي جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن بۇزىپ كورمەگەن، ال وتكەن ايدا ۇلگىلى ءتارتىبى ءۇشىن ۇلكەن ماراپاتقا يە بولعان»، «ەپتەپ ءان ايتاتىنى دا بار» تاكسيشى ادەيى ۇمىتقىڭ كەلسە دە ەستەن شىعا قويار كەيىپكەر مە، ءسىرا؟ ال «اۋىلىم كوكتوبەنىڭ بوكتەرىندە» (1986) اتتى بالالار فيلمىندەگى بىرەر مينۋتتىق ەپيزودتا جارق ەتەتىنى شە؟ كولىگىنىڭ استىنا ءتۇسىپ كەتە جازداعان كىشكەنتاي ارماندى سول بالادان كورمەگەن تەپەرىشى جوق عۇبايدوللانىڭ (د.احيموۆ) ۇلى ەكەن دەپ، «بالاڭىزعا دۇرىستاپ قارامايسىز با؟» دەپ ۇرسادى عوي مۇحاڭ وينايتىن كەيىپكەر. سوندا ءبىر-بىرىمەن قىرعي-قاباق ەكى ادامنىڭ ويدا جوقتا «اكەلى-بالالى» بولىپ شىققانىنا وقيعا ورنىنا جينالعانداردىڭ ءبارى ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلەدى. جۇرتتىڭ قىران-توپان كۇلكىسىنە قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ، ابدەن اشۋ ۇستىندەگى جۇرگىزۋشى دە (م.باقتىگەرەەۆ) شىداماي كۇلىپ جىبەرەدى.
بۇل – اكتەردىڭ ءوز تابيعاتىن دا اڭعارتىپ تۇرعان كورىنىس. اشۋلانا دا المايتىن، اشۋلانسا دا قايتىمى تەز، ءشايى ورامال كەپكەنشە-اق قايتىپ كۇلىمدەپ شىعا كەلەتىن باقتىگەرەەۆ بولمىسىنىڭ جارقىن مىسالى.
عابەڭنىڭ اۋزىنان شىققان «براۆو!»

مۇحاڭ – بالا كۇنىنەن تەاترعا عاشىق بولعان ادام. كۇن سايىن ونەر ورداسىنا كەلىپ، كەيدە رۇقساتپەن، كەيدە ءتۇرلى قۋلىق ۇيىمداستىرىپ رۇقساتسىز دە ىشكە ءوتىپ كەتىپ جۇرگەن قايسار بالاقايدى اتىراۋ تەاترىنىڭ بيلەت تەكسەرۋشىلەرى جاقسى تانىپ الادى. ۇيرەنىسە كەلە ولار بالا مۇحتاردى ءتۇرلى جۇمىستارعا جۇمساي باستايدى – افيشا ىلدىرەدى، باسقا دا ۇساق تاپسىرمالار مىندەتتەيدى. ەسەسىنە، كۇن سايىن سپەكتاكلگە تەگىن كىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بىرتە-بىرتە ۇجىمنىڭ ءوز ادامىنداي بوپ كەتكەن ءجاسوسپىرىم ەگەر الدەبىر سەبەپپەن تەاترعا كەلمەي قالسا، ونداعىلار كادىمگىدەي مازاسىزدانىپ، ىزدەيتىن جاعدايعا جەتەدى.

15 جاسقا تولعاندا، جاس بالانىڭ ونەرگە ىڭكارلىگىن بايقاعان اتىراۋ وبلىستىق دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى مۇحتاردى جۇمىسقا الادى. الدىمەن ساحناداعى دەكوراتسيالاردى جايعاستىراتىن قاراپايىم جۇمىسشى بوپ ورنالاسىپ، سوسىن ادام جەتىسپەۋشىلىگىنە وراي كوپشىلىك كورىنىستەرگە قاتىسىپ، ساحناعا شىعا باستايدى. اقىرى ونىڭ اكتەرلىك قابىلەتىن كورە بىلگەن تەاتر جەتەكشىلەرى وعان ەلەۋلى رولدەر بەرە باستاعان. 1951 جىلى «جاس اباي» سپەكتاكلىندە قۇنانبايدىڭ وبرازىن سومداۋداعى شەبەرلىگىن كورگەن ايگىلى رەجيسسەر اسقار توقپانوۆ جاس تالانتتى الماتىعا شاقىرادى. 1956 جىلى تەاتر ۋچيليششەسىن بىتىرگەن سوڭ، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىنا جۇمىسقا تۇرىپ، 40 جىلدان استام ۋاقىت بويى سول ۇجىمدا ەڭبەك ەتتى.

اكتەردىڭ تەاتر ساحناسىنداعى وبرازدار گالەرەياسى دا جان-جاقتى: ج.جۇماحانوۆتىڭ «قاراگوز قارىنداسىمىندا» – اقىن، ش.قۇسايىنوۆتىڭ «ءبىزدىڭ عانيىندا» – اسانباي، ب.ءمايليننىڭ «شۇعاسىندا» – قاراساي، ي.بايزاقوۆتىڭ «اقبوپەسىندە» – قۇديار، ن.حيكمەتتىڭ «اپەندەسىندە» – نۇري، ر.عامزاتوۆتىڭ «تاۋ قىزىندا» – وسمان، م.كارىمنىڭ «اي تۇتىلعان تۇنىندە – ءدارۋىش، ۋ.شەكسپيردىڭ «گاملەتىندە» – كلاۆدي، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى اقتوقتىسىندا» – ناۋان حازىرەت جانە ت.ب. مۇحاڭنىڭ اكتەرلىك شەبەرلىگىنە عابەڭنىڭ – عابيت اقساقالدىڭ ءوزى دە قول سوققان ەكەن. سپەكتاكلدىڭ پرەمەراسىنان سوڭ، ۇلى جازۋشى-دراماتۋرگ: «مەنىڭ وتىز جىلدان بەرى كۇتكەن ناۋان حازىرەتىمدى مۇحتار باقتىگەرەەۆ اشىپ بەردى! براۆو!» – دەپ، اكتەرگە ريزا بولىپتى. 1984 جىلى م.اۋەزوۆتىڭ پەساسى بويىنشا قويىلعان «الۋا» سپەكتاكلىندەگى دوعال وبرازى ءۇشىن م.باقتىگەرەەۆ قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى. 1991 جىلى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى اتاندى.
اكتەر 1999 جىلدىڭ جازىندا قايتىس بولدى. سودان بىرنەشە اي عانا بۇرىن شىققان، جوعارىدا اتالعان سوڭعى سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە ول: «ءاربىر ساحنا ادامى سومدايتىن وبرازىن الدىمەن جان-جۇرەگىنەن وتكىزىپ، كەيىپكەرىنىڭ مىنەزىن ۇعىپ، بولمىسىن تانىپ، سوسىن بارىپ ساحناعا الىپ شىعۋى كەرەك. سوندا عانا ول بەينەنىڭ شىنايى تابيعاتىن اشادى. سول ارقىلى كورەرمەن ساناسىنا، ادام جاندۇنيەسىنە اسەر ەتەدى. ونەردىڭ باستى مۇراتى دا وسى ەمەس پە؟ مەن قاشاندا وسى قاعيدانى ۇستاندىم. دەمەك، ءومىرىمدى ونەرگە بەكەردەن-بەكەر ارناماعان بولسام كەرەك»، – دەپ ەدى.

بۇل سوزدەر مۇحتار باقتىگەرەەۆتىڭ اكتەرلىك كرەدوسىن، كاسىبىنە شىن بەرىلگەن مايتالمان ەكەنىن اڭعارتادى. كەۋدەسى – التىن ساندىق، ويى – ۇشقىر، شىعارماشىلىق ىزدەنىسكە باي الىمدى ونەرپازدىڭ ءومىر جولى دا، ونەر سوقپاعى دا وزىنەن كەيىنگىلەرگە ۇلكەن ساباق.

ساكەن سىبانباي

Abai.kz