ادەتتە، دەموكراتيالىق ەمەس رەجيمدەر تاريحقا كوپ ءمان بەر­مەيدi. ولارعا بۇگiنi مەن ەرتەڭi قاجەتتiرەك. ونىڭ ۇستiنە، ادامزات ءھام ءوز ەلiنiڭ وتكەن كەزەڭ­دەرiندە اۆتوريتارلىق جۇيەلەر تاريحي وبەكتيۆيزم تۇرعىسىنان ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋiر، مiن­دەتتi تۇردە قۇردىمعا كەتەتiنi تۋرالى مىسالدار “اشىلىپ” قالادى. ونداي اڭگiمەنiڭ ولارعا كە­رەگi نە؟ اسىلىپ ولگەن ادامنىڭ ۇيiندە ارقان تۋرالى ءسوز ەتپەي­تiنi سياقتى، سول “جابۋلى قازان جابۋلى كۇيiندە” قالا بەرگەنi ونداي بيلiككە تيiمدi.

بiراق تا قاتاڭ رەجيمدەردiڭ كەيدە تاريح تەرەڭiنە ارنايى ءۇڭiلiپ، يدەولوگيالىق “جىلىمىق” مiنەز تانىتاتىن كەزدەرi دە بولادى.

مۇنداي قادام شىنىمەن دە قو­عامدىق سۇرانىستان تۋى مۇمكiن. جۇرت ساناسىندا بوپ جاتقان وزگەرiستەردi بيلiك­تە­گi كوزi اشىق، ەلدiڭ ەرتەڭگi كۇنiن ويلايتىن تۇلعالار سەزگەن دە بولار.

شىنىمەن دە، قا­زiر ازاماتتاردىڭ قوعامدىق بەلسەندi­لiگi ارتىپ كەلەدi. جانە دە ول قىزىعۋشىلىق تەك الەۋمەت­تiك نە ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە عانا قا­­­تىس­تى ەمەس. الەم­­­دەگi ءارتۇرلi وقي­عالاردان حاباردار بولا باستاعان ادامدار تەك قانا كۇيكi تiرلiگi تۋرالى عانا ەمەس، وتكەن-كەتكەن تاريح جايىندا دا ساۋالدار قويا باستايدى.

ونىڭ ۇستiنە قو­عامدىق ءومiردiڭ بۇ­گiنi مەن بولاشاعىن انىقتايتىن مىقتى فاكتور دۇنيەگە كەلدi: ول ۇلتتىق سانا-سەزiمنiڭ، سوعان نەگiزدەلگەن نامىستىڭ ويانۋى. ويانىپ قانا قويماي، ميلليونداردىڭ جۇرەگiن جاۋلاۋى، ساياسي ترەندتiڭ ەڭ باستى انىقتاۋىشىنا اينالۋى!

ءدال وسى جايت وسى كۇنگە دەيiن كوپ جاعدايدا رەسمي قالىپتان، اسiرەسە، كەڭەس زامانىنىڭ قاتاڭ دا قىتىمىر قاعيدالارىنان شىعا الماي كەلگەن فورمالدى، تىم يدەولوگيالاندىرىلىپ كەتكەن تاريحقا بەيرەسمي، جاڭاشا زامان تالاپتارى تۇرعىسىنان قاراۋعا ءماجبۇر ەتۋدە.

مiنە، وسىنى سەزگەن بيلiك قوعام ومiرiندەگi تىڭ تەندەنتسيانى ءوز قولىنا الىپ، سول ۇدەرiسكە كوشباسشى بولۋعا ۇمتىلۋدا. مەمحاتشى جاساعان باياندامانىڭ باستى سيمپتومى وسى دەپ بiلەمiن! وكiمەتتiڭ لوگيكاسى مىناداي: “ەگەر دە ءوزiمiز قازiر قولعا الماساق، ەرتەڭگi كۇنi بiزگە باعىنبايتىن باسقالار، سونىڭ iشiندە قازiرگi بيلiككە سىني كوزقاراسى بارلار، سول تاريحتى جازىپ قويۋى مۇمكiن!”.

مويىنداۋ كەرەك، قۇلاق ۇي­رەنگەن اقورداشىل پافوستان شىعا الماي، بيلiكتiڭ سويىلىن بiرجاقتى سوقسا دا، ءدال وسى بايان­داماسىندا مەملەكەتتiك حاتشى مارات ءتاجين كوتەرگەن كوپ ماسەلەمەن كەلiسپەسكە لاج جوق.

ماسەلەن، تۇڭعىش رەت رەسمي تۇلعا تاريحتى زەرتتەۋدەگi ولقىلىقتار جايىندا اشىق ايتتى. تاريحي عىلىم، ونىڭ كونتسەپتۋالدىق تالاپتارى تۇرعىسىنان ينتەللەكتۋال ءتاجين كوڭiلگە قونار بiراز ماسەلە قوزعادى. قازiرگi بيلiكتiڭ سىڭارجاقتى ءارi سiرەسiپ قالعان ساياساتىنىڭ اياسىندا وسىناۋ جاڭاشىلدىق ءارi بيلiك اتقار­عان iستەرگە دەگەن سىنشىلدىق تانىتۋ – ءسوزسiز قۇپتارلىق باستاما. ۇزاعىنان ءسۇيiندiرسiن دەپ قالاسىڭ تiپتi...

بiراق مەمحاتشىنىڭ وسى سوزدەرiنiڭ دەنiن قولداۋمەن قاتار، ولاردى تولىقتىرۋ مەن ودان ءارi تارقاتۋ قاجەت ەكەندiگi اپ-انىق سەزiلiپ تۇر. ويتكەنi باتىل باياندامامەن تانىسۋ بارىسىندا بiرشاما ساۋالدار پايدا بولدى. جانە دە كەيبiر جاقسى باستالعان تۇجىرىمدار سوڭىنا دەيiن جەتكiزiلمەي، ەكiۇشتى قالىپتا قالعان سياقتى...

مەنi ەرەكشە ەلەڭ ەتكiزگەن جايت مىناۋ: تاريحتىڭ كۇردەلi تۇستارىن زەرتتەۋ iسiندە مەمحاتشى ماسەلەنiڭ “تاريحي جانە... ەتيكالىق جاقتارىن” ەسكەرۋگە شاقىرادى. مەنiڭشە، بۇل وتە-موتە قاۋiپتi تەزيس!

تاريحتىڭ اتى – تاريح! بولار iس بولدى، بوياۋى سiڭدi. ەندi ونى باس­قاشا سۋرەتتەۋدiڭ قاجەتi جوق. ياعني كەز كەلگەن تاريحي وقيعا تۋرالى تەك قانا شىندىق ايتىلۋى تيiس! ايتپەسە، جەكە بiر تۇلعانىڭ، بiر ۇلتتىڭ نەمەسە الەۋ­مەتتiك توپتىڭ قاباعىنا قاراپ، “ەتيكالىق” جاعىنان سىپايى بوپ جاتساق، كوپتەگەن نارسە ايتۋسىز قالادى ەمەس پە؟! بۇل تالاپتىڭ، اسiرەسە، قازاقستاندى وتارلاۋ ساياساتىنا، كەشەگi كەڭەس وداعىنىڭ شىنايى بەت-پەردەسiن اشۋ­عا، ۇلتارالىق ساياساتتىڭ وتكiر ماسەلەلەرiنە تiكەلەي قاتىسى بار. وسىناۋ اسا ماڭىزدى ءارi جاۋاپتى iستە تەك قانا شىندىق، تازا فاكتولوگيا ابىروي اكە­لەدi. ايتپەسە، تاعى دا تاريحي-سىماق اڭىزداردىڭ جەتەگiندە كەتە بەرەمiز.

بiر سوزبەن ايتقاندا، كەشەگi قىپ-قىزىل كوممۋنيستەر جازعان، ساياسي بيۋرو بەكiتكەن وقۋلىقتاردىڭ ورنىنا شىن مانiندە ۇلتشىل مiنەزدi وتانسۇيگiش اۆتورلار جاز­عان، بۇكiل قوعام بەكiتكەن ءارi قابىل العان وقۋلىقتار دۇنيەگە كەلۋi قاجەت!

 

ءوز سوزiندە مەمحاتشى مەتودولوگيا تۋرالى جاقسى ايتتى. شىنىمەن دە تاريحتى زەرتتەۋدi بازالىق، ۇستىندىق ماسەلەلەردi قايتا قاراماي قالىپتاسقان جاعدايدى وزگەرتە المايمىز. دەسەك تە مەن ءتاجين تiلگە تيەك ەتپەگەن ەكi مەتودولوگيالىق پروبلەمانى ايتقىم كەلەدi.

ولاردىڭ ءمانiسi مىنادا.

ماسەلەن، مەمحاتشى: “قازاقستاننىڭ جاڭاشا تاريحىنىڭ ەكi ونجىلدىعىنىڭ ماڭىزىن ۇعىنۋىمىز قاجەت” دەيدi. دۇرىس دەلiك. بiراق ول ۇعىنۋ قانداي پرينتسيپتەر نەگiزiندە جۇرگiزiلمەك؟ جاڭا تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزگەلi اتقارعان تiرلiككە جان-جاقتى، سو­نىڭ iشiندە وتكەن جول مەن الداعى پەرسپەكتيۆالاردى وبەكتيۆتi سالىستىرىپ، تارازى باسىنا سالاتىن سىني تۇرعىدا ما؟ الدە قازiرگi پرەزيدەنتتiڭ، مەمحاتشى ايتپاقشى، “تاريحتاعى ەرەكشە رولiن” رەتتi-رەتسiز اتاۋمەن شەكتەلەتiن جەكە باسقا تابىنۋ تۇرعىسىنان با؟

ءسوز جوق، نازارباەۆ سەكiلدi پرەزيدەنتتiڭ قازاق ەلiنە سiڭiر­گەن ەڭبەگi جەتەرلiك، بiراق وسى جىلدار iشiندە ورىن العان ولقىلىقتاردى اتاۋ نەگە مەملەكەتتiك قىلمىسپەن پارا-پار بوپ سانالۋى تيiس؟! “كۇندە دە داق بار” دەيدi عوي عارىش پەن قوعامدى زەرتتەپ جۇرگەن بiلگiشتەر...

ياعني، “جاڭاشا تاريحتىڭ ەكi ونجىلدىعىنىڭ ماڭىزى” كەشەگi الاشوردا نەمەسە قوناەۆ زاماندارىنىڭ ماڭىزدىلىعىنان اسىپ كەتiپ، تاريحىمىز بiرجاقتى بوپ كەتپەسiنە كiم جانە نە كەپiل؟ وسى جاعىن مەمحاتشى اشىق ايتىپ، تاريحي ادiلەتتiكتi ساقتاپ قالۋ مەحانيزمiن ۇسىنۋ كەرەك ەدi.

سوندىقتان تاريح سەكiلدi جالپىقوعامدىق، كەرەك دەسەڭiز، جالپىادامزاتتىق iرگەلi عىلىمدى بەيساياسيلاندىراتىن كەز كەلدi! ياعني، عاسىرلارعا ارنال­عان تاريحي وقۋلىقتار مەن زەرتتەۋلەر عۇمىرى “ەكi ونجىلدىقتان” اسا قويمايتىن كەزەكتi بيلiكتiڭ ساسىق كونيۋنكتۋرالىق تۇزەتۋلە­رiنەن مۇلدەم ادا بولۋى قاجەت. تاريحقا تسەنزۋرا جۇرمەيدi!

باسقاسىن ايتپاعاندا، اۋىل جاقتا كەشەگi توقىراۋ زامانىنان قالعان “دامىعان سوتسياليزم” دوگمالارىنا نەگiزدەلگەن قانشاما كiتاپتار مەن جيناقتار توز-توز بوپ جاتىر! اسiرەسە، پاتشاعار برەجنەۆتiڭ كiتاپتارى قانداي اسەم بەزەندiرiلiپ، قانداي قىمبات قاعازعا باسىلىپ، شىعارىلاتىن. تارالىمىنىڭ ءوزi قانداي كوپ ەدi! ەت جەگەندە قول سۇرتۋگە دە پايدالانبايتىن بولدى ولاردى، ويتكەنi شاڭ باسىپ قالعان! اۋىلدىڭ شاڭى عانا ەمەس، تاريحتىڭ شاڭى!

ماسەلەن، قازiر جاڭاشا تاريحتى زەرتتەۋگە ارنالعان تۇتاس ينستيتۋت قۇرىلدى. دۇرىس ەكەن. ال ەل تاريحىنىڭ باسقا دا ماڭىزدى كەزەڭدەرiن جان-جاقتى ءارi قازiرگi زامان تالابىنا ساي زەرتتەۋدi قولعا الاتىن جاڭا ينستيتۋتتار نەگە اشىلمايدى؟ ماسەلەن، بiزگە قازاق ۇلتىنىڭ ەتنوگەنەزiن، ياعني شىعۋ تەگiن، قالىپتاسۋ كەزەڭدەرiن، باسقا ۇلتتارمەن قان مەن تەرگە تولى باسىبايلى باسەكەسiن تىڭعىلىقتى زەرتتەيتiن بiلiكتi ورتالىقتار قاجەت-اق! نەمەسە قازاقستان اۋماعىنا باسقا حالىقتاردىڭ قالاي، نە سەبەپتi كەلگەنi تۋرالى اڭگiمەنi بۇگە-شiگەسiنە دەيiن زەرتتەپ، بارشاعا ۇعىنىقتى ەتiپ، بايانداپ بەرەتiن جەكە ينستيتۋت كەرەك-اق! ونىڭ ءوزi قوعامداعى قازiرگi احۋالعا وڭ اسەرiن تيگiزەرi حاق.

جانە دە عىلىمي زەرتتەۋ iسiن­دە مەمحاتشى نەگiزiنەن جوعارعى وقۋ ورىندارىنا ءۇمiت ارتادى ەكەن. وزدەرi جىل سايىن اتتەستاتسيالاردان وتە الماي جاتقان ولارعا بۇل مiندەت تايلاققا ارتقان تەڭدەي بوپ قالماي ما؟ ونىڭ ورنىنا قازاقستان عىلىمىنىڭ التىن ورداسى – ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنا، ونىڭ تيiستi ينس­تيتۋتتارىنا نەگە وسى اسا ماڭىزدى شارۋانى تاپسىرماسقا؟ كەزiندە اناۋ-مىناۋدى سىلتاۋراتىپ، ۇعا-نىڭ دا تۇبiنە جەتتi, كەشەگi كۇنi بيلiك ساناسىپ، سوزiنە توقتايتىن قۇدiرەتتi قۇرىلىمنىڭ قۇزىرىن قاتارداعى قوعامدىق ۇيىمنىڭ دەڭگەيiنە دەيiن قۇلدىراتىپ جiبەردi! تiرi بولسا، سات­باەۆ قازiرگi بيلiكتiڭ سازايىن بiر تارتقىزار ەدi عوي!

مەنiڭشە، سول قاتەنi تۇزەتiپ، ۇعا-نى ەڭ بەدەلدi, ەڭ ماڭىزدى عىلىم ورداسى رەتiندە قايتا قۇرۋ كەرەك! ءارi سونداعى تاريح ينستيتۋتتارىن جاڭاشا قۇرۋ قاجەت. بiز شىن مانiندە اكادەميالىق نەگiزدەگi تاريحقا ءزا­رۋمiز!

ەكiنشi پروبلەما بiرiنشiدەن تۋىندايدى.

بiزدە بەلگiلi بiر كەزەڭگە تاريحي باعا بەرۋ iسi كوبiنەسە جەكە تۇلعالاردىڭ توڭiرەگiنەن اسا الماي، سولاردىڭ كولەڭكەسiندە قالىپ قويىپ ءجۇر.

ارينە، جەكە ادامنىڭ تاريحتاعى رولiن ەشكiم دە مۇلدەم جوققا شىعارا المايدى. بiراق وكiنiشكە قاراي، بiزدە سول رول تىم ابسوليۋتتەندiرiلiپ، باس اينالىپ كەتەر بيiكتەرگە شارىقتاپ كەتكەن (ول ءۇردiستiڭ تۇپكi سە­بەپتەرi دە بەسەنەدەن بەلگiلi – ءاربiر جاڭا باسشى ءوز تاريحىن جازۋعا تىرىسادى!). تاريحي پروتسەستەردەگi قوعامنىڭ، حالىقتىڭ، الەۋمەتتiك توپتاردىڭ رولi مۇلدەم ۇمىت قالعان! بۇل جاعدايدى دا وزگەرتەتiن كەز كەلدi!

ونىڭ ۇستiنە، حالىقتىڭ تاريحتاعى قوزعاۋشى كۇش رەتiندە رولiن قايتا قاراۋ سول كەزەڭدە، سول قيلى-قيلى زاماندارداعى تەرەڭ پروتسەستەرگە مۇقيات ءۇڭiلiپ، ولاردىڭ تۇپكi سەبەپتەرiن تاپ باسۋعا مۇمكiندiك بەرەدi. ودان جالپى تاريح، قالا بەردi, قوعامدىق وي ۇتپاسا، ۇتىلمايدى!

قازاقستاننىڭ دامۋ فورماتسيالارى تۇسىندا تاريح ساياسي مۇددەلەردiڭ، سۋبەكتيۆتi كوزقاراستاردىڭ ويىنشىعىنا اينالىپ، تابانىنىڭ ءبۇرi جوق، تۇراقسىز ءارi جالتاق فەنومەنگە اينالدى. تاريحىنا سەنبەگەن ۇلت بۇگiنiن باياندى ەتە المايدى، ءوزiنiڭ بولاشاعىنا دا سەنبەيدi!

سوندىقتان شىندىق پەن ادi­لەتتiك تالاپتارىنا سۇيەنiپ، تال­كەككە ۇشىراپ جۇرگەن تاريحىمىزدى تۇراقتاندىراتىن ۋاقىت كەلدi.

ونسىز قوعامدى تۇراقتاندىرۋ مۇمكiن ەمەس!

 

“تاريحتا تەك قانا اق، نە قارا ءتۇس بولمايدى” دەپ ءتاجين جاقسى ايتتى. مەن وسى ءسوزدi بىلاي جالعاستىرار ەدiم: “بۇگiنگi كۇن­نiڭ بولمىسىندا دا تەك قانا اق، نە قارا ءتۇس بولمايدى!”.

بيلiك ۇعىنۋعا تيiس بiر تاريحي جايت بار: اعىمداعى مەملەكەت ساياساتى – كۇندەلiكتi جازىلىپ جاتقان تاريح!

بۇگiن رەسمي باق ارقىلى قانشا سول تiرلiكتi ماقتاپ جازسا دا، ەرتەڭگi كۇننiڭ تاريحشىلارى ونى تاريحي تۇرعىدان قايتا قاراپ، مەيلiنشە وبەكتيۆتi, ادiلەتتi تۇردە باياندايدى. ول كەزدە اقوردانىڭ قازiرگi تسەنزۋراسى بولمايدى، باسقاشا، جالپىقوعامدىق مۇددەلەرگە نەگiز­دەلگەن تالاپتار بولادى!

سوندىقتان دا بيلiككە: “ەر­تەڭ جازىلار تاريحىڭدى بۇگiن تۇزە!” دەگiڭ كەلەدi.

ياعني، ەرتەڭگi كۇندi كۇتپەي-اق، قازاقستاننىڭ بۇگiنi تۋرالى اڭگi­مەنi مەيلiنشە اشىق تا بۇكپەسiز جۇرگiزۋ قاجەت! قوعامدا ءجۇرiپ جاتقان پروتسەستەرگە جان-جاقتان باعا بەرiپ، پiكiر­الۋاندىعى پرينتسيپتەرiنە سۇيەنۋ ءداستۇرiن قالىپتاستىرۋعا تيiس­پiز. مۇنىڭ ءوزi عىلىمي وبەكتيۆيزم تالاپتارىنان تiكەلەي تۋىندايدى.

ءسوز سوڭى ورنىنا.

مارات ءتاجيننiڭ وت­كەندەگi مەملەكەتتiڭ اق­پاراتتىق ساياساتى تۋرالى اشىق تا بۇكپەسiز اڭگiمەسiنەن كەيiن قوعام بiرشاما سەرپiلiپ قالعانى راس. باق سالاسىندا جىلدار بويى ايتىلماي كەلە جاتقان اششى شىندىقتى ەستiپ، مەن دە، ءوزiمنiڭ كوپجىلعى بيلiكتiڭ سىنشىسى رەتiندەگi مار­تەبەمە قاراماي، مەمحاتشىنىڭ سول بايانداماسىن قولداپ، ەتەكتەي ماقالا جازعانمىن.

بiراق ساۋەگەي بولماسام دا، مەنiڭ سول ماقالادا بiلدiرگەن كۇمانiم راس بولعان سەكiلدi: باق-تىڭ باياعى جارتاسى، سول جارتاس! وزگەرگەن ەشنارسە جوق: ءتاجين تەگەۋرiندi سىننىڭ استىنا العان بiردە-بiر شەنەۋنiك نە مەمباق باسشىسى ورنىنان كەتكەن جوق، مەملەكەتتiڭ اقپارات ساياساتىندا دا وقىرمان وقىپ، كورەرمەن كوزiنە تۇسەتiندەي بiر دە بiر اۋىز تاتىر جاڭالىق ەنگiزiلگەن جوق.

وسى ورايدا بiزدiڭ مەمحاتشىنى كورشi ەلدiڭ پرەزيدەنتi بولعان دميتري مەدۆەدەۆپەن سالىستىرعىڭ كەپ كەتەدi: ول دا “بوستاندىق”، “مودەرنيزاتسيا”، “ەكونوميكالىق قىلمىستار ءۇشiن جازالاۋدى اداميلاندىرۋ” سە­كiلدi قۇلاققا جاعىمدى، كوڭiلگە قونىمدى ۇرانداردى جالاۋ ەتكiسi كەلiپ ەدi, بiراق ءبارi دە ءسوز جۇزiندە قالىپ وتىر.

رەسەيدەگi احۋال ايان: مەدۆە­دەۆتiڭ ورنىنا پۋتين كەلدi, ءسويتiپ، مەملەكەت دامۋىنىڭ باسىم باعىتتارى قايتا قارالىپ، تاكتيكالىق تۇزەتۋلەر ەنگiزiلدi. ال بiزدە شە: سول پرەزيدەنت، باس­قارۋ مەحانيزمiنە بiر تابان جاقىن سول ءتاجين، سول ۇكiمەت، سول شەنەۋنiكتەر. باياندامالاردا بەكiتiلگەن باپتاردى باياندى ەتۋگە نە كەدەرگi سوندا؟

ءوز باسىم سول سەبەپتەردi بi­لەتiن سياقتىمىن. ماسەلەن، مە­نiڭشە، مەمحاتشىنىڭ بايانداماسىنداعى ينتەللەكتۋالدى يiرiمدەردi ۇكiمەت مۇشەلەرiنiڭ بiرازى تۇسiنبەيتiن دە شىعار وسى. نەمەسە تۇسiنسە دە، ولاردى سونشالىقتى ماڭىزدى نارسە دەپ قابىلدامايتىن سياقتى. ولار ءۇشiن ماڭىزدىسى – كەزەكتi بيۋدجەتتi ءوزارا ءبولiپ-قىمقىرۋ، تاياۋداعى تەندەردiڭ تاعدىرىن شەشiپ، قانجىعاسىن تاعى دا بiر مايلاپ الۋ. قۇلقىن تiرلiك تۇرعاندا سەنiڭ تاريحىڭدى قايتسiن ولار؟ كەرەك بولسا، بiرەۋدi جالداپ، ءوز ءومiربايانىن نە تاريحىن مۇنتازداي ەتiپ، جازا سالادى!

وسى جانە باسقا جايتتاردى بيلiكتiڭ ءوزi ۇعىنسا، يگi بولار ەدi.

ارينە، ەگەر دە ول شىن كوڭiلi­مەن قوعامنىڭ كەيبiر سالاسىنا جاڭالىق ەنگiزگiسi كەلسە...

 ويتكەنi ءسوز بەن iستiڭ الشاقتىعى مەنi وسىناۋ كۇماندارعا قاراي جەتەلەي بەرەدi...