توتى ءامىروۆا: ۇشقىش ءىسىن ءبىر مارتە جانە دۇرىس جاساۋى ءتيىس
ول سۋرەتتەگىدەن كوركەم. تالدىرماش، سۇڭعاق بويلى، سىمباتتى جاپ-جاس ايەلدى سالماعى 89 توننا الىپ ۇشاقتىڭ شتۋرۆالىندا ەلەستەتۋ قيىن. توتى ءامىروۆا - تمد ەلدەرى ۇشقىشتارى اراسىنان اۋە كەمەسى ەكيپاجى كومانديرى بولعان ازىرگە جالعىز ايەل. الايدا، توتىنىڭ ءوزى ۇشقىشتاردى ايەل، ەر دەپ بولۋگە قارسى.
اۋزىڭا اكەلىپ ەشكىم اس سالمايدى
- ءسىزدىڭ اتىڭىز - توتى. ءسىز ۇشۋ ءۇشىن جارالىپ، ۇشۋ - ءسىزدىڭ ومىرلىك كاسىبىڭىز ەكەنىن تۇيسىنگەن ءسات بولدى ما؟
- مەن بالا كەزىمنەن ارماندادىم.
- ۇشۋدى ما؟
- جوق. ۇشۋدى ەمەس. ناقتى ۇشقىش بولعىم كەلدى. قازىر 9-10 جاسار بالادان «نە ءۇشىن» دەپ سۇراساڭىز، قالاي جاۋاپ بەرەر ەدى؟ مەن قازىر كۇندە ۇشامىن. بىراق سونىڭ وزىندە «مەنىڭ ءىسىم» قايسىسى ەكەنىن انىق بىلمەيمىن. بالكىم، مەن باسقا سالانى دا ۇشۋدان ارتىق مەڭگەرە الاتىن شىعارمىن؟!
- اتىڭىزدى توتى قويعانىنا قاراعاندا اتا-اناڭىز ءبىر نارسەنى سەزگەن بولار...
- ولاردىڭ ۇشقىش بولۋىما ەش قاتىسى جوق. اكەم ەرتە قايتىس بولدى. 17 جاسىمدا ءوزىم ريگا ازاماتتىق اۆياتسيا ينجەنەرلەرى ينستيتۋتىنا ءتۇستىم. ونى بىتىرگەننەن كەيىن شاعىن ۇشاقتاردا ۇشىپ ۇيرەندىم. ودان سوڭ ازاماتتىق اۆياتسيا اكادەمياسىندا ءدارىس الدىم.
ول سۋرەتتەگىدەن كوركەم. تالدىرماش، سۇڭعاق بويلى، سىمباتتى جاپ-جاس ايەلدى سالماعى 89 توننا الىپ ۇشاقتىڭ شتۋرۆالىندا ەلەستەتۋ قيىن. توتى ءامىروۆا - تمد ەلدەرى ۇشقىشتارى اراسىنان اۋە كەمەسى ەكيپاجى كومانديرى بولعان ازىرگە جالعىز ايەل. الايدا، توتىنىڭ ءوزى ۇشقىشتاردى ايەل، ەر دەپ بولۋگە قارسى.
اۋزىڭا اكەلىپ ەشكىم اس سالمايدى
- ءسىزدىڭ اتىڭىز - توتى. ءسىز ۇشۋ ءۇشىن جارالىپ، ۇشۋ - ءسىزدىڭ ومىرلىك كاسىبىڭىز ەكەنىن تۇيسىنگەن ءسات بولدى ما؟
- مەن بالا كەزىمنەن ارماندادىم.
- ۇشۋدى ما؟
- جوق. ۇشۋدى ەمەس. ناقتى ۇشقىش بولعىم كەلدى. قازىر 9-10 جاسار بالادان «نە ءۇشىن» دەپ سۇراساڭىز، قالاي جاۋاپ بەرەر ەدى؟ مەن قازىر كۇندە ۇشامىن. بىراق سونىڭ وزىندە «مەنىڭ ءىسىم» قايسىسى ەكەنىن انىق بىلمەيمىن. بالكىم، مەن باسقا سالانى دا ۇشۋدان ارتىق مەڭگەرە الاتىن شىعارمىن؟!
- اتىڭىزدى توتى قويعانىنا قاراعاندا اتا-اناڭىز ءبىر نارسەنى سەزگەن بولار...
- ولاردىڭ ۇشقىش بولۋىما ەش قاتىسى جوق. اكەم ەرتە قايتىس بولدى. 17 جاسىمدا ءوزىم ريگا ازاماتتىق اۆياتسيا ينجەنەرلەرى ينستيتۋتىنا ءتۇستىم. ونى بىتىرگەننەن كەيىن شاعىن ۇشاقتاردا ۇشىپ ۇيرەندىم. ودان سوڭ ازاماتتىق اۆياتسيا اكادەمياسىندا ءدارىس الدىم.
- جاقىندا رەسەيلىك ۇشقىش ايەلدەردىڭ ينتەرنەت فورۋمىن وقىدىم. سوندا ولار بۇرىنعى سوۆەت ەلدەرىندە ايەلدىڭ ۇشقىش بولۋى ەرلىك دەپ جازىپتى. ولار ەرلەر باسىمدىلىق ەتەتىن بۇل سالادا جۇمىسقا ورنالاسۋ، مانساپ باسپالداعىمەن جوعارى كوتەرىلۋ قيىن ەكەندىگىنە شاعىمدانىپتى...
- مەنىڭشە، ەگەر ۇشقىشتىڭ بىلىكتىلىگى تالاپقا ساي بولسا، ونى جۇمىسقا الۋدان ەشكىم باس تارتپايدى. مەنەن دە كەيدە: «ءسىز قيىندىقتارعا كەزىكتىڭىز بە؟» دەپ سۇرايدى، كەيبىرەۋلەر: «مەن قيىندىقتارمەن كۇرەسىپ، جەڭىسكە جەتتىم»، - دەپ جاتادى. مەن ەشتەڭە ايتا المايمىن. ويتكەنى، ەشكىم ءبارىن دايىنداپ اكەلىپ، اۋزىڭا توسپايدى. اكەلۋگە مىندەتتى دە ەمەس! اينالاڭداعىلارمەن ارپالىسىپ، كۇرەسۋدىڭ دە قاجەتى جوق. تەك ءوزىڭنىڭ كەمشىلىكتەرىڭدى ۇنەمى تۇزەپ، بىلىكتىلىگىڭدى ءاردايىم ارتتىرىپ وتىرۋىڭ كەرەك. بىرەۋدى ايىپتاۋ - ماسەلەنىڭ شەشىمى ەمەس. ەگەر جۇمىسقا الماسا، ونىڭ سەبەپتەرى بار شىعار. مەنىڭ بىلۋىمشە، رەسەيدە قازىر ەكىنشى دارەجەلى ۇشقىش ايەلدەر بار. ارينە، ولاردىڭ اراسىنان ازىرگە ەكيپاج كومانديرلەرى شىعا قويعان جوق. ويتكەنى، كومانديرگە قاتاڭ ءارى جوعارعى تالاپ قويىلادى.
- ال رەسەيلىك ۇشقىش ايەلدەر وزدەرىن كورگەندە باسشىلىق قولدارىن توبەلەرىنە قويىپ، جولاتپايتىندىعىن جازىپتى. ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىزدا وسى نەگىزدە قىسىمشىلىق جاسالعان كەزدەر بولدى ما؟
- بولعان دا شىعار. مەن وعان ءمان بەرمەيمىن. كىم نە ويلامايدى؟ كىم نە ايتپايدى؟ ءار كىمنىڭ ءوز جولى بار... نەگە، مىسالى، حيرۋرگتارعا بايلانىستى ايەل مە، ەر مە دەپ سۇرامايدى؟!
- ۇشقىش بولۋ ەرلەردىڭ ءىسى سانالىپ كەلگەن. ءتىپتى ايگىلى «نەبەسنىي تيحوحود» فيلمىندەگى: «پەرۆىم دەلوم، پەرۆىم دەلوم - سامولەتى، ا دەۆۋشكي؟ ا دەۆۋشكي - پوتوم» دەگەن ءان شۋماعى بار عوي...
- ءسىز ول كينونى كورىپ پە ەدىڭىز؟ ول كينودا دا ايەل - ۇشقىش قوي!
ۇشقىشقا ەشكىم جاردەمدەسە المايدى
- قازاقستاندا سىزدەن وزگە ايەل ۇشقىشتار بار ما؟
- قىزدار وقىپ جاتىر. ازىرگە ەشقايسىسى كاسىبي اۆياتسياعا كەلە قويعان جوق. ولاردىڭ ۇشقىش بولۋى كومپانياعا دا، مەملەكەتكە دە، ەرلەرگە دە بايلانىستى ەمەس. ءبارى - وزدەرىنىڭ ىقتيارىندا. كەيدە بىرەۋدىڭ قولىنان كەلمەي جاتقاندا مەنەن دە: «كومەكتەسىپ جىبەرىڭىزشى!» دەپ سۇرايدى. مەن ولارعا بىردەن: «بۇل - جاردەمدەسەتىن سالا ەمەس»، - دەپ ايتامىن. مىسالى، حيرۋرگقا اكە-شەشەسى، دوستارى، تۋىسقاندارى كومەكتەسە الا ما؟! وندا ۇشقىشقا قالاي جاردەمدەسۋگە بولادى؟
- ەگەر بارلىعى ايەلدەردىڭ وزدەرىنە عانا بايلانىستى بولسا، نەگە ۇشقىش ايەلدەر از؟ ياعني، ۇشقىش بولعىسى كەلەتىن قىزدار از بولعانى عوي؟
- از ەمەس. ۇشقىش بولۋعا تالپىناتىندار بار.
- وندا نەگە بۇل سالانى باعىندىرۋ قيىن؟
- قيىن جۇمىس. بىراق ءبارىبىر ءبىزدىڭ قىزدار كەلەشەكتە كاسىبي اۆياتسياعا كەلەتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىن. ويتكەنى، ولار ايەل زاتى بولعاندىقتان، سىننان وتە الماي جۇرگەن جوق قوي. ءتىپتى جىگىتتەردىڭ اراسىنان دا ىرىكتەۋدەن سۇرىنبەي وتەتىندەر كەمدە-كەم. مىسالى، بىلتىر امەريكاعا وقۋعا جىبەرۋ ءۇشىن 170 جىگىتتىڭ اراسىنان تەك 8-ءى عانا تاڭداپ الىندى.
وقۋدى بىتىرگەن سوڭ دا ۇشاققا وتىرا سالۋ مۇمكىن ەمەس. ۇزاق جۇمىس ىستەۋ كەرەك. وقىپ-وقىپ، تۇك شىعارا الماۋى ىقتيمال. ەڭ باستىسى - ىجداھات، ەڭبەك پەن تەحنيكالىق بەيىمدىلىك بولۋى كەرەك. مىسالى، كەيبىرەۋلەر قانشا تىرىسسا دا، كولىك ايداۋدىڭ شەبەرى اتانا المايدى عوي. ۇشقىش ءۇشىن دەنساۋلىق تا ماڭىزدى. ويتكەنى، كۇن سايىن ۇشۋدان دەنساۋلىعىڭ جاقسارمايدى. قانشا مىقتى دەنساۋلىق بولسا دا، سىر بەرۋى مۇمكىن.
وعان قوسا ۇشاق شتۋرۆالىندا تۇرۋ - ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. كابينەتتە وتىرۋ - ءبىر باسقا. وقىعانىڭدى قايتارىپ الىپ، تۇزەپ، وڭدەۋگە بولادى. ال مۇندا جۇمىستى قازىر، ءبىر مارتە جانە دۇرىس جاساۋ كەرەك. قايتارا جوندەۋگە مۇمكىندىك بەرىلمەيدى.
- حالىقارالىق رەيستەرگە ۇشۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن دە جەتىك مەڭگەرۋ كەرەك قوي...
- مەن وقىماعان جەر قالمادى. لوندوندا، دۋبايدا، تۇركيادا، امستەردامدا ءدارىس الدىم... جاتتىعۋ كەزىندە اعىلشىن ءتىلىڭدى تەكسەرىپ وتىرمايدى، وقۋ تەك اعىلشىن تىلىندە وتەدى. ءتىلدى ءتۇسىنىپ قانا قويماي، سۇراقتارعا جىلدام جاۋاپ بەرىپ، جۇمىس ىستەۋىڭ كەرەك.
- ال ۇشاقتا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ دارەجەسى قانداي؟
- ۇشاقتاعى جولسەرىكتەردىڭ ءۇش ءتىلدى ءبىلۋى شارت. ارينە، ەگەر ەكى شەتەلدىك ۇشقىش بىرگە وتىرىپ قالسا، وندا ولاردى ەشكىم تۇسىنبەيدى. ءبىر كولدەنەڭ جاعداي بولسا، وزدەرى جولاۋشىلارمەن تىلدەسە الماي، جولسەرىكتەر ارقىلى تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلەدى.
كوپشىلىكتىڭ سەنىمىن العان كوماندير بولادى
- ەڭ العاشقى ۇشاعىڭىز ەسىڭىزدە مە؟
- ارينە. «ان-2». العاش رەت وقۋ-جاتتىعۋ كەزىندە وتىردىم. قازىر ءار ءتۇرلى ۇشاقتا ۇشامىن: «Airbus-319»، «Airbus-320»، «Airbus-321». قايسىسى قاي كۇنگە سايكەس كەلەدى، سونىمەن ۇشۋعا تۋرا كەلەدى. ولاردىڭ اراسىنداعى ۇلكەنى «ا-321». ونىڭ سالماعى - 89 توننا. جالپى ۇشقىش رەتىندە 5 مىڭ ساعاتتى اسپاندا وتكىزدىم.
- العاش ۇشاق شتۋرۆالىنا وتىرعاندا قاتتى قورىققان شىعارسىز؟ قازىر شە؟
- قورقىنىش بولۋ كەرەك. ادامعا قورقىنىش ءتان. ۇشقىش ەشنارسەدەن قورىقپايتىن بولسا، ول پسيحولوگيالىق سىناقتان وتە المايدى. ەشنارسەدەن سەلت ەتپەيتىن ادام - اۋىتقۋشىلىقتى اڭعارتپاي ما؟
- قازىر قازاقستاندا ۇشقىش بولۋ قاۋىپتى ەمەس پە؟ شىلدە ايىندا يراندا قانشاما ۇشقىشتارىمىز قازا بولدى؟!
- يا. جاقىندا قازاقستاندىق ۇشقىشتار جەرلەندى... مەن ۇشاتىن ۇشاقتار ايتارلىقتاي جاڭا. باسقا ۇشاقتار تۋرالى ەشتەڭە ايتا المايمىن. ويتكەنى، بۇل - مەنىڭ قۇزىرىما كىرمەيتىن شارۋا. باسقا اۋەكومپانيالارداعى ۇشاقتار ايتارلىقتاي ەسكى.
- «ەير-استانا» ۇشاقتارىنان وزگە قازاقستاندىق ۇشاقتار ەۋرووداقتىڭ «قارا تىزىمىنە» كىرىپ، ولاردىڭ ەۋروپاعا ۇشىپ كەلۋىنە تيىم سالىندى ەمەس پە؟!
- «ەير استانانىڭ» ۇشاقتارىنان وزگە ۇشاقتار ەۋروپاعا ونسىز دا ۇشپايدى. ان-2, ان-24 سياقتى كىشكەنتاي ۇشاقتاردى قانشا تارتساڭ دا، 7-8 ساعات ۇشۋى ءتيىس ەۋروپاعا جەتە الماس ەدى. وندا قانداي ۇشاقتارعا تيىم سالىنىپ، وعان كىمدەر نارازىلىق ءبىلدىرىپتى؟! ەڭ الدىمەن سونى انىقتاپ الۋ كەرەك ەدى. بىراق ءبىزدىڭ جۋرناليستەر ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا بارماستان، «قازاقستاننىڭ ۇشاقتارىنا تيىم سالىندى» دەپ شۋ كوتەردى. مەن سونداي ماقالالاردى وقىپ: «قۇدايىم-اۋ، بۇل ۇشاقتار ول جاققا ەشقاشان ۇشىپ كورمەسە، بۇلار نەسىنە داۋرىعىپ وتىر؟!» دەپ تاڭ قالدىم.
- ال جاقىن كۇندەرى ەۋرووداق ءبىزدىڭ بارلىق قازاقستاندىق اۋەكومپانيالارعا، ونىڭ ىشىندە «ەير استاناعا» ەگەر اتموسفەراعا زياندى قالدىقتار تارتۋ دەڭگەيىن ازايتپاسا، ەۋروپاعا ۇشۋعا تيىم سالىناتىندىعىن حابارلادى...
- مەنىڭشە، ەۋروپالىقتار باسقالاردىڭ كوبىرەك جاڭا اۋە كەمەلەرىن ساتىپ العاندارىن قالايدى. ال جاڭارتىلعان قوزعالتىقشى بار ونداي ۇشاقتار ەۋروپادا جاسالادى ەمەس پە؟! وسىلاي ولار وزدەرىنىڭ اۋە ونەركاسىبىنە سەرپىلىس بەرىپ، ەۋروپادا سەرتيفيكاتتالماعان ۇشاقتاردىڭ جولىن جابادى. ءوزىڭىز بىلەسىز، قازىر رەسەي دە ءوز ۇشاقتارىن جاساماق. قىتاي مەن برازيليا دا ۇشاق شىعارادى. بۇل - ەۋروپالىقتاردىڭ ءوز ەكونوميكاسىن قورعاۋىنىڭ قالىپتى ءتاسىلى.
مەنىڭشە، «ەيراستانا» ءۇشىن قورقىنىشتى ەشتەڭە ەمەس. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ۇشاقتاردىڭ باسىم بولىگى ونسىز دا ەۋروپادا شىعارىلعان. «Airbus»-تار ءتىپتى جاپ-جاڭا. ەگەر زياندى قالدىقتار مولشەردەن ارتىق شىعىپ جاتسا، سول ەۋروپالىق زاۋىتتاردىڭ وزدەرىنە شوتتى جىبەرۋ كەرەك.
ايەل كاپيتان - كومپانيانىڭ كەلبەتى
- بىرنەشە جىل بۇرىن ءسىز «ەير استانا» كومپانياسىن سوتقا بەرگەن كەزدە وسى سالانىڭ كەمشىلىكتەرىن كورسەتىپ ەدىڭىز. سودان بەرى كومپانيادا نە وزگەردى؟
- كومپانيا باسشىلىعى دا، ونىمەن بىرگە ساياسات تا وزگەردى. بۇرىن وزىڭمەن قاتار وتىرعان، تىپتەن كەيدە كاسىبي بىلىكتىلىگى تومەن بولسا دا، شەتەلدىك ۇشقىش بىرنەشە ەسە ارتىق جالاقى الاتىن. قازىر ءبىزدىڭ جالاقىمىزدى بىرنەشە ەسەگە ءوسىردى. بۇرىنعىداي قۇل بولىپ جۇمىس ىستەپ، تومەن جالاقى الۋ جوق. بىزگە دەگەن قارىم-قاتىناستىڭ وزگەرۋى ارقاسىندا ۋشىعىپ تۇرعان جاعداي سايابىرسىدى. ارينە، جالاقىمىزدى تەڭەستىرگەن جوق. بۇل - كاسىپوداق وكىلدەرىنىڭ جۇمىسى. ولار كومپانيا باسشىلىعىمەن كەزدەسىپ، كەلىسسوزدەر جۇرگىزەدى. جالاقى ماسەلەسى الەمنىڭ بارلىق جەرىندە بار. ويتكەنى، ۇشقىشتار جوعارعى جالاقى الاتىن كاسىپكە جاتادى. اۋىر ەڭبەك تيىسىنشە باعالانۋى ءتيىس.
- ۇشقىشتار شە؟ بۇرىن جۇمىسىنان ايىرىلعان وتاندىق ۇشقىشتاردىڭ جاعدايى نە بولدى؟
- كەيبىرەۋلەرى قايتىپ كەلىپ، ولاردى قايتا جۇمىسقا الدى. بۇرىنعىداي جۇمىستان كەتسە، «ءبىتتى، جول جابىق» دەگەن ماسەلە جوق. قايتىپ كەلگىسى كەلەتىندەرگە ەسىك اشىق. ارينە، باسقا جاقتا 12 مىڭ دوللار ايلىق ۇسىنىپ جاتسا، ۇشقىشتىڭ باسقا ەلگە كەتىپ قالۋىنا تولىق قۇقى بار. مۇندا ەكى ەسە تومەن اقشا بەرىپ، ەشكىم دە قۇل سياقتى جۇمىسقا جەگە المايدى. ادامدى ماجبۇرلەۋ مۇمكىن ەمەس، ونى تەك قىزىقتىرۋعا بولادى.
- ال قازىر كومپانيادان كەتكەندەر توقتادى ما؟
- ارينە، كەز-كەلگەن ورتادا ءاردايىم ەشتەڭەگە كوڭىلى تولمايتىندار تابىلادى. بىراق كومپانياداعى جالپى جاعداي جاقساردى دەپ ايتا الامىن. بىلتىر شەتەلدىك ۇشقىشتاردىڭ سانىنا بايلانىستى نارازىلىق بولعاندىقتان، ولاردى ازايتتى.
قازىر كومپانيا ءوزىمىزدىڭ ۇشقىشتاردى اقش-تا وقىتىپ جاتىر. ياعني، بىر‑ەكى جىلدان كەيىن وتاندىق ۇشقىشتاردىڭ جاڭا بۋىنى پايدا بولماق. سەبەبى، قازىر جاستارى ەلۋدەن اسقان ۇشقىشتاردى الماستىرۋعا تۋرا كەلمەك. ال ءبىر-ەكى جىلدا ۇشقىش دايارلاۋ مۇمكىن ەمەس. ەلۋ بەس جاستاعى كومانديردى الماستىرۋ ءۇشىن تالاپكەر بەس جىل وقىپ، تاعى بەس جىلداي شەشىم قابىلدايتىنداي ىسىلىپ، قالىپتاسۋى ءتيىس. قانشا زەرەك بولسا دا، جيىرما بەس جاستاعى ۇشقىشتان ەشكىم كوماندير جاساي المايدى. ويتكەنى، كاسىبي بىلىمىنەن وزگە باسقالار ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك الا الاتىنداي ومىرلىك تاجىريبەسى مىعىم، ومىرلىك كوزقاراستارى قالىپتاسقان بولۋى شارت.
- وزىڭىزگە شەتەلدىك كومپانيالاردان ۇسىنىستار بولدى ما؟
- ارينە، ءاردايىم ۇسىنىستار بار. ايەل كاپيتان پايدا اكەلۋى ازداي كومپانيانىڭ ءيميدجىن جاقسارتا الادى. وعان قوسا ازيالىق كەلبەتتەگى ايەل ۇشقىش كوپشىلىككە تاڭسىق. كەيدە ماعان كەلىپ، سۇراستىرا باستايتىنى راس.
- ولاردىڭ ۇسىناتىن جالاقىسى ۇلكەن شىعار؟
- شەتەلدە جالاقى ۇلكەن.
- ءسىز كەتەر مە ەدىڭىز؟
- ەگەر تەك اقشا ءۇشىن جۇمىس ىستەۋ كەرەك بولسا، باسقا ماماندىقتى تاڭدار ەدىم... ال شەتەلگە اقشا ءۇشىن عانا بارۋعا بولادى. اقشانى وسى جەردەن دە تابۋعا مۇمكىندىك بار.
- جاس جاعىنان ۇشقىشقا قاتاڭ شەكتەۋ بار شىعار؟
- بۇرىن زەينەتكەرلىككە ەرتە شىعاتىنبىز. قازىر بۇل جەڭىلدىكتەردى الىپ تاستادى. ەندى سول وزگەرىستەردى قابىلداعان دەپۋتاتتارىمىز سونى وزدەرى سىناپ كورسىنشى. شتۋرۆالدا قاۋساعان، ويىنداعىسىنىڭ جارتىسىن ۇمىتىپ قالاتىن شال وتىرعان ۇشاقپەن ۇشسا، قالاي بولار ەكەن؟ (كۇلەدى) كوبى مۇنىڭ وزدەرىنە قاتىسى جوق دەپ ويلايدى... ءبىزدىڭ ۇشقىشتار ورتاسىندا ەكيپاج كومانديرىن تاڭداعان كەزدە ءار كىمگە: «سەن ءوز وتباسىڭدى وعان سەنىپ تاپسىرار ما ەدىڭ؟» دەگەن سۇراق قويىلادى. ەگەر سەن وعان وتباسىڭدى سەنىپ تاپسىرا الاتىنىڭدى بىلسەڭ: «يا، بۇل ادامعا سەنۋگە بولادى!» دەپ ايتاسىڭ. سول ادام كوماندير بولادى.
اۆياتسيادا اقشا تاباتىن تىڭ سالالار بار
- ءسىز تاجىريبەلى ۇشقىش رەتىندە قازىرگى اۆياتسيا سالاسىنىڭ قانداي ماسەلەلەرىن كوتەرەر ەدىڭىز؟
- قازاقتىڭ جەرى - كەڭ بايتاق. ەكونوميكامىز وركەندەۋى ءۇشىن ءبىزدىڭ اۆياتسيامىز ەلدىڭ ءوز ىشىندە دامۋى كەرەك. ادامدار ەكى-ءۇش كۇن بويى پوەزبەن سابىلادى. اتىراۋ مەن اقتاۋ سياقتى الىستان كەلەتىن كەز-كەلگەن ادامنىڭ ۇشۋىنا مۇمكىندىگى جوق. ۇشاقپەن قاتىناۋعا ستۋدەنتتەر مەن زەينەتكەرلەردىڭ قالتاسى كوتەرمەيدى. ولاي بولسا، بىزگە رەسپۋبليكانىڭ ءوز ىشىندە ءجيى ۇشاتىن قىمبات ەمەس رەيستەر كەرەك. مىسالى، كەڭەس وداعى كەزىندە وسكەمەننەن الماتىعا كۇن سايىن 12 رەيس بولسا، قازىر ءبىر عانا رەيس قالعان.
قازىرگىدەي عالامداسۋ زامانىندا بارلىعى جەدەل اتقارىلۋى كەرەك. كەز-كەلگەن ەڭبەك ادامىنا قوزعالىس جىلدامدىعى ماڭىزدى. ەگەر ول تاۋلىك بويى پوەزدا وتىرسا، جۇمىسىن دەر كەزىندە شەشە المايدى. ءبىز ۋاقىتتان قالماي، باسەكەگە قابىلەتتى ەل بولۋىمىز ءۇشىن قوزعالىس جىلدامدىعى كەرەك. بۇل رەتتە ەۋروپامەن سالىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ەۋروپا - شاعىن ايماق. وندا پوەزعا نە اۆتوبۋسقا وتىرا سالىپ، 3-4 ساعاتتا كەلەسى مەملەكەتكە جەتۋگە بولادى. بىزدە بۇل مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، شاعىن ايماقتىق ۇشاقتار قاجەت.
ەكىنشىدەن، بۇرىن اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىنا ۇشاقتار جاقسى كومەكتەسەتىن. وسى سالانى دا قايتا كوتەرۋ كەرەك. ەسىڭىزدە مە، ءبىر جىلدارى شەگىرتكە قاپتاپ كەتكەنى؟! قانشاما ادام مالىنان ايىرىلدى؟! ويتكەنى جەم، ءشوپ بولمادى. نەگە؟ ەگىس دالاسى دەر كەزىندە شەگىرتكەگە قارسى وڭدەلگەن جوق.
ۇشىنشىدەن، اۆياتسيانىڭ تىڭ سالالارىنىڭ ءبىرى -
جۇك اۆياتسياسى. جۇكتى ەۋروپادان - قىتايعا، وڭتۇستىك ازياعا تاسىمالداۋ ءۇشىن ۇنەمى شەتەلدىك جۇك ۇشاقتارى الماتى مەن استاناعا توقتاپ، وت الدىرادى. نەگە ءبىز وسى جۇمىستى ءوزىمىز اتقارا المايمىز؟! ءبىزدىڭ دە قولىمىزدان كەلەدى! پرەزيدەنت استانا ارقىلى وتكەل بەكەتىن جاساۋ كەرەكتىگىن ايتقان. شەتەلدىك ۇشاقتاردىڭ ورنىنا ءوزىمىز ۇلكەن جۇك ۇشاقتارىن ۇشىرا الامىز. جۇكتى بىزگە اكەلسىن، ءارى قاراي ءوزىمىز تاسيىق. قازاقستان - ۇلكەن ءترانزيتتى ەل. وعان قوسا ازياداعى كوپتەگەن ەلدەر ساياسي جاعىنان تۇراقتى ەمەس. وندا قازاقستاننىڭ وسى ارتىقشىلىقتارىن نەگە پايدالانباسقا؟! ياعني، اۆياتسيادا اقشا تاباتىن تىڭ سالالار، ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بار.
- بىراق ۇلكەن جوبالار ۇلكەن قارجى سالىمىن دا قاجەت ەتەدى..
- اۆياتسيا ارزان سالا ەمەس. ۇلكەن اقشا سالۋ كەرەك. بىراق ونىڭ قايتارىمى بولادى. بىراق بۇل ماسەلە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىلۋى ءتيىس. ۇشاقتاردىڭ قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى دە جوعارى بولۋى قاجەت. مەنىڭشە مۇنىڭ ءبارى قيىن شارۋا ەمەس. بۇل مارسقا ۇشىپ كەلۋ ەمەس قوي؟! بۇرىن بولعان جۇيەنى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك.
- وعان دايىن ماماندار بار ما؟
- الدىمەن ايماقتارعا ۇشاتىن شاعىن ۇشاقتار كەرەك. ۇشقىشتاردى ۇيرەتىپ الامىز.. مۇنىڭ بارلىعى كەشەندى تۇردە شەشىلۋى ءتيىس.
- ەكونوميكالىق داعدارىس ۇشقىشتارعا قالاي اسەر ەتتى؟ رەيستەر ازايدى ما؟
- جاز كەزىندە رەيستەر جاقسى تولادى. دۋباي سياقتى ىستىق جەرلەرگە جازدا باراتىندار از. بىراق سونىڭ وزىندە جولاۋشىلار تابىلادى. كەيبىر رەيستەر ۇنەمى تولىق. ۇشقان كەزدە ۇشاق ادامعا تولى بولسا، جانىڭ راحاتتانادى. ادامدار داعدارىس دەپ، ۇركىپ قالعان جوق. تۇراقتى جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەر دەمالىستارىن قالاي جوسپارلادى، سولاي ونى جۇزەگە اسىردى. ءومىرىن جوسپارلاماعاندار، ياعني، وتە بايلار مەن مۇمكىندىكتەرى جوقتار زارداپ تارتقان شىعار. ال ۇنەمى تۇراقتى جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەر بۇرىن قالاي ۇشسا، سولاي ۇشىپ ءجۇر.
- ۇشاق جولاۋشىلارى نەگە كوبىرەك شاعىمدانادى؟
- ءبىزدىڭ جولاۋشىلارىمىز قازىر ساۋاتتى. ءبارىن بىلەدى. ويتكەنى، ۇشاتىندار - بەلىگىلى ءبىر كاتەگورياداعى ادامدار. بۇل - حالىقتىڭ 10-15 پايىزى عانا. قالعاندارى 20 جىل بۇرىن ۇشقان شىعار...ادامدار كوبىنە اۋا رايىنا شاعىمدانادى. «جيىنعا، كەزدەسۋگە ۇلگەرمەدىم» دەپ جاتادى. مەن بىردەن: «ەگەر قۇدايمەن تىكەلەي بايلانىسىڭىز بولسا، حابارلاسىڭىز» دەپ ايتامىن. (كۇلەدى) ءبارى - قۇدايدىڭ قولىندا عوي.
سۇحباتتساقان ايجان كوشكەنوۆا.
«ايقىن» گازەتى
