«ءزىلزالادان نە ۇقتىق؟»
بۇنداي ساۋالدى تۇركيالىقتار ءبىر-بىرىنە قويۋدا، جاۋاپ قانشا ءار ءتۇرلى بولسا دا، ەلگە كەلگەن اۋقىمدى قاتەر ادامدارعا اۋىر وي تاستاپ كەتەتىنى بەلگىلى بولدى.
بيىلعى قويان جىلىنىڭ ەرتە كوكتەمىندە تۇركيانىڭ جەلىلەس جاتقان 11 ۇلكەن قالاسىندا، جۇزدەن اسا اۋداندىق مەكەندەردە جانە 5000 داي كويلەردە (اۋىل) بولىپ وتكەن وراسان جەر سىلكىنىسى دۇنيەجۇزىن سەلك ەتكىزىپ، جەر بەتىندەگى بۇكىل ادامنىڭ باۋىرمالدىق سەزىمىن وياتىپ، جاردەمشىلدىك ىنتاسىن ارتتىرعانى ءالى ۇمىتلا قويعان جوق.
اۋقىمدىلىعى وتە كەڭ، جەدەلدىگى اسا جىلدام، تەك ءبىر تىلدە ەمەن-ەركىن تارالاتىن تۇركيالىق اقپارات بۇل زىلزالاعا قاتىستى قانشاما ءتۇرلى حابارلاردى دەر كەزىندە جايا ءبىلدى، قازىر دە تىنىمسىز تاراتۋدا. ول تۋرالى وقيعالى كىتاپتار دا شىعىپ قويدى، ءارتۇرلى ادامداردان الىنعان قانشاما تەلە-راديو سۇحبات، الەۋمەتتىك جەلىلەرگە تارالعان تىكەلەي ەفيرلەر... ايتىپ تاۋىسا المايسىڭ، ارينە.
ال، بۇل جازبادا سول اقپارات تاسقىنىنان قاداۋ-قاداۋ الىنعان مولتەك حابارلاردان قازاقشاعا سوزبە ءسوز اۋدارىپ جولداۋدى ماقۇل كوردىم، ويتكەنى، سول سۇمدىق ءزىلزالا بىزدەن قانشا الىس ولكەدە بولىپ وتسە دە، سونى باسىنان كەشكەن ادامداردىڭ ءوز اۋىزىنان ەستىگەنەدە ارقاڭ مۇزداپ، جۇرەگىڭدى ۇرەي بيلەيتىنىن بايقايدى ەكەنەسىڭ... ءسىز دە بايقاپ كورىڭىز قۇرمەتتى وقىرمان!
نالان شىمشەك دەگەن كىسىنىڭ جىلاپ وتىرىپ ايتقانى: ءۇش كۇننىڭ الدىندا عانا قىزىم شەيماعا قاھارمانماراشتان ءبىر پاتەر ساتىپ بەرگەن ەدىم. ەكىنشى كۇنى اقشام ۋاقىتىندا قىزىم ۆيدەو-تەلەفونمەن بولمەلەردى كورسەتىپ، اناشىم مىنە، ساعان دا ءبىر جاتىن بولمەسىن جاساۋلاپ قويدىم، جاتاق كيىمىن دە... دەپ، قۋانا حابارلاسقان ەدى. كەلەسى كۇنى تۇندە الگى پاتەر العان قۇرىلىس جەرمەن جەكسەن بولدى عوي! قاراڭىزدارشى، مەن قىزىما ءۇي ەمەس، قابىر ساتىپ العان ەكەنمىن، ەرتەڭ نە بولاتىنىنا تيتتەي دە تۇيسىگىمىز بولسا عوي، اتتەڭ!
قۇرىلىس ءۇيىندىسىنىڭ استىندا قالعان التى جاسار ۇلىنىڭ ولگەنىن بىلگەن ساتتەگى قايعىلى اكەنىڭ ايتقان مىنا سوزدەرىنە قاراڭىز: كوز قۋانىشىم بولعان احمەتىمدى اللا جاراتتى عوي، ونى بىزگە ساتپاپتى دا، سىيعا دا بەرمەپتى. ءبىراز ۋاقىتقا امانات ەتكەن ەكەن. ال، ءبىز ونىڭ قانشا ۋاقىتقا بەرگەنىن بىلمەگەندىكتەن ءوز قولىمىزدا تۇرا بەرەتىندەي ويلاپ ءجۇرىپپىز. سويتسەك، ۋاقىتى وسىنداي-اق ەكەن. حاق يەسى ۇلىمدى ءدال وسى كۇنى الاتىن بولعانىن، مىنە بىلدىك. ەگەر، باسقا بىرەۋ ۇلىمدى الام دەسە، جانىمدى قيسام دا ءوز قولىمنان بەرمەس ەدىم. ەندى، حاق يەسى بولعان سوڭ قولىمنان نە كەلسىن؟! قۇداي تاعالا ءبىزدىڭ وتباسىمىزعا ءبىر ادەمى گۇلدى اماناتقا بەرىپ، التى جىل يىسكەۋگە مۇرسات بەرىپتى. سوندىقتان، زۋ ەتىپ وتە شىققان التى جىلدىڭ ءاربىر ساتىنە قۇدايعا بورىشتىمىن، شۇكىر العىسىمدى ايتامىن! جالعاسى، ءجانناتتا شىعار دەگەن ءۇمىتىم دە بار. يا، جاراتقان يەم مۇنداي يمان سەنىم بەرگەنىڭە شەكسىز قۋانىشتىمىن، قايعىمنىڭ ءبارىن سول ماڭگى قۋانىش جۇباتۋدا...
قاھارمانماراش قالاسىنداعى بازار اۋدانىنداعى ءۇيىندى استىنان امان شىقان كىشكەنتاي ۇلدى جەدەل جاردەم ماشينەسىنە اكەلىپ دەنە مۇشەسىن تەكسەرگەندە ساپ-ساۋ ەكەن. مەدبيكە، «كانە بالاقان ايتا عوي، ءتاتتى سۋسىن ىشەسىڭ بە الدە ءدامدى شوكولاد جەيسىڭ بە؟» دەسە، الگى ۇل: «جوق، ماعان ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس! اق كيىمدى ادەمى اپاي ماعان سۋ دا بەردى، ءدامدى تاعام دا جەگىزدى، مەنى ويناتتى. جانە، بۇل قاراڭعى جەردەن سەنى سىرتتاعىلار شىعارىپ الادى، ۋايىمداما!» دەدى. سونسوڭ، مىنە عانا، مەنى شىعارعان كەزدە ول كورىنبەي كەتتى...» دەپتى.
قۇتقارۋشىلاردىڭ ءبىرىنىڭ اڭگىمەسى: سىلكىنىستىڭ بەسىنشى كۇنى ءۇيىندى استىندا ەندى، ءتىرى جان دا، باسىلعان مۇردە دە قالمادى، دەپ شەشىپ، ەكسكاۆاتورعا قازۋعا بۇيرىق بەرىپ جاتتىق. ءدال وسى كەزدە، ءبىر اق كىمدى ايەل ادام جۇگىرىپ كەلىپ: «توقتاڭدار، مىناۋ ماڭداعى ءۇيىندى استىندا مەنىڭ ەكى ۇلىم جاتىر، قازىپ الىڭدارشى!» دەپ، شىرىلدادى. ءدال كورسەتكەن تۇستى قولمەن جابىلا قازىپ، ەكى ۇلدى امان-ەسەن الىپ شىقتىق. قۋانىشتى داۋىسپەن: «ءاي، الگى ايەل قايداسىڭ؟! مىنە، ۇلىڭدارىڭدى الىپ شىقتىق، قايدا كەتتىڭ، كەل بەرى!» دەپ، ايعايلادىق. سول كەزدە ۇيىندىدەن شىققان ون ءۇش جاسار ۇل: «مەنىڭ انامدى ىزدەپ جاتىرسىزدار ما؟ انامىز ءتورت جىل بۇرىن قايتىس بولعان...» دەگەن ءسوزىن ەستىگەن ساتتە، تاڭدانىستان اڭتارىلىپ قالدىق. ءبىر بىلسەك، كوزىمىزدەن جاس پارلاپ قۇدايعا جالبارىنىپ تۇر ەكەنبىز.
قۇتقارۋشى توپتاردىڭ ءۇيىندى استىنان ءتىرى شىعارعان ادامداردىڭ ىشىنەن ەڭ تاڭعالارلىق ءبىرى حاتاي ولكەسىنىڭ قىشلا ساراي اۋدانىنداعى فەۆزي شاقماق كوشەسىندەگى كۇيرەپ قالعان ءبىر كوپ قاباتتى ءۇيدىڭ استىنان امان شىققان جەتى ايلىق حامزا ەسىمدى بوبەك ەدى. ول ءزىلزالادان سوڭ 140 ساعات وتكەندە ياعني 6-شى كۇننىڭ اياعىندا جاڭا عانا ۇيقىدان ويانعان ساپ-ساۋ كۇيىندە ءۇيىندى استىنان امان شىقتى. ومىراۋداعى ءسابي ەڭ ازى كۇنىندە جەتى-سەگىز رەت ەمشەك ەمۋى كەرەك ءارى استىن ءۇش-تورتتەن كەم ەمەس قۇرعاتىپ وتىرۋعا ءتيىس قوي. سوندا، مۇنشا كۇن ونى كىم، قالاي باقتى؟ ادام اقىلىنان تىس بۇل جاعدايعا كۋا بولعاندار تاعى دا كوز جاستارىمەن عانا جاۋاپ ىزدەدى.
ءدال وسىنداي، ءبىر اپتاعا جۋىق ۋاقىتتا، اۋىر بەتونداردىڭ استىنان، توبەشىكتەي ۇيىندىلەردىڭ تۇبىنەن ءاربىر جەرلەردەن 198 ەمشەكتەگى سابيلەردىڭ ساپ-ساۋ شىققانى قانشا دالەل، ۆيدەو، سۋرەتتەرىمەن بۇكىل ەلگە تاراپ كەتتى. ول سابيلەردىڭ كوبى بارماقتارىن سورعان حالدە، كەيبىرى ەشبىر نارسە بولماعانداي كوزدەرى جاۋدىراپ ءسابي كۇلكىلەرىمەن ادامدارعا قاۋىشقانى تاڭعاجايىپ وقيعا دەۋدەن باسقا ايتار ءسوز جوق ەدى.
بۇل عايىپ جاعدايلاردان ەڭ اۋەلى بايقاعانىمىز، ەڭ ءالسىز، بايكۇنا، پاك جاندىلاردىڭ مۇنداي قاتەردەن وسىلاي قورعالعانى! سوندا عانا، ۇلى قورعاۋشىنىڭ شىن كوڭىلدەن شىققان دۇعانى قابىل ەتەتىنى ەسىمىزگە تۇسەدى. كۇندەلىكتى قامقورشىسىز قالعان، بۇكىل سەبەپتەر ۇزىلگەن كەزدەگى سابيلەردىڭ جاعدايى بىزگە وسىنى ءمالىم ەتكەندەي.
جانە دە، بۇل ءزىلزالا بىزگە مىنا جاعدايدى دا انىق بايقاتتى: ونداعان مەنشىك پاتەرلەرى بار، وزدەرى ءزاۋلىم ۆيللالاردا تۇراتىن باي-باقۋاتتىلاردىڭ جالعىز كۇندە كۇن استىنداعى جالاڭاش شاتىرلاردى باسپانا ەتۋدەن باسقا شاراسى قالماعانىن كورسەتتى. وسى حالگە تۇسكەنىمىزدە، تانىستارىمسىزدىڭ وزىنە سالەم بەرۋدى ۇمىتىپ كەتكەنىمىزدى ەسكە سالىپ، مۇلدە تانىمايتىن ادامدارعا جاردەم بەرۋگە ىنتالاندىردى.
جانە دە، ءۇش-ءتورت ساۋدا دۇكەندەرى مەن بىرنەشە كاسىپ-جەرى بار ادامداردىڭ جالعىز كۇندە تاماقتاندىرۋ ورتالىعىندا كەزەك كۇتىپ تۇراتىن مىسكىن كوپتىڭ بىرىنە اينالعانىنا كوز جەتكىزدىك.
جانە دە، وسى كەشتە عانا ءبىر تۇنگى پاتەر جالدايتىندارعا قىساس جاساپ جالبارىندىراتىن اشكوزدەر، تاڭەرتەڭىندە الگى ءۇي جالدايتىن بيشارالارمەن قاتار سىرتتا جاققان وتتىڭ باسىندا قالش-قالش ەتىپ توڭىپ وتىرعاندارىن دا كوردىك. سوندا، ادامداردىڭ اراسىنداعى دۇنيەلىك ارتىقشىلىقتىڭ تۇك تە قۇنى جوق الدامشى ەكەنىن، كىسىلىكتىڭ عانا بىزگە قانشا قاجەت ەكەنىن تۇسىندىك.
اسىرەسە، وسىنداي بيشارا قالگە ءتۇسىپ وتىرعانىمزدا، ولمەيتىندەي دۇنيە سوڭىنان ولەرمەندەنە جۇگىرگەن كۇندەرىمىزدىڭ قۇنىن قۇداي وسىلاي بىزدەن الدى. ال، ءتىرى قالعانىمىز ءۇشىن، ەگەر وسى جولى ءولىپ كەتكەندە اقىرەت دايىندىعىنان جۇرداي ەكەنىمىزدى دە ەسكەرتتى.
عازيانتەپەدە قۇتقارۋ جۇمىسىندا بولعان كونيالىق ءبىر پوليتسيانىڭ اڭگىمەسى: بەس-التى جىلدان بەرى سەگىز قابات قۇرىلىستىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا تۇرىپ كەلە جاتقان ءبىر يمامدى الگى كوپ قاباتتى ءۇيدىڭ يەسى پاتەراقىسىن تۇراقتى تولەي الماعانى ءۇشىن، ءزىلزالادان ءۇش اي بۇرىن ۇيدەن شىعارىپ جىبەرگەن ەكەن. ءسويتىپ، مەشىت جاماعاتتارىنىڭ ءبىرى الگى يمامعا ءۇش قاباتتى جەكە ءۇيىنىڭ ەكىنشى قاباتىنان ارزانداۋ پاتەردى جالعا بەرەدى. سودان ءزىلزالا بولعان. سويتسە، الگى يمام شىعىپ كەتكەن سەگىز قاباتتى، ون التى پاتەرلى ءۇي جەرمەن جەكسەن بولىپتى. ال، الگى يمام وتىرعان ءۇش قابات ءۇي ءبۇتىن قالپىندا. سەگىز قابات ءۇيدىڭ يەسىنىڭ ايەلى، ەكى ۇلى كەلىندەرىمەن جانە نەمەرەلەرى ءبارى ءۇيىندى استىندا قالعان دا ءوزى ءزىلزالا كەزىندە قاشىپ شىعىپتى. ۇستىندە پيجاماسىنان باسقا تۇگى جوق، سۋىقتا قالشىلداپ جانى قينالعان پاتەر يەسىنە كىم قامقور بولدى دەسەڭىز، الگى پاتەردەن شىعىپ قالعان يمام! پاتەر جالداپ وتىرىپ قۇلاعان ۇيدەن امان شىققان مۇعالىم مەن ونىڭ ايەلىن جانە ەسكى تانىس پاتەر بەرۋشىنى يمام ءوز ۇيىنە اكەلىپ پانالاتقان. مۇعالىم ءبىراز كۇننەن كەيىن ايەلىمەن بىرگە ءوز تۋىستارى جاعىنا كەتەدى. الگى، ۇلكەن ءۇي جالداۋشى دا يمامنىڭ ۇيىندە ءبىراز كۇن بولىپ، قايسەرىدە دايىندالعان ارنايى جەرگە كەتكەن ەكەن.
وسىنى كورگەن ادامدار، «مال-داۋلەتىم مول، قانشاما پاتەرىم بار» دەپ، قۋ دۇنيەگە سەنۋدىڭ الدامشى ەكەنىن، «پاتەر جالداۋشىمىن» دەپ تە، كەردەڭدەۋدىڭ كەرەگى جوق ەكەنىن بايقاپ قالدى. ءسويتىپ، بۇل وتكىنشى دۇنيەدە اركىم دە «ءۇي جالداۋشى عانا!» بىراق، دۇنيە باتپاعىنا باتقان، الدامشى قىزىقتارعا كوزى قارىققاندار ءۇشىن ونى ءتۇسىنۋ دە تىم قيىن!
كوپشىلىكتىڭ كورگەندەرى: پاتەر جالداپ جۇرەتىن ءبىر تانىسىم اقى-پۇلىن وتەي الماي ۇيدەن شىعىپ قالعان كۇنىنىڭ ەرتەڭىندە ءزىلزالا بولىپ، پاتەر جالداۋشىمەن بىرگە كوشەدە تاماقتىڭ كەزەگىندە تۇرعانىن كوردىم.
ازىق-تۇلىك تاراتۋ كەزىندە قارا-شوبىر كەزەكتە تۇرعانداردىڭ ىشىنەن «بولدى، بولدى باسقالارعا جەتپەي قالماسىن، ماعان وسى بولادى» دەگەن ءسوزدى اۋىلدىقتاردان كوپ ەستىدىم.
ءزىلزالادان ءۇيى امان قالعانداردىڭ ىشىنەن، تاماققا كەزەكتە تۇرعانىمىزدا ءبىزدى ءوز ۇيىنە جالىنا شاقىرىپ، اسۇيىندە نە قالسا سونى جەگىزگەن كىسىلەردى دە كوردىك.
زىلزالاعا ۇشىراپ قايعى جۇتىپ تۇرسا دا «قۇدايدان كەلگەن نە نارسە بولسا دا قايىرلى، بۇل ءزىلزالا دا سونداي جاقسىلىققا شاقىرۋشى» دەگەن ءمارت كوڭىلدى ادامداردى كوردىك.
ءۇي-جايى قيراعان، وفيستەرى جوق بولعان، ماشينەلەرى ءۇيىندى استىندا قالعان ۇلكەن شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىر تاباق ىستىق تاماققا زار بولىپ، كەزەكتە ءموليىپ تۇرعانىن كوردىك.
اۋىر زاتتارعا باسىلىپ باستارى قىلتيىپ جاتقان ايەل مەن قىزدىڭ ءبىر-بىرىمەن جارىسا «الدىمەن مەنى شىعارىڭدارشى!» دەپ، جالبارىنا ايقايلاعىنىن كورگەندە اركىمنىڭ ءوز جانى وزىنە ءتاتتى ەكەنىن دە بىلدىك.
ءۇيىندى استىنان كۇيەۋىنىڭ ءولى دەنەسىن الىپ شىققاندا «و، قارقىس اتقان ءزىلزالا اللا سەنىڭ جازاڭدى بەرسىن!» دەپ، ءوز بەتىن تىرنالاعان ايەلدەردى كوردىك.
ءبىر قىزىم بولسا، دەپ جۇرەتىن ءتورت ۇلى بار كورشىمنىڭ الگى ءتورت ۇلى دا ءۇيىندى استىندا قالىپ، قازۋشىلار ەش امال تاپپاي تارىعىپ تۇرعان ساتتە «ەڭ بولماسا ءبىر ۇلىمدى شىعارۋعا جاردەم بەرە كورىڭدەر!» دەپ، وكىرە جىلاعانىن، ال ءبىزدىڭ قولىمىزدان ەشتەڭە دە كەلمەي توبە بوپ ۇيىلگەن قيراندىعا قاراپ مەلشىپ قالعان كەزگە دە كۋا بولدىق.
ءزىلزالا وتكەن سوڭ كوپ قاباتتى ۇيلەردەن امان شىققانداردان وڭ، سولى، استى، ۇستىندەگى كورشىلەرىنىڭ كىم ەكەنىن، قانشا ادام بولۋعا ءتيىس ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن سۇراعاندا، ودان ەشبىر حابارى جوق كورشىلەردى دە كوردىك.
حاتاي دەگەن ولكەدەگى ءبىر كۋرستاس تانىسىمنىڭ 23 ساۋدا-دۇكەنى بار ەدى، ءزىلزالادان كەيىن سونىڭ 20-سى قيراعانىن، ءۇيى دە قۇلاعانىن ەستىدىم. ونى حابارلاعان TV100 تەلەارناسى وسى ءىرى ساۋداگەر مەحمەت بۇلۇت دەگەن كىسىنىڭ امان قالعان ايەل، بالا-شاعاسىمەن ەندى، كوپشىلىك شاتىردا تىرلىك كەشە باستاعانىن ايتتى. مەحمەت تەلەجۇرگىزۋشىگە، ءزىلزالادان ءبىر اپتا بۇرىن، وتباسىمەن تۇگەل وتىرىپ ءىشىپ-جەگەن تاڭعى استارى تۋرالى جىلاپ وتىرىپ اڭگىمەلەدى: «ايەلىم قولىنا دەرت بەرمەسىن، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن، ءيىسى مۇرىن جاراتىن ءبىر داستارحان دايىنداعان ەكەن. ءبارىمىز ۇستەلگە جينالدىق، ۇلىمدى شاقىردىم. ول «ەگەر، داستارحاندا قىزىل بالىق بولماسا، ەشتەڭە جەگىم كەلمەيدى» دەپ، جاۋاپ قاتتى. ال، داستارحاندا ءتىپتى، شانىشقى قوياتىنداي دا ورىن جوق تاماقتىڭ تۇرلەرىنە سىرەسىپ تۇر ەدى، ەندى مىنە ءبىر شانىشقىعا زار بولىپ قالدىق! ءيا، ءزىلزالا ءبارىمىزدى ءبىر كۇندە تەڭەستىردى. ءزىلزالادان بۇرىن مەنىڭ ماركەتىمدە 600 جۇمىسشى بولدى، ەندى ءبارىمىز ءبىر شاتىردا، بىردەي تاماق جەۋدەمىز. الگى مەنىڭ مارەكەتتەرىمدە ساتۋدا مىڭداعان شاينەكتەر تۇرۋشى ەدى، قازىر ءبىر شاينەك قولىمىزعا تۇسسە قازىنا تاپقانداي قۋاناتىن بولدىق!»
ءزىلزالا وقيعاسى تۇركيادا سالىنعان قۇرىلىستىڭ ساپاسى تۋرالى ماسەلەنى ءتۇپ قوپارا كوتەردى. ويتكەنى، ءزىلزالا كەزىندە قاتار تۇرعان قۇرلىستاردىڭ كەيبىرى قۇلاماي امان قالعانى دا از ەمەس ەدى. سوندا، ساپالى قىمبات قۇرىلىسشىلارعا ەمەس، ارزان قۇرلىسشىلارعا ءۇي سالدىرعاندار ۇنەمدەگەن اقشاسىن قايتادان ومىرىمەن وتەگەن بولىپ شىقتى!
ءزىلزالا، بەتى جىلتىراعان قۇرىلىستاردىڭ ءىشى قانداي ەكەنىن اشىپ بەردى. ساپاسى تومەن، ارزان نارسەلەردەن تۇرعىزىلعان قابىرعالار كوز الدىمىزدا ۇيپالانىپ جاتقاندا، ونىڭ استىندا ءۇي يەلەرى دە قوسا باسىلىپ جاتتى. سوندا، وڭاي اقشا تابۋ جولىندا ادام ءومىرىن قوسا ساتىپ جىبەرگەن قۇرىلىس سالۋشىلاردىڭ دا بەت پەردەسى قاتار اشىلدى.
بىراق، ءبىر قىزىعى سيريا شەكاراسىنا جاقىن جەردەگى اۋا-رايى وتە قولايلى ءبىر اۋدانعا قالتالى شەنەۋنىكتەر وزدەرىنە ارنالعان شاعىن اۋدان تۇرعىزعان ەكەن. سويتسە، ونىڭ فۋندامەنتىنەن باستاپ، ءاربىر كوتەرىلگەن دەڭگەيى، قابىرعاسى ءبارىن دە ارنايى قۇرىلىس ساپاسىن ولشەيتىن مەكەمە ارقىلى قاداعالاي وتىرىپ سالعىزادى. ياعني، ەڭ جوعارعى ساپامەن! ءزىلزالانىڭ مۇمكىن بولعان بالىنا توتەپ بەرەتىن، دەپ. ال، سول قۇرىلىس تا جەرمەن جەكسەن بولعان، بۇعان نە دەيسىز...
اديامان قالاسى ماڭىنداعى شاتىردان قۇرعان اۋداندا تۇرىپ جاتقان، ءزىلزالادان بۇرىن كىلەم جۋ فابريكاسى بار ءبىر اعايدىڭ اڭگىمەسىن تىڭدادىق: «فابريكاما بىرەۋلەردىڭ بەرۋگە ءتيىستى ميللونداي قارىز اقشاسى قالعان ەدى. ال، قازىر باسىمدا ءۇي دە جوق، فابريكام دا ۇيىندىگە اينالعان. ءوز تۋىستارىمنان 47 كىسى ءزىلزالادا ءولدى. باسپاناسىز قالعانداردى تۇگەلدەي وسى شاتىر قالاشىعىنا اكەلىپ ورنالاستىردى. اۋىپ كەلگەن سيريالىقتارعا ارنالعان شاتىرلارمەن كورشى بولدىق. مەن ولارعا قانت سىيلادىم، ال ولار مەنىڭ جالاڭاياق قالعان قىزىما بايپاق بەردى. مىنە، ءوز ەلىنەن اۋىپ كەلگەندەرمەن ءبىز، ءبىر كۇندە ءبىر حالگە تۇستىك. دۇنيەنىڭ الدامشى ەكەنىن كوزبەن كوردىك، سوندا دا وسى الدامشى دۇنيەگە الدانىپ جۇرە بەرىپپىز...»
سول كوپشىلىك شاتىردا تۇرىپ جاتقان ءبىر جاس قىزدىڭ اڭگىمەسى: «بۇرىندارى ءبىر جاردەم كورسەتۋ شاراسى كەزىندە ءوزىم ەڭ جەك كورەتىن ءبىر ءجۇن-جەمپىرىمدى سولاي جونەلتىپ ەدىم. ءزىلزالا بولعان ءتۇنى ۇستىمىزدە پيجامادان باسقا تۇك تە جوق اشىق كوشەدە قالدىق. ءتۇن سۋىق، جەل بار، قار ءالى كەتپەگەندىكتەن ومىرىمدە ءتىسىم تىسىمە تيمەي قالتىراعانىم سونشا، ۇيىندىدە نە جاتسا سونى ۇستىمىزگە جامىلىپ امالدادىق. تاڭ اتا جاردەم كورسەتۋشىلەر كەلدى، ۋاقىتشا قۇرعان پالاتكالارعا تىعىلدىق، تاراتقان كيىمدەردەن نە بولسا سونى تاڭداماي الىپ كيۋدەمىز، ءبىر قاراسام ماعان ءوزىمنىڭ ەڭ جەك كورەتىن ءوزىم بىرەۋگە جىبەرگەن ءجۇن-جەمپىرىم سەكىلدى كيىم ۇسىنىلىپ تۇر! كۇلەرىمدى دە، جىلارىمدى دا بىلمەي قۋانا باس سالدىم...»
ءبىر مۇعالىم كەلىنشەكتىڭ ايتقانى: «جاردەم بەرۋشىلەردىڭ كوبى بىزگە ايانىشپەن قاراۋدا. ءتىپتى، سونى كورگەندە ءاي، بۇيتكەن جاردەمدەرىڭە بولايىن... دەگىڭ كەلىپ كەتەدى. ويتكەنى، ءبىز تۋعاننان بەرى وسىلاي شاتىردا جاتقامىز جوق قوي، ءبىزدىڭ دە ءدال سىزدەردىكىندەي ادەمى جايلى پاتەرلەرمىز بولعان. ءتىپتى، ءبىز اقىلدى-جۇيە دەيتىن ءبارىن ءوزى رەتتەپ تۇراتىن ەڭ سوڭعى ۇلگىدەگى پاتەرلەردە دە تۇرىپ كەلدىك. بىراق، جالعىز كۇندە كوشەگە تىگىلگەن شاتىر تۇرعىنىنا اينالدىق. ارينە، ايانىشتى جاعداي. بىراق، سىزدەر بىزگە ايانىشپەن ەمەس، باۋىرلاستىق جاناشىرلىقپەن قاراڭىزدارشى، ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدى تۇسىرمەڭىزدەرشى!»
جانە دە، شاتىردا تۇرىپ جاتقان ءبىر ايەلدىڭ اڭگىمەسى: «سيريالىقتاردىڭ ەلىنەن بوسىپ كەلىپ جاتقان توپتارىنان ۇنەمى قاشىپ ءجۇرۋشى ەدىم، تاياسام بولدى يىستەرىنەن جيرەنەتىنمىن. ال، قازىر ون بەس كۇننەن بەرى ءۇش وتباسى ءبىر شاتىردا بىرگە تۇرىپ جاتىرمىز. سودان بەرى دۋشقا ءتۇسۋدى دە ۇمىتتىق، قازىر ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ يىسىمىزدەن قاشقاقتاۋدامىز. سوندا، ءوزىمنىڭ سيريالىقتاردان جيرەنگەنىم ەسىمە ءتۇسىپ، نە نارسەدە تاكاپپارلىق ەتسەڭ سول جاعدايدى ءوزىڭ باستان كەشەدى ەكەنسىڭ عوي... دەگەن، ويعا قالدىم».
ال، بۇل ءزىلزالا تۋرالى جەكە ادامداردىڭ پىكىرى عانا، ال ونىڭ سالدارىنان بۇكىل قوعامدا، الەۋمەتتىك سالادا قانشاما وزگەرىستەر مەن الاساپىران جاعدايلار بولعانىن ايتىپ تاۋىسا الماس ەدىك. سونىمەن، ءسوز تۇيىنە كوشەيىك.
تۇركيادا بولعان بۇل اۋىر ءزىلزالانىڭ سەبەپتەرىن سول سالانىڭ ارنايى زەرتتەۋشىلەرى، جەر شارانىڭ يادرو، مانتيا، قۇرلىق قاتتى قاباتى سەكىلدى عىلىمي نەگىزدەرىمەن تۇسىندىرۋدە. ءبىر جۇلگەدە مۇنداي قاتتى سىلكىنىستىڭ بولۋى جەر قاباتىنىڭ سول ماڭداعى مانتياعان جاقىن تۇسىنىڭ ءسال-ءپال جىلجۋى، دەيدى.
ال، قۇران ءىلىمىن ۇستانۋشىلار «ءبىر جاپىراقتىڭ ءوزى قۇدايدىڭ بۇيرىعىنسىز جەرگەك تۇسپەيدى» دەگەن، ولاي بولسا، مۇنداي الاپات قوزعالىس، اۋقىمدى وقيعا ۇلى جاراتۋشىنىڭ قالاۋىمەن بولدى. قۇدايدى تانىپ، وعان قۇلشىلىق ەتكەندەر ونىڭ راحىمىنا قاۋىشتى، ال ودان الىس جۇرگەندەر جازاعا ۇشىرادى، دەيدى.
قۇران ءىلىمىن ۇستانۋشىلار، ءسابي بالالاردىڭ ساپ-ساۋ شىعۋىن پەرىشتەلەردىڭ جاردەمىمەن تۇسىندىرەدى. ويتكەنى، قۇراندا پەرىشتەلەردىڭ ادامدارعا تىكەلەي كومەكتەسكەنى تۋرالى جۇزدەگەن دالەلدەر بار.
ال، ماتەرياليست عالىمدار بولسا، ءسابي بالالاردىڭ ءولىپ كەتپەۋى ولاردىڭ بويىندا ومىرلىك رەزەرۆتەرى وتە مول ءارى ۋايىمسىز، ولار سوعان سۇيەندى، ال ولاردىڭ ايتقان اق كيىمدى ادامدار دەگەنى، تەك ەلەس گالليۋتسيناتسيا، دەيدى.
ادامزات تانىپ-بىلگەن عىلىم بويىنشا ويلانساق، شەكسىز الەم وتە نازىك ەسەپ پەن مۇلتىكسىز ءتارتىپ-جۇيە بويىنشا قىزمەت ەتۋدە. وربيتادا الەم كەڭىستىگىن باقىلايتىن راديو-تەلەسكوپ حاببل قازىر، 93 ميلليارد جارىق-جىلى قاشىقتاعى گالاكتيكانى ەسەپكە الدى.
ءبىزدىڭ ءوز گالاكتيكمىزدا ءۇش ميلليارد جۇلدىز بار، كۇن سونىڭ ءبىرى عانا. ال، وسىعان ۇقساس گالاكتيكالار سانى تاعى دا ميللياردتاپ سانالادى. استرونوم-عالىمدار وسى باقىلانعان بۇكىل گالاكتيكانى ءبىر ورتالىققا باعىناتىن «مەتاگاكتيكا» دەپ، اتاۋدا.
ەندى ءبىر گيپوتەزا-قيالشىلدار وسىنداي ميلليونداعان «مەتاگالاكتيكالار» بىرىگىپ «مەگاگالاكتيكانى قۇراۋى مۇمكىن» دەيدى.
سوندا، ءبىزدىڭ اقىلىمىز قابىلادۋى وتە قيىن وسىنداي شەكسىز الەمدە ءبىزدىڭ كۇن جۇيەمىز ءبىر توزاڭداي، ال جەر ءبىر اتومداي عانا دەۋگە بولادى. ويتسە، تۇركياداعى ءزىلزالا، جەر دەگەن كىشكەنتاي وتاۋىمىزدىڭ ءبىر ۋىعى سىنىپ جاتقانىنا ۇقسايدى عوي...
ال، قۇران ءىلىمى بولسا، وسىنداي شەكسىز الەمدەگى كۇردەلى قۇرىلىمدى: «كوكتەر مەن جەر ۇلى جاراتۋشىنىڭ باقىلاۋىندا، ونىڭ ىلىمىنەن تىس ەشتەڭە جوق» دەگەن ماعىناداعى اياتتارمەن تۇسىندىرەدى. جەر جالقى ماعىنادا، ال كوكتەر كوپشەدە ايتىلۋدا.
ولاي، بولسا ءبىزدىڭ ماتەرياليست عالىمدارىمىز ايتىپ جۇرگەندەي ءبارى وزىنەن-ءوزى كەزدەيسوق جارالعان، بۇكىل وقيعا وقىستان بولادى، دەۋ وتە كۇلكىلى! كەزدەيسوق ەشتەڭە دە جوق، ءبارى حيكمەتتى ىلىممەن باسقارىلۋدا ءارى ءبىزدىڭ باقىلاۋعا شامامىز جەتكەن «مەتاگالاكتيكامىز» قۇراندا اتالعان «جەتى قات كوك» دەگەننىڭ ەڭ بەرگىسى بولۋدى عاجاپ ەمەس...
اباي ماۋقاراۇلى
Abai.kz
