ساعىندىق وردابەكوۆ. تويىمسىزدىق
حالىق اراسىندا ادامنىڭ پەيىلى تۋرالى نەشە ءبىر دانا سوزدەر بار: «پەندەنىڭ پيعىلى پەيىلىندە»، «بۇزىق پەيىل بۇرا تارتادى»، «قازاقتىڭ كەڭدىگى – پەيىلدىڭ كەڭدىگى» جانە ت.س.س.
قازاقتىڭ شەكسىز ۇلى ساحارا دالاسى قانداي كەڭ بايتاق، دارحان بولسا، ونىڭ تۇرعىندارى – قازاقتاردىڭ كوڭىلى اشىق، كەڭپەيىل، كەڭقولتىق، جومارت، داستارحاندارى مول، پەيىلى شالقار تەڭىز ەكەنىن ءاردايىم ماقتان ەتەمىز.
ار مەن ۇياتتى جوعارى قويعان اتا-بابالارىمىز «قۇدايى قوناقپىز» دەپ كەلگەن كىسىلەرگە ەش قاباقتارىن شىتپاي، رەنىش بىلدىرمەي، قۇرمەتتى قوناعىنداي قارسى الىپ، اس-سۋىن بەرىپ كۇتىپ، جاقسىلاپ شىعارىپ سالعان، ءتىپتى، كولىكتەرىن (اتتارىن) جەمدەپ، ءشوپ بەرۋ ەجەلگى اتا داستۇرىمىزدە بار.
قازاق ەرتەدە «نە قيىندىق كورسەتسەڭ دە، پەيىلىمدى تارىلتا كورمە» دەپ جاراتقانعا جالىنادى ەكەن.
ۋاقىت وتە كەلە ادام ساناسى وزگەرىسكە ۇشىرادى. ارسىز زامان كەلدى. بۇل كۇندەرى باسىم كوپشىلىك ءۇشىن باستى قۇندىلىق اقشا، دۇنيە بولدى. «اقشا جۇرگەن جەردە سايتان جۇرەدى» دەيدى حالىق. سوندىقتان بولار، قازىرگى ادام دۇنيەنىڭ قۇلىنا اينالدى. ولاردىڭ بار اڭساعانى قۋ دۇنيە، شىلقىعان بايلىق. ونىڭ تۇبىنە جەتۋ ءۇشىن ارپالىسىپ، قارا تەر بولىپ تىراشتانىپ، ار تازالىعىنان، ادامدىقتان ايرىلىپ، قياناتقا بارۋدا. ءتىپتى، سول ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن الگى سابازدارىڭ جان بەرۋگە دايىن-اۋ...
حالىق اراسىندا ادامنىڭ پەيىلى تۋرالى نەشە ءبىر دانا سوزدەر بار: «پەندەنىڭ پيعىلى پەيىلىندە»، «بۇزىق پەيىل بۇرا تارتادى»، «قازاقتىڭ كەڭدىگى – پەيىلدىڭ كەڭدىگى» جانە ت.س.س.
قازاقتىڭ شەكسىز ۇلى ساحارا دالاسى قانداي كەڭ بايتاق، دارحان بولسا، ونىڭ تۇرعىندارى – قازاقتاردىڭ كوڭىلى اشىق، كەڭپەيىل، كەڭقولتىق، جومارت، داستارحاندارى مول، پەيىلى شالقار تەڭىز ەكەنىن ءاردايىم ماقتان ەتەمىز.
ار مەن ۇياتتى جوعارى قويعان اتا-بابالارىمىز «قۇدايى قوناقپىز» دەپ كەلگەن كىسىلەرگە ەش قاباقتارىن شىتپاي، رەنىش بىلدىرمەي، قۇرمەتتى قوناعىنداي قارسى الىپ، اس-سۋىن بەرىپ كۇتىپ، جاقسىلاپ شىعارىپ سالعان، ءتىپتى، كولىكتەرىن (اتتارىن) جەمدەپ، ءشوپ بەرۋ ەجەلگى اتا داستۇرىمىزدە بار.
قازاق ەرتەدە «نە قيىندىق كورسەتسەڭ دە، پەيىلىمدى تارىلتا كورمە» دەپ جاراتقانعا جالىنادى ەكەن.
ۋاقىت وتە كەلە ادام ساناسى وزگەرىسكە ۇشىرادى. ارسىز زامان كەلدى. بۇل كۇندەرى باسىم كوپشىلىك ءۇشىن باستى قۇندىلىق اقشا، دۇنيە بولدى. «اقشا جۇرگەن جەردە سايتان جۇرەدى» دەيدى حالىق. سوندىقتان بولار، قازىرگى ادام دۇنيەنىڭ قۇلىنا اينالدى. ولاردىڭ بار اڭساعانى قۋ دۇنيە، شىلقىعان بايلىق. ونىڭ تۇبىنە جەتۋ ءۇشىن ارپالىسىپ، قارا تەر بولىپ تىراشتانىپ، ار تازالىعىنان، ادامدىقتان ايرىلىپ، قياناتقا بارۋدا. ءتىپتى، سول ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن الگى سابازدارىڭ جان بەرۋگە دايىن-اۋ...
ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى لەۆ تولستويدىڭ «ادامعا قانشا جەر كەرەك؟» دەگەن شاعىن اڭگىمەسىندە وقۋشىسىن تەرەڭ ويعا قالدىراتىن مىناداي ءماندى سيۋجەت بار.
…ەرتەرەكتە، ورىستار ورال تا-ۋىنا تۇمسىعىن ەندى تىرەگەن تۇستا ءبىر ورىس ازاماتى جەرگىلىكتى باشقۇرتتاردان جەكەمەنشىككە جەر سۇرايدى ەمەس پە. سوندا باشقۇرتتىڭ سۇڭعىلا اقساقالى: «مەن اناۋ كورىنىپ تۇرعان توبە باسىنا شىعىپ قاراپ تۇرام. كەشكە دەيىن قانشا جەردى اينالىپ وتەسىڭ، سونىڭ بارلىعى سەنىڭ جەكەمەنشىگىڭە وتەدى. بىراق، ەسىڭە ۇستا، ءبىر شارتىمىز بار: كۇن ۇياسىنا باتپاي تۇرىپ، ءبىز وتىرعان توبەگە كەلىپ جەتۋىڭ كەرەك. جەتە الماساڭ، ءوز وبالىڭ وزىڭە، وندا ساعان جەر جوق»، – دەپتى.
الگى جەر سۇراعان جىگىت جۇگىرە باسىپ، اياعى اياعىنا تيمەي زىرلاپ تەز-اق بەل اسىپ كەتەدى. قاناعاتتى ۇمىتقان ول كوبىرەك جەردى قامتىماق بولىپ، قارا تەرگە ءتۇسىپ بىرنەشە وزەندەردى كەشىپ ءوتىپ، كولدەردى اينالىپ، دالا مەن ورمان-توعايلاردى ارتىنا قالدىرادى. ءبىر مەزەتتە اسپانعا قاراسا، كۇن دوڭگەلەنىپ كوكجيەككە تاقاپ قالىپتى. ونى بايقاپ، جانى قىسىلعان جىگىت ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، كوز ۇشىندا قالعان توبەگە قاراي قۇستاي ۇشادى. بىراق، قايدان، مەجەلەگەن توبە جەتكىزەر ەمەس. توبە باسىنا جينالعان باشقۇرتتار قيقۋلاپ، قالباقتاي جۇگىرىپ، جانى قىسىلعاننان قارا سۋىق تەرگە مالىنىپ، وكپەسى وشكەن ورىستى كەلەكە-مازاق ەتەدى. كۇن ۇياسىنا باتا بەرگەندە بويىنان ابدەن كۇش-قۋات كەتىپ، شارشاپ-شالدىعىپ، ءولدىم-تالدىم دەپ توبە ەتەگىنە جەتكەن بەيباق مۇرتتاي ۇشىپ تۇسەدى دە سول جەردە جان ءتاسىلىم ەتەدى. باشقۇرتتار قاناعاتسىز اقىماقتى سول توبە ەتەگىنە ۇزىندىعى ەكى، ەنى ءبىر مەتر جەرگە كومەدى…
جازۋشى ءوز اڭگىمەسىنىڭ تۇيىنىندە «ادامعا قانشا جەر كەرەك؟» دەپ اششى مىسقىل-سۇراق قويادى.
بۇل بارلىق تويىمسىزدارعا، قوماعايلارعا، دۇنيە-بايلىق قۋعاندارعا، قازىرگى جەبىرلەرگە، پىسىقايلارعا ايتىلعان اۋىر قارعىس! «مەشكەيدىڭ ءوزى تويسا دا، كوزى تويمايدى» نەمەسە «قاناعات قارىن تويعىزار، قاناعاتسىز جالعىز اتىن سويعىزار» دەيتىن ەمەس پە ەدى حالىق مۇندايلارعا.
كەزىندە الەمدى جاۋلاعان الەكساندر ماكەدونسكي (مۇسىلمان الەمى ونى ەسكەندىر زۇلحارناي دەپ بىلەدى) تۋرالى حالىق اراسىندا ساقتالىپ قالعان مىنا ءبىر اڭىز-اڭگىمە ەسكە تۇسەدى.
و دۇنيەگە اتتانىپ بارا جاتقان ۇلى يمپەراتور: «مەنى تابىتقا سالىپ جەرلەگەندە تابىتتان ەكى قولىم سىرتقا شىعىپ، الاقاندارىم اشىق جاتاتىن بولسىن. حالقىم كورسىن، الەمدى بيلەسەم دە، و دۇنيەگە الىپ كەتكەن تۇگىم جوق» دەگەن ەكەن.
ەل اراسىندا «ادامنىڭ قۇلقى تۇزەلمەي، ءومىردىڭ قۇلپى تۇزەلمەيدى» دەگەن دانا ءسوز بار. ورىندى ايتىلعان مارجانعا تەڭ اتالى ءسوز. ادامنىڭ پەيىلى، قۇلقى تۇزەلمەي الدىڭعى قاتارلى قوعام ورناتامىز، ىرگەلى مەملەكەت قۇرامىز دەۋ بەكەرشىلىك-اۋ دەپ وي قاۋزايسىڭ...
عۇلاما اباي ون سەگىزىنشى قارا سوزىندە: «تەگىندە ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ودان باسقا نارسەلەرمەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە اقىماقتىق»، – دەپ وي تۇيگەن ەكەن. ۇلى ابايدان ارتىپ نە ايتاسىڭ؟!
«تىرلىك باسقا بولسا دا – تىلەك ءبىر. بارماق باسقا بولسا دا – بىلەك ءبىر» دەيدى دانا حالقىمىز. سوندىقتان قازاقتىڭ كەڭبايتاق ۇلى دالاسىندا دۇنيەگە كەلىپ، سول جەرگە كىندىك قانىمىز تامعاننان كەيىن، كوپپەن بىرگە ەلدىڭ باسىنا تۇسكەن قيىندىقتى ءبولىسىپ، جەتىستىكتەرىمىزگە قۋانىپ، بەرىلە ادال ەڭبەك ەتىپ، ونىڭ دامۋىنا، وركەندەۋىنە، گۇلدەنۋىنە ۇلەس قوسىپ، ءوز جەرىڭنىڭ، ءوز حالقىڭنىڭ مەرەيىن وسىرۋگە اتسالىسىپ، پاتريوتتىق سەزىمى جوعارى، وتانىمىزدى سۇيەتىن ازاماتتار كوبەيە تۇسكەنگە نە جەتسىن!
وي-حوي، دۇنيە – سەرۋەن، ادام – ءبىر كوشكەن كەرۋەن. ۋاقىت – تەڭىز، ادام – قايىق. سول شەكسىز شالقىعان ۋاقىت تەڭىزىنەن اداسپاي، بولاشاق جارقىن جولىمىزدان تايماي، ادامي اسىل قاسيەتتەرىمىزدى جوعالتپاي، تاعدىرىمىز نەعايبىل مىنا زاماننان امان-ساۋ، ءتۇزۋ، دۇرىس شىقساق كانەكي، شىركىن!
ساعىندىق وردابەكوۆ،
مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور
"تۇركىستان" گازەتى
