سۋرەتتە: تاريحشى زارقىن تايشىباي

1918 جىلى 30 شىلدەسىنەن 1919 جىلدىڭ 8 اقپانى ارالىعىندا بارلىعى 22 سانى جارىق كورگەن «جاس ازامات» گازەتىنىڭ شىققانىن بيىل 95 جىل تولىپ وتىر.  وسى ورايدا پورتالىمىزدىڭ تۇراقتى اۆتورى، تاريحشى عالىم، پروفەسسور زارقىن تايشىباي جانە تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ساۋلە مالىكوۆا ەكەۋى بىرلەسىپ، «جاس ازامات» گازەتى تۋرالى كولەمدى زەرتتەۋ ماتەريالىن جولداپتى. ماتەريالدىڭ ءبىر بولىگى – «جاس ازامات» گازەتىنىڭ بەس بىردەي سانى.

اۆتورلارىمىزعا رەداكتسيا تاراپىنان العىس ايتا وتىرىپ، زەرتتەۋ ماتەريالدى وقىرمان نازارىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

Abai.kz 

«جاس ازامات»  گازەتى 1918 جىلى قىزىلجاردا شىعا باستاعان

سۋرەتتە: تاريحشى زارقىن تايشىباي

1918 جىلى 30 شىلدەسىنەن 1919 جىلدىڭ 8 اقپانى ارالىعىندا بارلىعى 22 سانى جارىق كورگەن «جاس ازامات» گازەتىنىڭ شىققانىن بيىل 95 جىل تولىپ وتىر.  وسى ورايدا پورتالىمىزدىڭ تۇراقتى اۆتورى، تاريحشى عالىم، پروفەسسور زارقىن تايشىباي جانە تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ساۋلە مالىكوۆا ەكەۋى بىرلەسىپ، «جاس ازامات» گازەتى تۋرالى كولەمدى زەرتتەۋ ماتەريالىن جولداپتى. ماتەريالدىڭ ءبىر بولىگى – «جاس ازامات» گازەتىنىڭ بەس بىردەي سانى.

اۆتورلارىمىزعا رەداكتسيا تاراپىنان العىس ايتا وتىرىپ، زەرتتەۋ ماتەريالدى وقىرمان نازارىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

Abai.kz 

«جاس ازامات»  گازەتى 1918 جىلى قىزىلجاردا شىعا باستاعان

قازاق تاريحىنىڭ، ونىڭ ىشىندە مادەنيەت تاريحىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا ناقتى دەرەكتەر نەگىزىندە، تاريحي ادىلەت تۇرعىسىنان زەرتتەلە باستادى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ايتقانداي: «بۇرىنعى كسرو-دا جۇرگىزىلىپ كەلگەن ۇلتتىق ساياساتتى زەرتتەپ، وي ەلەگىنەن وتكىزۋدىڭ ءپرينتسيپتى ماڭىزى بار... ءبىزدىڭ تاريحي تۇسىنىكتەرىمىز، اسىرەسە، جاپپاي سانا دەڭگەيىندەگى تۇسىنىكتەرىمىز وبەكتيۆتى ەمەس، ۇزىك-ۇزىك ەكەنىن، كوپتەگەن تۇرپايى سوتسيولوگيالىق سۇزگىلەردەن وتكىزىلگەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك» [1]. ەل تاريحىنىڭ قۇرامداس، اسا ماڭىزدى تاراۋى مادەنيەت تاريحى دەسەك، مۇنىڭ ءوزى، سايىپ كەلگەندە ءباسپاسوز تاريحىنان دا كورىنىس تابادى.

مەملەكەتتىك ساياسات جونىندەگى قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق كەڭەس 1994 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تاريحي سانانىڭ قالىپتاسۋ تۇعىرناماسىن» [2] قابىلدادى. ءومىر قاجەتىنەن، تاۋەلسىزدىك تابيعاتىنان تۋعان بۇل قۇجاتتا قازاقستان تاريحىن جاساۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى عىلىمي تۇرعىدا سارالانىپ، ناقتى باعىتتار ايقىندالدى. وسى تۇعىرنامانىڭ نەگىزگى قاعيدالارى مىناداي:

«...قازاقستان تاريحىنىڭ ۇزىلمەي دامىعاندىق يدەياسى وسى ەلدى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ تەگى، تاريحى مەن مادەنيەتى دە ۇزىلمەي جالعاسىپ وتىردى دەگەندى بىلدىرەدى»، نەمەسە «قازاق حالقى قازاقستاندى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ ءىزباسارى، سولارعا ءتان ءومىر سالتىن، ءتىل مەن مادەنيەتتى العا اپارۋشى»، دەگەنمەن «قازاقستان تاريحىن تەك قانا كوشپەندىلەر تاريحى تۇرعىسىندا بايانداۋعا بولمايدى». تاريحي ىزدەنىستەردىڭ ىرگەتاسى بولىپ تابىلاتىن وسى قاعيدالاردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، «قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمى ءۇزىپ الۋشىلىقتان باس تارتىپ، تاريحي سانانى بۇرمالاۋدان ارىلىپ، ەلدىڭ وتكەندەگى تاريحىن وبەكتيۆتى تۇردە جاڭعىرتۋى قاجەت»، دەگەن تۇجىرىم باسشىلىققا الىنۋعا ءتيىس [3].

بۇل ايتىلعاندار، تولىعىمەن، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىنا تىكەلەي قاتىستى. مادەنيەتتىڭ اسا ماڭىزدى سالاسى بولىپ تابىلاتىن ءباسپاسوز تاريحىن ادىلەت پەن شىندىق تۇرعىسىندا جاساۋ ارقىلى حالىقتىڭ وتكەنىنەن وبەكتيۆتى حابار بەرۋگە بولادى. وكىنىشكە قاراي، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى تۋرالى العاشقى اڭگىمە وسىدان سەكسەن جىل بۇرىن تاپتىق، كوممۋنيستىك جۇيە تۇسىندا باستالسا دا، ول سوڭعى كەزگە دەيىن تۇتاس عىلىم رەتىندە تولىق قالىپتاسىپ بولعان جوق.

جالپىعا ءمالىم، كەڭەس ءداۋىرىنىڭ تاريحشىلارى كەڭەس وداعىنداعى حالىقتاردىڭ بۇكىل تاريحىن، ونىڭ ىشىندە مەرزىمدى ءباسپاسوز تاريحىن بيلەۋشى ۇلت – ورىس حالقىنىڭ تاريحىمەن ساباقتاستىرىپ قاراۋدى عانا ءجون سانادى. كوممۋنيستىك يدەولوگياعا ءتان مۇنداي بۇرمالاۋشىلىقپەن كۇرەسەتىن كۇش بولمادى. ءتىپتى، قازاق ءباسپاسوزى تاريحىنىڭ عىلىمي نەگىزىن قالاۋشى پروفەسسور حايىرجان بەكحوجيننىڭ ءوزى: «قازاق ءباسپاسوزى ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىندا، ياعني قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولدى» [4] دەپ ايتۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىنداي بەدەلدى ماماننىڭ مىنا جازعاندارى بۇگىنگى ۇرپاققا ءتىپتى تۇسىنىكسىز بولعانىمەن، كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ۇستانعان نەگىزگى باعىت-باعدارلارىن بىلدىرەدى. ۆ. لەنيننىڭ تاپسىز، تاپ تارتىسىنسىز قوعام بولمايدى، ياعني مۇددە قايشىلىعى ءۇشىن كۇرەس توقتامايدى، نەمەسە بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ تاريحى باي مەن كەدەيدىڭ اراسىنداعى تارتىس تاريحى دەگەن يدەياسىن باسشىلىققا العان كەڭەستىك تاريحشىلاردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان ول: «...قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى دەگەنىمىز، قازاق حالقىنىڭ دامۋىنداعى ەكى باعىتتىڭ – قازاقستان روسسياعا قوسىلعاننان كەيىن پايدا بولعان پروگرەسشىل، دەموكراتيالىق باعىت پەن كەرىتارتپالىق، بايشىل-ۇلتشىلدىق باعىتتىڭ تاريحى دەۋىمىزگە بولادى»، نەمەسە «رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى قازاق باسپاسوزىندە بىرىنە-ءبىرى قاراما-قايشى الەۋمەتتىك كۇشتەر اراسىنداعى كۇرەسى، ەكى ءتۇرلى مادەنيەتتىڭ اسەرى كورىنەتىنىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى» [5]، دەگەندە اۆتور «ەگەر رەسەي قازاقستاندى باسىپ الماعاندا، وسى ۋاقىتقا دەيىن مەرزىمدى ءباسپاسوز پايدا بولماس ەدى»، دەگەندەي ويعا ەرىكسىز مەزگەدى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن مەرزىمدى ءباسپاسوز ۇلتتىڭ مادەنيەت تاريحىنىڭ ەلەۋلى قۇبىلىسى، ءباسپاسوزدىڭ دامۋى - ۇلتتىڭ قوعامدىق وي-ساناسىنىڭ ءوسۋ ۇدەرىسىن كورسەتەتىن ولشەم دەپ ەمەس، تەك قانا ماركستىك-لەنيندىك ءىلىمدى ناسيحاتتاۋشى، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ءسوزىن سويلەپ، جىرىن جىرلاۋشى، ساياسي كۇرەستىڭ پارمەندى قۇرالى رەتىندە عانا قاراستىرىلىپ كەلدى. بۇل دۇرىس پا ەدى؟

ءباسپاسوز، جالپى العاندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قوعامدا قانداي مىندەت اتقارۋى كەرەك؟ ءباسپاسوزدىڭ اقپار تاراتۋشى، قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋشى، عىلىم-ءبىلىم جەتىستىكتەرىن ناسيحاتتاۋشى، قازاقستاندى مەكەندەيتىن ءتۇرلى دىندەگى، ءارتۇرلى تىلدە سويلەيتىن حالىقتاردىڭ باسىن قوسىپ، ىنتىماقتا ءومىر سۇرۋگە باستاۋشى ت.ب. قىزمەتى جونىندە ۇستانار باعىت قايسى؟ بۇل جونىندە تاريح تاجىريبەسى نە ايتادى؟

وسىناۋ كوپ سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ىزدەپ-تابۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى تاريحىن تەرەڭىرەك وقىپ، زەردەلەۋ قاجەت. ياعني، تاپتىق جىكتەلۋ دەگەن جەلەۋ-تۇسىنىكتەن ارىلىپ، ءبىر ۇلتتىڭ تۇتاستىعىن مەنشىك ءتۇرى مەن مولشەرىنە قاراي ەكىگە جارىپ، بىرىمەن-ءبىرىن اتىستىرىپ-شابىستىرىپ قويعان جاعدايدى بۇگىنگى ۇرپاق ءوز بەتىنشە سارالاپ، اقيقات تۇرعىسىندا تۇسىنۋگە تالپىنعانى ءجون. گۋمانيتارلىق عىلىمدا زەرتتەۋ ادىستەمەسىنە بىردەن-ءبىر نەگىز بولعان ماركستىك-لەنيندىك تاپتىق ۇستانىم [6] ءوزىنىڭ بۇكىل كەسىر-قىرسىعىن، وتارلىق بۇعاۋدىڭ قاسىرەتىن كوپ شەككەن قازاق حالقىنا تاۋەلسىزدىك يدەياسىن ۇمىتتىرىپ، بىرنەشە ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ كەلگەنىن مويىنداعان ءجون.

راس، حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىن قوعام دامۋىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا بايلانىستىرا قاراپ، اقيقاتتى ايتۋعا تالپىنىس جاساعان الاش ارداگەرلەرى بولعان.

ءباسپاسوز تاريحشىلارى اراسىندا الدىڭعى ورىن كورنەكتى قالامگەر، ۇلت تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جانىن قيعان مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىكى. ول، سوناۋ 1923 جىلدىڭ وزىندە-اق بۇقارالىق ءباسپاسوزدىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ويانۋىنا قالاي اسەر ەتەتىنىن عىلىمي تۇرعىدا بىلاي تۇسىندىرەدى: «مەرزىمدى ءباسپاسوز بىزدە قاشان تۋعانى بەلگىلى. ءار جۇرتتىڭ، ءار مەملەكەتتىڭ مادەنيەت مايدانىندا ىلگەرى-كەيىنگىنىڭ قاتاسىز ءبىر ولشەۋىشى – ءباسپاسوز بولادى. قاي جۇرتتىڭ ءباسپاسوزى كۇشتى بولسا، سول جۇرتتىڭ ءوزى دە كۇشتى، ءوزى دە ونەرلى ەكەندىگى كورىنەدى. ياكي، قاي جۇرت ونەرلى بولسا، ونىڭ شەكسىز ءباسپاسوزى كۇشتى بولاتىندىعى ايداي انىق. بۇعان ەشنارسە بىلمەيتىن ناداندار، سوقىرلار بولماسا، كوزى اشىق، كوڭىلى تەتىكتەر كوپتەن يمان كەلتىرگەن. سوندىقتان، ەۋروپا جۇرتى باسپاسوزگە «التىنشى بيلىك» دەپ ات قويعان، دەپ م. دۋلاتۇلى سول كەزدە-اق تۇجىرىمداعان بولاتىن [7]. اۆتور ءوز تۇسىنداعى قازاقستان ايماعىندا شىعىپ تۇرعان مەرزىمدى ءباسپاسوز نۇسقالارىن العاشقىسىنان باستاپ، 1923 جىلعا دەيىن تولىق سانامالاپ شىققان. «قازاعى، قىرعىزى بار قازاقستان، تۇركىستاندى قوسقاندا، بۇل كۇنگە شەيىن شىعىپ توقتاعان ءھام شىعىپ تۇرعان گازەت، جۋرنالدار مىنالار...» دەپ: 1. «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى»، 2. «سەركە»، 3. «ايقاپ»، 4. «قازاقستان»، 5. «قازاق»، 6. «قازاق گازەتى»، 7. «سارىارقا»، 8. «الاش»...، 9. «جاس ازامات» گازەتىن اتايدى.

م. دۋلاتۇلى قازاقشا گازەتتەردىڭ اتاۋلارىن وسىلايشا ءتىزىپ وتكەندە، قايسىنىڭ ىلگەرى، قايسىنىڭ كەيىندە تۇرعانىن ۋاقىت رەتىمەن قاتاڭ ساقتاۋدى ماقسات ەتپەگەن. سونداي-اق، ءباسپاسوزدىڭ تاريحقا ماعلۇم اتتارىن عانا اتاعان، شىن مانىندە اۋەلدە باسقاشا اتالىپ، كەيىندە اتى وزگەرىپ، ءداستۇرى جالعاسىپ كەلە جاتقاندىعىنا نازار اۋدارماسا كەرەك. سوندىقتان دا: «بۇلاردىڭ 32-ءسى مارقۇم، 10 شامالىسى عانا شىعىپ تۇر»، دەپ كورسەتكەن. م. دۋلاتۇلىنىڭ مىنا سوزدەرىنە نازار اۋدارساق، ءبىراز جايعا قانىعامىز: «توقتاعانداردىڭ ەڭ كوپ جاساعانى «قازاق» گازەتى، مۇنىڭ دا ءومىرى 7 جىلعا تولعان جوق، ەڭ ءومىرسىزى – ءبىر كۇندىك» [8].

 «قازاق» گازەتىنىڭ ۇلت تاعدىرى مەن تاريحى ءۇشىن قانداي ماڭىزى بولعانى تۋرالى ۇلى ويشىل مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 1923 جىلدىڭ وزىندە بەرگەن باعاسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن اسا سىندارلى جانە عيبراتتى. «قازاق جاستارىنىڭ ارداقتى تاربيەشىسى احاڭ سويلەگەندە، مەنىڭ ەسىمە «قازاق» گازەتىنىڭ اندەرى تۇسەدى. ءبىز ول كۇندە مەكتەپ ىشىندە جۇرگەن بالا ەدىك. بىراق پاتشا ساياساتى تەمىر بۇعاۋداي مويىنعا باتىپ، قازاق جۇرتىن السىرەتىپ، «كەدەيدى شالاپقا ماس قىلىپ، بايدى قىمىزعا ماس قىلىپ»، قالىڭ قازاق جۇرتى ەلدىگىن جوعالتىپ بارا جاتقانىن تۇماندى ويمەن سەزۋشى ەدىك، كومەسكى جاۋى قازاقتىڭ بەسىكتەگى بالاسىنىڭ كوزىنە دە ەلەستەگەندەي ەدى.

سول ۋاقىتتاردا «قازاق» گازەتىنىڭ بەتىندە، اندا-ساندا وقىپ وتىرعان اسەرلى، انىق سوزدەر، قاۋىپتىڭ ءپىشىنىن ايقىن عىلىپ كورسەتىپ بەرۋشى ەدى. جاس بۋىننىڭ جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان ءالسىز ويىن «جول مۇندالاپ»، جەتەگىنە الىپ بارا جاتقاندا، «قازاق» گازەتىن كورگەن جەردەن قادالىپ تۇرىپ قالاتىن»....«قازاقتىڭ ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن جاسىنا تۇگەلىمەن وي ءتۇسىرىپ، ەلىن ۇيقىسىنان وياتىپ، جانسىز دەنەگە قان جۇگىرتىپ، كۇزگى تاڭنىڭ سالقىن جەلىندەي شيرىقتىرعان، ەتەك-جەڭىن جيعىزعان «قازاق» گازەتى بولاتىن»، -دەيدى م. اۋەزوۆ [9].

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە الاش ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى جونىندە، قازاق دالاسىندا العاشقى گازەتتەر مەن جۋرنالداردىڭ قالاي پايدا بولعاندىعى، ءباسپاسوز تۇرلەرىنىڭ قانداي مىندەت اتقارعاندىعى جايىندا اڭگىمە قوزعالا باستادى.

 ارينە، الدى 140 جىلداي، ارتى 70 جىلداي ىلگەرىدە شىققان قازاق تىلىندەگى ءباسپاسوزدى تالداۋ، شىنايى عىلىمي ادىلدىك تۇعىرناماسىن ۇستانا وتىرىپ، سولاردىڭ ارقايسىسىن بايسالدى زەرتتەۋ وتان تاريحىن قۇرمەتتەۋگە باستايدى. ءاربىر وقيعا مەن قۇبىلىستىڭ باعاسى ءوز زامانىنىڭ ايناسىنان عانا ايقىن كورىنەدى. سوندىقتان، «ءباسپاسوز قاشان دا ءوز ءداۋىرىنىڭ شەجىرەسى» [10] دەگەن نەگىزگى ۇستانىمدى باسشىلىققا الىپ، سالىستىرۋ، جارىستىرا تالداۋ، ءباسپاسوز تاريحىن ادەبيەتپەن، تاريح، فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ، الەۋمەتتانۋ، ەكونوميكا سياقتى عىلىمدارمەن شەندەستىرە زەرتتەۋ ارقىلى عانا انا تىلىندەگى ءباسپاسوزدىڭ قادىرىنە جەتۋگە بولادى. تاعى ءبىر ەستە بولاتىن نارسە، تاريحي ادەبيەت وتكەن ءداۋىردى قامتيدى، سوندىقتان، كەيبىر اتاۋ-ۇعىمدار، وقيعالار مەن قۇبىلىستار بۇگىنگى وقۋشىعا تۇسىنىكسىز بولۋى مۇمكىن. بۇل ورايدا دا، سىلتەمەلەر مەن تۇسىنىكتەرگە، پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنە نازار سالىپ، ءوز بەتىنشە قورىتىندى جاساۋعا ۇمتىلعان ءجون دەر ەدىك.

       قازاقتىڭ ۇلتتىق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىندا ەلەۋلى ورنى بار «جاس ازامات» گازەتى ۇلت تاۋەلسىزدىگىن جاقتاپ، وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى تۇرعان قازاق جاستارىنىڭ تۇڭعىش قوعامدىق-ساياسي گازەتى [11]. 1918 جىلدىڭ ءساۋىر-مامىر ايىندا ومبى قالاسىندا وتكەن قازاق جاستارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىنىڭ شەشىمىنە وراي، «بۇكىلقازاقتىق جاستار ۇيىمىنىڭ ءتىلى» رەتىندە بۇل گازەتتىڭ العاشقى سانى 1918 جىلدىڭ 30 شىلدەسىندە قىزىلجار قالاسىندا جارىق كورگەن.

 گازەتتىڭ ءدال وسى كەزدە قىزىلجار قالاسىندا شىعا باستاۋى ايماقتا كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇلاۋىنا بايلانىستى، بيلىكتى قولىنا العان «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ساياسي شەشىمىنىڭ ناتيجەسى ەدى. 1918 جىلى ماۋسىمدا الاشوردا ۇكىمەتى جەرگىلىكتى جەرلەردە ناقتى بيلىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن بىركاتار دەكرەتتەر قابىلدادى، سوعان سايكەس الاش اۆتونومياسىنىڭ اۋماعىندا كەڭەس وكىمەتى شىعارىپي ۇلگەرگەن بارلىق قۇجاتتار مەن زاڭ اكتىلەرى جارامسىز دەپ تانىلدى. (ترۋدوۆوە زناميا، 1918, 7 اپرەليا، 1 ي 18 مايا; ۆەستنيك سەميرەچەنسكوگو ترۋدوۆوگو نارودا، 1918, 25 وكتيابريا.) وسىنداي مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ، قازاق تىلىندەگى جاريا ءباسپاسوز ورگانى ارقىلى الاش باسشىلىعى II بۇكىلقازاق سەزىنىڭ شەشىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋ شارالارىن ناسيحاتتاۋ، حالىقتىڭ ساياسي ساۋاتىن اشىپ، ۇلتتىق ساناسىن وياتۋدى كوزدەدى. كۇن تارتىبىندە تۇرعان اسا ماڭىزدى ءارى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەلەر: قۇرىلتاي جينالىسى مەن ۇلتتىق اۆتونوميا ماسەلەسىن تۇسىندىرۋمەن قاتار، ايماقتىق ۇكىمەتتەرمەن بايلانىس ورناتا وتىرىپ، ءۇشىن تەزدەتىپ ۇلتتىق قارۋلى كۇشتەردى قۇرۋى ءتيىس بولدى. «جاس ازاماتتىڭ» ءار سانىندا وسى تاقىرىپتار كوتەرىلدى. مىسالى، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگانى – زەمستۆو جۇيەسى وقىرمانعا كەڭ ءتۇسىندىرىلدى. ويتكەنى، سونىڭ الدىندا عانا 1918 جىلعى 24 ماۋسىمداعى زاڭ اكتىسىمەن «الاش اۋماعىندا 1917 جىلى 17 ماۋسىمدا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن ەنگىزىلىپ، ونى كەڭەس وكىمەتى جويىپ جىبەرگەن زەمستۆولىق مەكەمەلەر قايتا قالپىنا كەلتىرىلدى». (ترۋدوۆوە زناميا، 1918, 9 اپرەليا).

تۇڭعىش قازاق جاستارى گازەتىنىڭ قالاي شىققاندىعى تۋرالى س. سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىندە» مىناداي جولدار بار: «ماي ايىندا، 1918 جىلى، ومبىداعى وقۋداعى الاشوردا جاستارىنىڭ ۇيىمىنا اينالعان «بىرلىك ۇيىمى» «جالپى جاستار سەزىن» جاسادى. سەزگە ءار جەردەگى جاستار ۇيىمىنان ەكىدەن وكىل شاقىردى. ءبىز «جاس قازاق» ۇيىمىنان ابدوللا اسىلبەكۇلىن جىبەردىك. بىرىنە ومبىدا وقىپ جۇرگەن جانايدار سادۋاقاسۇلىن سايلاپ، تەلەگرامما بەردىك... ابدوللا مايدىڭ اياق كەزىندە قايتتى. جاستار سەزىنە اقمولا، سەمەي، قوستاناي گۋبەرنالارىنىڭ جاستار ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرى جينالىپتى... سەزدىڭ كوپشىلىگىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا، ەندى بارلىق جاستار ۇيىمدارىنىڭ بۇرىنعى اتتارىن قالدىرىپ، «جاس ازامات» دەۋگە قاۋلى قىلعان. «جاس ازاماتتىڭ» باسقارماسىن سايلاعان. باسقارما توراعاسىنا مۇرزاۇلىن، مۇشەلىگىنە: سماعۇل سادۋاقاسۇلىن، مۇراتبەك سەيىتۇلىن، گۋليا دوسىمبەكوۆانى (مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ بالدىزى. – اۆت.), ءابدىراحمان ءبايدىلداۇلىن سايلاعان. «جاس ازامات» ۇيىمىنىڭ ءتىلى قىلىپ «جاس ازامات» اتتى گازەت شىعارماق بولعان. گازەتتەرىن قىزىلجاردا، جابىلىپ قالعان كولبايدىڭ گازەتى «ءۇش ءجۇزدىڭ» ورنىنا شىعارماق بولعان. شىعارۋشىلىققا كەمەڭگەرۇلىن سايلاعان» [12].

جوعارىدا ايتىلعانداي، گازەتتىڭ رەداكتورى بەلگىلى قايراتكەر قوشمۇحامبەت كەمەڭگەرۇلى، باسقارما قۇرامىنداعىلار: سماعۇل سادۋاقاسۇلى، مۇراتبەك سەيىتۇلى، گۇلنار دوسىمبەكقىزى، ءابدىراحمان ءبايدىلداۇلى ەدى.

تۇڭعىش جاستار گازەتىنىڭ العاشقى سانى «جاس تىلەك» دەگەن باسماقالامەن اشىلعان. وندا ءدال سول كەزەڭدە قازاقستانداعى قوعامدىق-ساياسي جاعداي سارالانعان. تاۋەلسىزدىكتىڭ بولىمسىز ۇشقىنى الىستان كورىنگەندەي بولىپ، گازەت ەل بوستاندىعى ءۇشىن ۇيىمداسۋعا شاقىرادى. مۇنداي ۇلى ءۇمىت جولىنداعى كۇرەستىڭ الدىڭعى شەبىنەن تەك جاستاردى كورگىسى كەلەدى. گازەتتىڭ وسى باس- ماقالاسىنداعى مىنا سوزدەردىڭ ماڭىزى ءالى دە ورتايعان جوق، سالماعى جەڭىلدەگەن جوق. ءوز ۇلتىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن شىرقىراعان كوسەمسوز شەبەرلەرى بىلاي دەيدى:

«جاستار سەزىنىڭ تىلەگى ورىندالدى، ءومىر تاجىريبەسىنىڭ، ءبىلىم ازدىعىنىڭ كەمدىگىنە قاراماي، ءتورت تۇلىگى سايلانباي، «جاس ازامات» تاۋەكەل كەمەسىنە ءمىنىپ، تۇرمىستىڭ تالاساتىن، كۇرەسەتىن مايدانىنا شىقتى. كەلەشەكتىڭ قاراڭعىلىعى، ساياسي ھاۋانىنىڭ كۇن سايىن قۇبىلۋى، قالىڭ ورتتەي، كەسەلدى دەرتتەي، اپاتى كۇشتى كۇندەردىڭ تۋى، دۇنيەدە بولۋى-بولماۋى، ءالىنىڭ مايدانعا قويىلۋى، ۇلتتىڭ ومىرلىك قۇقىقتارى اياق استىنا تاپتالىپ، زورلىقتىڭ ۇكىم ءسۇرۋى «جاس ازاماتتىڭ» ۇستىنە اۋىر جۇك سالىپ وتىر. قوعامداسىپ، قولتىقتاسىپ، كۇش بەرىپ، اۋىر جۇكتى ءتيىستى ورنىنا جەتكىزۋ – جاستاردىڭ باس مىندەتى، ۇلكەن بورىشى. «جاس ازاماتتىڭ» التىن يدەالى، اۋليە ماقسۇتى، نەگىزگى جولى – ۇلت بوستاندىعى، ۇلت تەڭدىگى» [13].

العاشقى سانىنىڭ وزىندە الاششىل جاستار ۇيىمىنىڭ العا قويعان مىندەتتەرىن ايقىنداپ، «جانام دەگەن جۇرەككە وت بەرەمىن!» دەپ اقىن ايتقانداي، قازاق كوسەمسوزىنىڭ وزىق ۇلگىسى دەۋگە تۇرارلىق، شىن وتانشىل سەزىممەن سۋارىلعان زور قۋاتتىڭ، بەل شەشىپ كۇرەسكە تۇسكەن سانالى كۇشتىڭ ەكپىنىن سەزەمىز. ءارى قاراي وقىپ كورەيىك: «بۇل تىلەككە جەتۋ ءۇشىن «جاس ازامات» الاشتىڭ التىن تۋىن جايقالدىرا الاتىن، دۇشپانعا كۇيىنىش، دوسقا قۋانىش سالاتىن، ىرگەلى ەر قىلاتىن بىرلىكتى قولدانادى. ءالسىزدى كۇشەيتەتىن، اۋىردى جەڭىلدەتەتىن تابيعاتتىڭ قوجاسى بولعان شارۋا مىندەتىن قولدانادى. ار-يماننىڭ، تازا ادامشىلىقتىڭ تۇپكى تامىرى ادىلدىكتى قولدانادى.

وسى ايتىلعان جولداردا قارسى كۇش - قالىڭ جاۋ تۇرسا دا، تاۋدان ۇلكەن تۇرمىستىق كەدەرگىلەر تۇرسا دا، «جاس ازاماتتىڭ» بەت العان ساپارىنان قايتپايتىنىنا يمانىمىز بەرىك.

«جاس ازامات» قاجىسا، تالسا، قاتەردەن قورىقسا، وت ەكپىندى ۇلتشىل جاستاردىڭ رۋحىنىڭ سونگەنى، ۇلت ءۇشىن «ىستىق قان، جاس جان قۇربان!» دەگەن پىكىردەن قايتقاندىعى جوق...

بۇل مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى، جۇرەكتەرىنە نىق بايلانىپ، ىستىق قاندارىنا سىڭگەن زات - ءبىر بۋىننان ءبىر بۋىنعا كوشىپ وتىراتىن قاسيەتتى مۇرا.

التى ميلليون الاشتىڭ، جارىق ويلى جاستارى اراسىنداعى جالعىز «جاس ازاماتتى» الىپ شىعىپ، اسىراي الماسا، تۇعىرعا قوندىرىپ باۋلي الماسا، پۇلعا مۇقتاج قىلسا، جاس اتاۋلىنىڭ سۇيەگىنە تاريحي ءۇيات تاڭباسى باسىلادى.

جاستار! كەلەشەكتەگى بۋىنداردان العىس، يا قارعىس الاتىن داۋىرگە كەزدەستىڭدەر! ۇلتتىڭ گۇلدەنۋى كوركەيۋى، «الاش وردانىڭ» ابىرويى، ايبىنى بولۋى سەندەردەن. كارى بۋىننان قايىر از. كارى بۋىن ء(بىرازىن شىعارعاندا) قاجىعان، قايراتى قايتقان بۋىن، ەرلىگى ءسونىپ، جاۋىنگەر بابالارىن ۇمىتقان بۋىن، «تورەلەرگە» قۇلدىق ۇرىپ جاتىر. تۇيمەگە تابىنعان بۋىن، سايلاۋ پارتياسىمەن ميلارىن ءشىرىتىپ، ۇلت نامىسىن، جۇرت جۇمىسىن كۇندىك تاماعىنا ايىرباستاعان بۋىن.

مادەنيەتى جوعارى ۇلتتاردىڭ جاستارى ۇزاق جىلدار وت ءومىردى عارىپ قىلىپ، كوز جاسىن، جۇرەك قانىن سەل-داريا قىلىپ، ويلاعان ماقساتىنا جەتىپ وتىر. كوز الدىمىزداعى ورىس ستۋدەنتتەرى الپىس جىلدان استام ازاتتىق جولىندا ەسكى ۇكىمەتپەن كۇرەسىپ كەلدى!».

وسىدان 95 جىل بۇرىنعى قازاق جاستارىنىڭ جالپى ءبىلىم دەڭگەيى قازىرگىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىنى تۇسىنىكتى. ال، ساياسي ساۋاتى شە؟ ارينە، ول دا تومەن. ءبىر عاجابى – سول كەزدەگى كۇرەسكەر اتالارىمىزدىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ەدى. ولار، ەشنارسەدەن تايىنباي، «قازاق حالقى تاۋەلسىزدىك الۋعا ءتيىس جانە ءسوزسىز الادى!» دەپ كورەگەندىكپەن بولجادى. سول بوستاندىققا جەتۋ جولدارىن انىق تاڭدادى، ءوز ءىزباسارلارى – الاشتىڭ جاستارىن سوعان باستادى. «جاس ازاماتتىڭ» باسماقالاسىنا جازىپ سول جولدى بىلاي كورسەتتى: «...ءبىزدىڭ الاش جاستارى 1905 جىلدان عانا باستاپ، الەۋمەت قوزعالىسىنا كىرىسىپ، ساياسي كۇرەسكە ات سالىسا باستاپ ەدى. ەندى مىنەكي، از جىلدىڭ ىشىندە ءوز مىندەتىن كوزدەگەن نىساناعا تيگىزىپ وتىر. الاش ۇرانىنىڭ ۇكىمەتى «الاش وردا» قۇرىلدى.

از بەينەتپەن تابىلعان داۋلەتتى سالاقسىپ، ۇساق جۇمىسقا كىرىسىپ، قولدان شىعارىپ جىبەرۋ - كەشىلمەيتىن كىنا.

جاستار! «الاش ورداعا» مادەني كۇش بەرەتىن كۇندەرىڭ تۋدى! جەر-سۋدان، بىرلىك-بەرەكەدەن ايىرىلعان كارى بۋىننىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ىستەگەن زور قاتەلەرى، جەتەر!

بيلىك تىزگىنىن قولعا الاتىن كۇندەرىڭ تۋدى.

ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن: «الاشتاپ!» اق تۋ كوتەرىپ، نايزا سالىپ، ساداق تارتاتىن كۇندەرىڭ تۋدى!»

اتاپ وتەرلىك ءبىر جاي، «جاس ازاماتتىڭ» بەتاشارىنداعى وسىناۋ سوزدەردىڭ سارىنى سودان 11 جىل بۇرىنعى «سەركەنىڭ» [14] (1907 جىلى س-پەتەربۋرگ قالاسىندا ءبىر سانى شىعىپ توقتاپ قالعان «سەركە» گازەتى تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر.-اۆت.) العاشقى سانىنا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جازعان «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز» دەگەن باسماقالاعا وتە ۇقساس. ارادا ون جىل وتسە دە، ۇلتتىق ەكى باسىلىمنىڭ، ۇمىتىلماعان، ۇزىلمەگەن مۇنداي ۇندەستىگى تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسكەرلەردىڭ ۇرپاق جالعاستىعى، ءداستۇر ساباقتاستىعى كۇشتى بولعانىن كورسەتەدى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن، م. دۋلاتوۆتىڭ اتالعان ماقالاسىنا وقىرمان نازارىن اۋدارايىق. اۆتور ماقالانىڭ ايدارىنا «قازاعىم مەنىڭ، ەلىم مەنىڭ!» دەگەن سوزدەردى ەلجىرەي جازعانىن وقيمىز. باستالۋى بىلاي:

«ەڭ الدىمەن قازاق حالقى – روسسياعا تاۋەلدى حالىق... ونىڭ ەشقانداي پراۆوسىنىڭ جوقتىعى ىزا مەن كەك تۋدىرادى... چينوۆنيكتەر، ۋريادنيكتەر كەدەي قازاقتاردى ۇرىپ-سوعىپ، مال-مۇلكىن تارتىپ الىپ...» [15].

بۇل جەردە «جاس ازامات» شىعا باستاعان كەزدەگى ساياسي احۋالدى تاعى دا ەسكە الۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر.

 1918 جىلدىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ قالالارىندا بيلىكتى بولشەۆيكتەر باسىپ الىپ، قارا حالىقتى قانعا بوكتىرگەن بولاتىن. ال، 1918 جىلى جازعا قاراي، كەڭەسكە قارسى كۇشتەردىڭ بەلسەندى بولا تۇسۋىنە بايلانىستى، ولكەدەگى ساياسي جاعداي شيەلەنىسىپ كەتتى. ازامات سوعىسىنىڭ ەتەك الۋىنا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا تۇتقىنعا تۇسكەن اۆستريا-ۆەنگريا ارمياسىنىڭ سولداتتارىنان قۇرىلعان چەحوسلوۆاك كورپۋسى بۇلىگىنىڭ ۇلكەن ماڭىزى بولدى. جاقسى قارۋلانعان 50 مىڭ ادامدىق كورپۋس 1918 جىلى مامىردىڭ اياعىندا ەدىل بويى مەن سىبىردە ء—ترانسسىبىر ماگيسترالىنىڭ ۇزىنا بويىندا كەڭەستەرگە قارسى شىقتى. كورپۋستىڭ ءبىر بولىگى ىشكى كونتررەۆوليۋتسيالىق كۇشتەرمەن بىرلەسە وتىرىپ، پەتروپاۆل، اقمولا، اتباسار، قوستاناي قالالارىن باسىپ الدى. چەحوسلوۆاك كورپۋسىنىڭ باس كوتەرۋى بولشەۆيكتەرگە قارسى بارلىق كۇشتەرگە سەرپىن بەردى. 1918 جىلى 11 ماۋسىمدا كەڭەس وكىمەتى سەمەي قالاسىندا قۇلاتىلدى. بيلىكتى قولىنا العان بولشەۆيكتەر ۇكىمەتى ءسوز، قاعاز جۇزىندە ەزىلگەن ۇلتتارعا تەڭدىك، بوستاندىق جاريالاعانمەن، ءىس جۇ­زىن­دە جۇزەگە اسىرعان جوق ەدى. وسى شەشىمدەر ارقىلى اۆتونوميا الىپ كەتۋدەن ءۇمىتتى بولعان الاش ازا­ماتتارىنىڭ وسى جولداعى ەسىل ەڭ­بەگى اقتالمادى. ول تۋ­رالى «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىل­عى 22 ناۋرىزداعى № 35 سانىندا بى­لاي دەلىنگەن: سوۆەت ۇكىمەتى وتكەن دەكابردىڭ ىشىندە بۇكىل روسسيا­داعى جۇرتتارعا «باس بيلىك تىزگىنىڭ وزىڭدە. مەيلىڭ روسسيا­مەن قاناتتاس اۆتونوميا بو­لىپ وتىر، مەيلىڭ روسسيادان ءبولى­نىپ، ءوز الدىڭا جەكە مەملەكەت بو­لىپ وتىر، ەرىك وزدە­رىڭدە» دەپ جاريا قىلعان ەدى. ونىسى جالعان بولدى».

 انتانتا ەلدەرى قولداعان چەحوسلوۆاك كورپۋسىنىڭ كومەگىمەن سامارادا ەسەر-اقگۆاردياشىلار ۇكىمەتى - قۇرىلتاي جينالىسى كوميتەتى (كومۋچ), ومبىدا ادميرال كولچاك باسكارعان ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى قۇرىلدى. 1918 جىلى 18 قاڭتاردا سوعىس باستاعان اتامان دۋتوۆ كەڭەستەرگە قارسى قايتا شابۋىلعا شىقتى، 1918 جىلى 3 شىلدەدە ورىنبوردى باسىپ الىپ، كەڭەستىك تۇركىستاندى ورتالىق رەسەيدەن ءبولىپ تاستادى.

 قازاقستاننىڭ كوپتەگەن وڭىرلەرىندە ازامات سوعىسى ەتەك جايعاندا، «الاشوردا» (الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇكىمەتى) كەڭەستەرگە قارسى بىرىگىپ كۇرەسۋ ءۇشىن، ورىنبوردا اتامان دۋتوۆپەن وداق قۇرۋعا ءماجبۇر بولدى، ومبىداعى ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىمەن جانە ساماراداعى قۇرىلتاي جينالىسى كوميتەتىمەن (كومۋچ) تىعىز بايلانىس ورناتتى، كەڭەستەرگە قارسى بىرلەسە كۇرەس جۇرگىزۋ ماقساتىمەن ورال، ءسىبىر جانە جەتىسۋ كازاكتارىمەن ىنتىماقتى نىعايتا ءتۇستى.

 وسىنداي اۋمالى-توكپەلى زاماندا «الاشوردانىڭ» تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان. قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىككە دەگەن ءۇمىتى دە بۇلىڭعىر ەدى. «جاس ازامات» گازەتى: «كەلەشەك قاراڭعى، جاعداي كۇن سايىن قۇبىلعان، اپاتتى كۇندەر تۋدى، قازاق حالقىنىڭ دۇنيەدە بولۋ-بولماۋى تاريح بەزبەنىنە تارتىلدى، ۇلتتىڭ ءومىرلى قۇقىقتارى اياققا تاپتالدى، جاڭا بيلىك حالىقتىڭ قانىن سورىپ وتىر...» دەپ،  الاپاتپەن كەلگەن اپاتتى، ەل باسىنداعى قايعىلى ءحالدى ءتۇسىندىرىپ، كوزگە شۇقىپ كورسەتىپ، قازاقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاستاردىڭ «تاۋەكەل كەمەسىنە ءمىنىپ، تۇرمىستىڭ تالاساتىن، كۇرەسەتىن مايدانىنا شىققانىن» حابارلادى، بەلدى بۋىپ، ەتەكتى جيىپ، كۇرەسكە كىرگەنىن پاش ەتتى.

سول كەزدە دە، كەيىندە دە ۇلت مۇددەسىن شەن مەن شەكپەنگە، ارزان اتاق پەن ۋاقىتشا قىزمەتكە ايىرباستاپ جىبەرگەن كەيبىر مانساپقور اتالارىمىز وزدەرى دە، وزگەنى دە زور قايعىعا، قاسىرەتكە ۇشىراتتى. «الاشوردا» ۇكىمەتى ويلاعان مىندەتىن ورىنداي المادى، سىرتقى دۇلەي كۇشتىڭ، ىشكى الاۋىزدىقتىڭ، جاڭا وتارلاۋ ساياساتىنىڭ قۇربانى بولىپ، كۇيىپ كەتتى. بۇل اقيقات قازىر عانا، قازاقستاننىڭ دەربەس مەملەكەت بولىپ تاريحي دامۋ دارياسىنا ءوز ەسكەگىمەن قايىق سالعان كەزدە عانا ءمالىم بولىپ وتىر.

الاشورداشىلاردىڭ بۇل گازەتتى شىعارۋداعى ماقسات-سىرى وقىرمانعا جولداعان «اشىق حاتىندا» كورىندى. وسى ۇيىمنىڭ كىندىك كوميتەتى: «ەل كوپ توپىردىڭ ورتاسىندا اياقاستى باس قوسايىق دەگەن پىكىر تۋىپ ەدى. بۇل پىكىردى تۋعىزعان – كوكتى قاپتاعان قارا بۇلت - بولشەۆيك داۋىلى ەدى. بۇل داۋىلدان قازاق ەلىن شامامىز كەلگەنشە امان ساقتاپ قالايىق، شامامىز كەلگەنشە تاريح الدىندا كىناسىز بولارمىز، ولسەك ءبىر شۇقىردا، ءتىرى بولساق ءبىر توبەدە دەگەن ماقسۇت ەدى» [16]، - دەپ ءتۇسىندىردى.

العاشقى قازاق جاستارىنىڭ گازەتى، الاششىل جاستاردىڭ ءۇنى - بۇل گازەتتىڭ شىعۋىنا باستاۋشى 1918 جىلعى ءساۋىر-مامىرداعى ءبىرىنشى سەزد ەكەنىن، ول جونىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «تۇڭعىش قازاق جاستارىنىڭ سەزى»، «قازاق جاستارىنا» دەگەن ماقالالارى بولعانى دا ءمالىم. گازەتتىڭ ءبىزدىڭ قازىرگى جۋرناليستىك ءىس-تاجىريبە تۇسىنىگىنەن مۇلدە بولەك، اسا قيىن جاعدايدا شىعا باستاعان ەدى. سوندىقتان، رەسەيدى ىشتەي ءبۇلدىرىپ، ءبىر تۋعاندى وزىمەن-ءوزىن قىرقىستىرىپ جاتقان ساياسي كۇشتەردەن قازاق زيالىسى ۇلگى الماۋى كەرەكتىگىن «جاس ازامات» ەرتە-اق ەسكەرتكەن.

 گازەتتىڭ ءبىرىنشى سانىندا «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما!» دەگەن ساياسي شولۋ باسىلدى. وندا: «بولشەۆيكتەر ورىس زيالىلارى مەن جۇمىسكەر-قاراشەكپەندەردىڭ اراسىنا جىك ءتۇسىردى، بۇل اۋرۋ بىزگە جۇعىپ جۇرمەسىن» [17]، دەپ اشىق ايتىپ، از قازاقتى بىرلىككە شاقىردى. ماقالا اۆتورى، قازاقتىڭ كورنەكتى كوسەمسوز شەبەرى، الاش جاستارىنىڭ جەتەكشىسى قوشمۇحامبەت كەمەڭگەروۆ بولاتىن.

ء بىر كەزدە س. سەيفۋللين كورسەتكەندەي، سول زاماندا شىعىپ تۇرعان قازاق تىلىندەگى ءباسپاسوز نۇسقالارىنىڭ باسشىلىققا العانى – «قازاق» گازەتى ەكەندىگى انىق بايقالادى. «ءبارى ورىنبورداعى «قازاق» گازەتىنىڭ ىقپالىمەن ءجۇردى. ءبارىنىڭ قۇلاق-كۇيىن «قازاق» گازەتى بۇراپ بەرىپ، نۇسقاۋ بەرىپ وتىراتىن بولدى. «قازاقتىڭ» باسىنداعىلار قازاقستاننىڭ ءار جەرىندەگى نيەتتەس ادامدارىنا نۇسقاۋ بەرىپ، حات جازىپ جاتتى»، دەگەن ەدى «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» اۆتورى.

 جاس قالامگەردىڭ جانە ولاردىڭ تىلەكتەستەرىنىڭ بۇلايشا الاڭداۋىنا سەبەپ كوپ ەدى. قازاق جاستارىنىڭ ومبىدا وتكەن ءبىرىنشى سەزىندە (س. سەيفۋلليننىڭ كورسەتۋى بويىنشا) اقمولا ۋەزى جاستارىنان قۇرىلعان «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ اتىنان بارعان ا. اسىلبەكوۆ سياقتىلار ناقتى جاعدايدى تۇسىنبەي، قازاق تۇتاستىعىن بۇزىپ، وزدەرىنشە توڭكەرىسشىل، بولشەۆيكشىل بولا قالعان ەدى. ورىس توڭكەرىسشىلەرىنىڭ جەلبۋاز، جالعان ۇرانىنا سەنگەن قازاق جاستارىنىڭ بۇل توبى ساياسي كۇرەس تاجىريبەسىنەن ادا، قوعامدىق قۇبىلىستاردى ءوز بەتىنشە، سانالى باعالاي المايتىن. ءتىپتى، ولار ساياسي كۇرەس، پىكىرتالاس دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەندىكتەن، وزدەرىنە قوسىلماعانداردى بالاعاتتاپ، جالا جابۋدان تايىنبادى. كەيىندە مۇنداي الاۋىزدىقتى وتارشىل، شوۆينيستىك بيلىك پايدالانا ءبىلدى. ۇلتتىق مەملەكەت، تاۋەلسىزدىك ۇرانىن كوتەرگەن قازاق زيالىلارىن تۇگەل قۇرتىپ جىبەردى.

الاشوردانىڭ ساياسي ۇيىم رەتىندەگى قىزمەتىنە باعا بەرىلىپ، كەڭەس قۇرىلىسىنا قارسى شىققاندىعى قىلمىس ەمەس، ساياسي قوزعالىس دەپ تانىلىپ، 1919 جىلى كەشىرىلسە دە، قازاقتىڭ كەيبىر ازاماتتارى كوممۋنيستىك بيلىككە جاعىنىپ، قولامتانى قايتا كوسەگەنىن تاريح بىلەدى. مۇنىڭ ءوزى ساناسى ويانعان حالىقتان قورقىپ، ادىلەتسىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقاندارىن باستاعان توتاليتارلىق جۇيەنىڭ وتىنا ماي قۇيدى. باسقالارمەن بىرگە، «جاس ازاماتتىڭ» قالامگەر قايراتكەرلەرى دە جاپپاي اتىلدى. كەڭەس كوممۋنيستەرى ورتتەي قورقاتىن «الاشوردا» دەگەن ءسوز قايتا-قايتا ەسكە سالىنىپ، قازاق زيالىلارىنىڭ ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسى قىلمىس رەتىندە ناسيحاتتالدى.

 مىسالى، اتالارىمىزدىڭ ءبىرى: «جالعىز-اق، از بولسىن، كوپ بولسىن قولىنان كەلگەنشە قايرات (قازىرشە بەلسەندىلىك) كورسەتىپ جاتقان الاشوردانىڭ جاستارى ەكەنى گازەتتەرىنەن كورىنەدى. الاشوردانىڭ جاستار ۇيىمى بارلىق قازاقستاننىڭ ۇلتشىل جاستارىنا نۇسقا بەرىپ، قىزىلجاردا «جاس ازامات» گازەتىن شىعارىپ جاتىر» [18] دەپ جازدى. ارينە، اۆتور قازاق جاستارىنىڭ گازەت شىعارعان تالپىنىسىنا قۋانىپ وتىرعان جوق، جىلدار ءوتىپ كەتكەننەن كەيىن دە، كوممۋنيستىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان اشكەرەلەپ، كەكەتكەن بولىپ جازعانىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. «جاس ازاماتقا» جانى قاس بولسا دا، كەڭەستىك جازۋشى قازاق جاستارىنىڭ وسىنداي باسىلىمى بولعانىن، سول گازەتتى شىعارۋعا «قولىنان كەلگەنشە قايرات، بەلسەندىلىك كورسەتىپ جاتقان الاشوردانىڭ جاستارى...» تۋرالى تاريحي ماڭىزى بار ماعلۇمات قالدىرىپ وتىر. بۇعان دا شۇكىر.

«جاس ازاماتتىڭ» قىزىلجاردا قالاي شىعىپ تۇرعانىن، قازاق جاستارىنىڭ، جالپى قازاق قاۋىمىنىڭ تاۋەلسىزدىككە دەگەن ارمان-مۇڭىن ايعاقتاپ، قوعامدىق سانانى وياتۋعا كۇش سالعانىن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ كورسەتكەن. ول سەمەيدەگى «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1919 جىلعى 20-اقپانداعى سانىنا [19] «گازەت، جورنال وقۋشىلارعا» دەگەن ماقالا باستىرىپ، سەمەيدىڭ ورىسشا گازەتىنىڭ قازاق ءباسپاسوزىن عايباتتاپ، «وقۋشىلارى بولماعاندىقتان قازاقتىڭ ءبىر گازەتى مەن جورنالى جابىلىپ قالىپتى» دەگەن حابارىنا قارسى سويلەپ، تۇسىنىك بەرگەن: «بۇل حابار بەكەر، - دەپتى ج. ايماۋىتوۆ، - «جاس ازامات» كۇنى بۇگىنگە دەيىن شىعىپ وتىر. قارجى جاعىنان كەمدىك كورىپ، توقتاي ما، دەگەن كىربىڭ بولىپ ەدى. ەندى توقتالماس دەيمىز. ويتكەنى، ومبى جاستارى ادەبيەت كەشىنەن مىڭ سوم، سەمەي جاستارى بەس مىڭ سومداي كومەك جىبەرىپ وتىر. تاعى سونداي كوتەرۋشىلەر تابىلاتىن كورىنەدى» [20].

زەرتتەۋشى د. قامزابەكۇلى گازەتتىڭ 22 سانىن قاراپ شىعىپ، «№ 1 - № 11 ساندارىنىڭ رەداكتورى قوشمۇحامەد كەمەڭگەرۇلى، № 12 - № 16 ساندارىنا قول قويعان ءبىلال مالدىبايۇلى، № 17 - № 22 ساندارىندا قايتادان قوشمۇحامەد كەمەڭگەرۇلى بولعان» دەگەن قۇندى تۇجىرىم جاسايدى.

 سول داۋىردەگى جۋرناليستيكا داستۇرىندە ماقالالاردى قول قويماي جاريالاۋ، نەمەسە بۇركەنشىك اتتاردى پايدالانۋ جاعدايى ءجيى كەزدەسەدى. سوندىقتان، گازەت ماتەريالدارىنىڭ اۆتورلارىن انىقتاۋ قيىنعا سوعادى. مىسالى، «جاس ازاماتتىڭ» ءبىرىنشى سانىندا باسىلعان «جاس تىلەك» دەگەن باس ماقالاسىن اۆتورى كورسەتىلمەسە دە، ونىڭ رەداكتورى قوشمۇحامەد كەمەڭگەرۇلى جازعان دەپ توپشىلاۋعا بولادى. ماقالادا جاڭا گازەتتىڭ باعىت-باعدارى كورسەتىلىپ، كەلەشەكتتە بەت-بەينەسى قانداي بولاتىنى ايتىلعان، وقىرماندارعا تىلەك ارنالىپ، گازەت جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسىپ تۇرۋ سۇرالعان. دەمەك، مۇنداي مازمۇندى سوزدەر، ادەتتە، رەداكتوردىڭ عانا قالامىنان تۋادى.

«جاس ازاماتتىڭ» وسى سانىندا الاش پارتياسى اتىنان «الاش ازاماتتارىنا!» دەگەن تاقىرىپپەن اشىق حات باسىلعان. قازاق جاستارىنىڭ تۇڭعىش جانە بىردەن-ءبىر گازەتى بەتىنەن ۇلت ساياسي ۇيىمىنىڭ كوسەمدەرى جاستارعا ۇندەۋ تاستاپ، «الاش وردا تىگىلدى، اق تۋ كوتەرىلدى. ەندى اركىم شاماسىنا قاراي، ۇلتىنا قىزمەت قىلۋى ءتيىس» دەگەن تاريحي مىندەتتى العا تارتادى. ودان كەيىن: «جاستار! اتقا ءمىن! باسقا جۇرت كورسىن!» دەگەن ۇراننىڭ قۇدىرەتتى قۋاتىن ءدال قازىر كوزگە ەلەستەتىپ كورەيىكشى. قاشان دا كەلەشەك - جاستاردىكى. مىسالى، ءبىزدىڭ وتانىمىز تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەلەشەگى دە جاستار. «جاس ازاماتتىڭ» 95 جىل بۇرىن جار سالىپ تاراتقان شاقىرۋىن ءدال قازىر دە قايتالاۋدىڭ ءجونى كەلىپ تۇرعان جوق پا!

«جەتىسىنە ءبىر رەت شىعادى» دەپ حابارلانعان گازەتتىڭ العاشقى سانىن كەڭىرەك سيپاتتاۋىمىز تەگىن ەمەس. جاستار ءباسپاسوزىنىڭ قارلىعاشىنا تالماس قانات، ۇزاق عۇمىر تىلەگەن قۇتتىقتاۋلاردى ءدال قازىر دە تەبىرەنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس.

مىسالى، ءجۇنىس دەگەن اۆتوردىڭ ولەڭى: «...ۇلتىنا ماڭگى باقىت، ەرىك تىلەپ، قول سوزدى «جاس ازامات» نۇر اسپانعا!» دەپ اياقتالادى. اقمولادان كەلگەن جەدەلحاتتا: «جاس ازاماتتىڭ» نۇرلى شىراق جاس جالاۋى بولىپ، باقىتى ورلەپ، كۇشى مولايىپ، كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋىنە تىلەكتەسپىن» دەلىنسە، سەمەيدەگى «جانار» اتتى جاستار ۇيىمى: «ىستىق جۇرەكپەن «جاس ازاماتتى» قارسى الامىز! تارتقان باعىتىنا حايىرلى ءسات تىلەيمىن»، دەپ قۇتتىقتايدى. «ء ار ۇلتتى ورگە سۇيرەيتىن، ورنەك بولىپ تۋرا جولعا باستايتىن باسشى دات - گازەت بولعاندىقتان، ۇلت پايداسىن ويلاپ، ادال نيەت، اق جۇرەكتەن شىعاتىن ءجاسوسپىرىم جاڭا تالاپ «جاس ازامات» گازەتىنىڭ باۋى بەرىك بولۋىنا تىلەكتەسپىز!»، دەپ اعىنان جارىلىپ قول قويعاندار مۇحامەتسالىم كاشىموۆ پەن حاسەن تەمىربەكوۆ ەكەن.

قامتىعان تاقىرىبى جاعىنان قاراعاندا، جاريالانىمداردا ساياسات ماسەلەسىنىڭ باسىم بولۋى – ۋاقىت تالابى ەكەنى بايقالادى. جانە قازاق جەرىن وتارلاۋدى تەجەۋ تۋرالى سول كەزدىڭ وزىندە اشىق پىكىر تاراتقان جاستاردىڭ ىسىنە ايىزىڭ قانادى. ايتالىق، 1918 جىلعى 18 تامىزداعى 3-سانىندا شىققان «ولگەن تىرىلمەكشى» دەگەن ماقالادا رەسەي ۇكىمەتىنىڭ كەلىمسەك قاراشەكپەندەردى قونىستاندىرۋ مەكەمەسى جويىلىپ، قازاقستان جەرىنە ىشكى رەسەيدەن اۋىپ كەلىپ جاتاتىن «قونىستانۋشىلار» لەگى سايابىرلاعان بولسا، «قازاق جەرىنىڭ ءبىر كەزدە ءازازىلى بولعان پەرەسەلەن مەكەمەسى قايتادان تىرىلەدى دەگەن قاۋەسەت بار. ونداعى ءتىرىلۋدىڭ ماقساتى: ورالدىڭ ار جاعىندا جەرسىز، قارا قۇرتتاي قايناعان مۇجىقتاردى ميلليونداپ اكەلىپ، ءسىبىر جەرىنە ورنىقتىرۋ. وتكەن جىلى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ سىبىرگە پەرەسەلەن جىبەرىلمەيدى دەپ بەكىتكەن قاۋلىسىن قولدانبايمىز دەسەدى. مۇنداعى جەرگىلىكتى جۇرتتار مەن قاشاقتار سيىسا الماي جاتقاندا، تاعى قانشا پەرەسەلەندەردى توگە سالۋ ءۇشىن پەرەسەلەن مەكەمەسىن ءتىرىلتۋ قامىنا كىرىسۋ، ساياسات جاعىنان كوزقاراستىڭ وزگەرگەندىگىن كورسەتەدى. قاشان ۇلكەندى-كىشىلى قۇرىلتايلار قۇرىلعانشا، قازاق جەرىنىڭ ۇلەسكە تۇسپەسىنە ءىس باسىنداعى الاش ازاماتتارى قام قىلۋى كەرەك. ءار جەردە جەرگىلىكتى مۇجىقتارمەن قوسىلىپ، پەرەسەلەن مەكەمەسىن تىرىلتپەسكە تىرىسۋ كەرەك». اۆتور جادىگەر-جانىستىڭ بۇل جانايقايى سول داۋىردە-اق كەلەشەكتى ويلاعان ءار قازاقتىڭ قايعىسى دەسە بولعانداي.

حالىقتىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسەتىن، ونىڭ الداعى تاعدىرىنىڭ قانداي بولماعىن ايقىندايتىن كوزى اشىق، جانى تازا، سانالى جاستار ەكەندىگىن بۇل باسىلىم اۋەلدەن-اق جاريا ەتتى. ماعجان جۇماباەۆتىڭ «جاستارعا!» دەگەن ولەڭى سول زامانداعى قازاق جاستارىنىڭ ەل-جۇرت الدىنداعى تاريحي مىندەتىن كورسەتىپ بەرگەن باعدارلاما دەسە بولعانداي.

گازەتتىڭ ءۇشىنشى سانىنا باسىلعان 25 جاستاعى اقىن ماعجاننىڭ «جاستارعا!» دەگەن ولەڭى سول زامانداعى قازاق جاستارىنىڭ ەل-جۇرت الدىنداعى تاريحي مىندەتىن كورسەتىپ بەرگەن باعدارلاما دەسە بولعانداي. ماعجان شۋماقتارىنا بەتاشار بولعان، كوسەمسوز تۇرىندەگى نۇسقالى ءسوز مىناۋ: «جاستار! جۇرەك تولقىتقان شەردى، مىي تولقىتقان ويدى جارىققا شىعارىپ، مايدانعا سالىڭدار! الدا جۇرگەن الاش جولىندا ايانباي قىزمەت قىلعان ادال جۇرەك اعالاردان ۇلگى، ونەگە الىڭدار!

ەلدىكتەن، ەرلىكتەن ايىرىلىپ، ەكى ءجۇز جىلداي ەڭسەسى تۇسكەن ەلدى ويلاڭدار! كۇندى - ءتۇن، جاقىندى - جات، پايدانى - زيان دەپ جۇرگەن، تولىق ساياسي قۇقىقتارىن ىزدەپ الۋعا، ەر جەتىپ، ەسى كىرمەگەن ەلدى ويلاڭدار!

ءتۇن قاراڭعى، داۋىل قاتتى. بىراق، ۇلت باقىتى جاستارعا – نۇرلى ساۋلە!!! جاساسىن، «الاش وردا!» جاساسىن، الاش كوشباسشىلارى! جاساسىن، الاشتىڭ جاۋجۇرەك، ۇلتشىل جاستارى!» جاس اقىننىڭ جالىنداتقان شاقىرۋى تەك ءوزىنىڭ عانا ەمەس، التى ميلليون قازاقتىڭ اتىنان ايتىلىپ، قازاق كوگىنە شالقي كوتەرىلگەن ۇلت ۇرانى ەدى:

ارىستانداي ايباتتى،

جولبارىستاي قايراتتى.

قىرانداي كۇشتى قاناتتى،

مەن جاستارعا سەنەمىن!..

«الاش!» - ايبىندى ۇرانى،

قاسيەتتى قۇرانى.

الاشتىڭ ولار قۇربانى،

مەن جاستارعا سەنەمىن!

تاۋ سۋىنداي گۇرىلدەر،

ايبىندى الاش - ەلىم دەر.

التىن ارقا - جەرىم دەر

مەن جاستارعا سەنەمىن!..

مەن سەنەمىن جاستارعا!

الاش اتىن اسپانعا

شىعارار ولار، ءبىر تاڭدا!

مەن جاستارعا سەنەمىن!

سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ اۋزىنان شىققان: «ماعجان – قازاق جاستارىنىڭ وي-ساناسىنىڭ ءامىرشىسى» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ-تامىرى، بالكىم، وسى ءبىر وتتى-جالىندى ولەڭ جولدارىندا جاتقان شىعار.

زارقىن تايشىباي، پروفەسسور،

ساۋلە مالىكوۆا، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

قىزىلجار قالاسى

(جالعاسى بار)

Abai.kz