قازاق جەرىندە بولىپ جاتقان ۋاقيعالاردان قىتاي ەلىندە تۇرىپ جاتقان قازاقتار ايىرىم قالا المايدى. عالاتوردان قاداعالاپ وتىرامىز. قۋانىشىمىز بەن قىنجىلىسىمىز بىرگە. گازەتتەردى عالامتوردان قول جەتە قالعان كەزدە وقىپ قالامىز. قىزىقتىلارىن دەرەۋ كوشىرىپ، ەل ارالاتىپ جىبەرەمىز. مۇنشالىقتى ىقىلاس تۋعىزعان ماقالالاردىڭ ءبىرى  - كامال ءابدىراحمان، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، بولات ناسەنوۆ دەگەن جازۋشى، تاريحشىلار اراسىنداعى قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ تۋعان جانە جەرلەنگەن جەرىنە بايلانىستى تايتالاس بولدى. پىكىرلەر ەكىۇداي بولعان سوڭ بىزدە قوسىلىپ، «جاس الاشقا بىلگەنىمىزدى جولداپ ەدىك، التى اي كولەمىندە باسپاي جاتىر. سونان كەيىن سىزدەرگە سالۋدى ءجون دەدىك. مىسە تۇتساڭىزدار باسارسىزدار.

قازاق جەرىندە بولىپ جاتقان ۋاقيعالاردان قىتاي ەلىندە تۇرىپ جاتقان قازاقتار ايىرىم قالا المايدى. عالاتوردان قاداعالاپ وتىرامىز. قۋانىشىمىز بەن قىنجىلىسىمىز بىرگە. گازەتتەردى عالامتوردان قول جەتە قالعان كەزدە وقىپ قالامىز. قىزىقتىلارىن دەرەۋ كوشىرىپ، ەل ارالاتىپ جىبەرەمىز. مۇنشالىقتى ىقىلاس تۋعىزعان ماقالالاردىڭ ءبىرى  - كامال ءابدىراحمان، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، بولات ناسەنوۆ دەگەن جازۋشى، تاريحشىلار اراسىنداعى قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ تۋعان جانە جەرلەنگەن جەرىنە بايلانىستى تايتالاس بولدى. پىكىرلەر ەكىۇداي بولعان سوڭ بىزدە قوسىلىپ، «جاس الاشقا بىلگەنىمىزدى جولداپ ەدىك، التى اي كولەمىندە باسپاي جاتىر. سونان كەيىن سىزدەرگە سالۋدى ءجون دەدىك. مىسە تۇتساڭىزدار باسارسىزدار.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ قابانباي باتىردىڭ تۋعان جانە ولگەن جەرى -  تارباعاتاي سىلەمدەرى دەگەندى نىعىزداپ ايتىپ ءجۇر. كامال ءابدىراحمان ءوز جورامالىن ۇسىنادى. ارقادا دەيدى. قىتايدا تۋىپ- وسكەن، بىزگە ەت تانىس قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ پىكىرى تۋرالى ايتايىق. ءبىزدىڭ قولىمىزدا بار قىتاي دەرەكتەرى بۇل جازۋشىنى قولدامايدى. تاريحقا كەلۋى دە، كەتۋى دە تەز وتكەن قايسار جوڭعار مەملەكەتى ءوز تۇسىندا قازاق، قىرعىز، ۇيعىر سياقتى حالىقتارعا تالاي زاۋال سالدى. قىرعىز بەن ۇيعىردىڭ قالاعان جەرىن وپ-وڭاي باۋىرىنا باستى. قازاقتى دا تالاي جەرىنەن ىسىرىپ تاستادى. مىسالى، 1619 جىلعى قىتاي سوپىلارى اكەلگەن جازبالاردا بۇگىنگى سەمەي جەرىنە جەتىپ العان قالماقتاردىڭ جەتى پۇتقانا سالعانى، وندا قالماق سوپىلارى مول ەكەنى انىق جازىلعان. ال 1667 جىلعى جازبادا قالماقتاردىڭ ءوزارا قىرقىسىنان سول پۇتقانالاردىڭ سانى ازايعانى ايتىلىپتى. ءدال وسى كەزدەردەن 18 عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قالماقتار قازاقتاردان وتە كوپ جەرلەردى تارتىپ الادى. قالماق قازىرگى قازاقستاننىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىك شىعىسىنا، تارباعاتاي مەن بارلىق تاۋلارىنا، ەرتىستىڭ باسى مەن ورتا تۇسىنا، ەرەنقابىرعاعا (تيان-چان), تەرىستىك جانە ىلە الاتاۋلارىنا، ىلە جازىعىنا ورنالاسىپ، قازاقتاردى ىعىستىرادى. 1670 جىلدارى اياگوزگە دەيىن جەتەدى. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ قاتالىعى وسىندا. قابانباي باتىر تۇگىلى ونىڭ اتالارى دا بۇل ماڭدا تۋىلعانى تاريح دالەلدەردەن الشاق جاتىر. باتىر بابا بۇل جاقتا تۋعان جوق، قابانباي باتىر تۋعاندا تارباعاتايدى قازاقتان تارتىپ الىپ، قالماق جايلاپ جاتقان. وتكەن جىلى قابانباي باتىردىڭ ارعى اتاسى مامبەت شەجىرەسى شىقتى. سونداعى ءماسليحات شايدا بار مامبەتتەر ءبىر كىسىدەي قابانبايدىڭ اكەسى قوجاقۇل، ونىڭ اكەسى مامبەت، ونىڭ اكەسى بايجىگىت سارىارقادا تۋعان دەپ قول قويدى. بۇعان دالەل قابانباي باتىردىڭ كىندىك ۇرپاعى، توبە بي سۇلەيمەننىڭ ايتۋىمەن نايمان تۇسەلىندە جىرلانعان كارىباي اقىننىڭ «مۇرىن- بايجىگىت» قيسساسى. وسىندا بايجىگىتتىڭ ۇيلەنگەن جەرى جونىندە:

            «...جايلاۋى داۋلەتكەرەي ەسىل، نۇرا،

            قۇدالىق بۇرىنعىدان قالعان مۇرا...»

دەيدى. انەكەي، قابانباي باتىردىڭ، ونىڭ اتا- بابالارىنىڭ تۋعان، وسكەن ءوڭىرى - ەسىل مەن نۇرا.

قىتاي تاريحى 1757 جىلى  پۋ دە قولباسشىنىڭ جاساعى قابانباي باتىر جاساعىمەن بىرنەشە رەت قاقتىعىسىپ، ەكى جاقتان شىعىن بولعانىن، قىتاي جاعى ولگەن 300 قازاقتىڭ سول جاق قۇلاقتارىن كەسىپ الىپ، ورتالىققا جىبەرگەنىن جازادى. جازبالاردا قابانباي باتىر قىتاي شەرىگىنە سوققى ۇستىنە سوققى بەرە وتىرىپ، ءوز الاماندارىن ەكىگە بولەدى، ءبىرى سەمەيگە قاراي، ەكىنشىسى قارقارالى تاۋلارىنا قاراي دالا سوعىسىنىڭ امال-ايلاسىمەن جىلجىپتى. وسى قاقتىعىس تۋرالى دەرەكتەردە، الدىندا قازاقتاردان قالماق، كەيىننەن قالماقتاردان قىتاي باسىپ العان اياگوز جەرىنەن ارى قاراي قارقارالىعا دەيىنگى دالا بوس جاتقانى، ەل جوقتىعىنان قىتاي اسكەرى ازىقتان تارشىلىق كورگەنى ايتىلادى. قىتاي ءجياڭجۇڭى ونىنشى ايدا امالى تاۋسىلسا كەرەك، كەيىن قايتىپتى. ال قابدەش ءجۇمادىلوۆ 1748 جىلى قابانباي باتىر شىعىسقا ىلگەرىلەپ كەتتى دەپ «دارابوز» رومانىندا جازادى. 1757 جىلى قىتاي اسكەرى جەتكەن جەر - ءبىر باسى سەمەي ماڭى، ەكىنشى باسى قارقارالى بولسا، وسى جەرلەردە قازاق وتىرماسا، قابانباي ەلى بۇل جاقتا قالاي وتىرسىن؟ نايمان ول كەزدە ارقادان ءالى كوتەرىلمەگەن. قابدەش جۇمادىلوۆتىكى قاتە دەرەك.

1988 جىلى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قولداۋىمەن ءۇرىمجى قالاسىندا زەينوللا مەن بەيسەنعالي بىرىگىپ «قاراكەرەي قابانباي» دەگەن كىتاپ شىعاردى. سول كىتاپتا ۇلكەن قاتا ءجۇردى. ەكى جازۋشى قاتالاسىپ، 1758 جىلى قاراكەرەي قابانباي باتىر ۇرىمجىگە جىلقى ايداپ بارىپ، جىلقى ساۋداسىن اشىپ بەردى دەگەن جالعان دەرەك كەلتىرگەن بولاتىن. وسى قاتانى قابدەش ءجۇمادىلوۆ ءتىپتى ورەسكەلدەندىرىپ، مۇنى قابانباي باتىر 1748 جىلدان باستاپ، ولگەنىنە دەيىن تارباعاتايدا وتىردى دەگەنگە مىسالعا تارتىپتى. شىندىعى بۇلاي ەمەس. بەيجىڭدە 1991 جىلى ورتالىق ۇكىمەت باسقىزعان «ءماڭچيڭ پاتشالىعى كەزىندەگى باتىس-سولتۇستىك ۇلتتارىنىڭ ساۋدا تاريحى» دەگەن كىتاپتا «ءۇرىمجى قازاق ساۋداسى» دەگەن تاقىرىپ بار. وندا 1758 جىلعى ساۋدا جاعداياتى تۋرالى بىلاي جازىلادى: (قىسقارتتىق) «9 ايدىڭ 17-ءسى كۇنى ۇرىمجىگە قازاق ساۋدا كەرۋەنى جەتتى. نۋسان مەن يۋڭدى پاتشامىزعا مىنا جاعداياتتى ءمالىم ەتەدى. باس باتىر قابانبايدىڭ بالاسى ەدىگە مەن ءىنىسى تۋمەتاي 57 قازاقتى باستاپ ۇرىمجىگە كەلدى. ولار 380 جىلقى اكەلدى... جىلقىنى اسا جاقسى كورەتىن ەدىگە جىلقىنىڭ باعاسىن كوتەرۋدى تالاپتادى. ەدىگە مەن تۋمەتايدان بىلگەنىمىز، قازاق ساۋداگەرلەرى الدىندا ەكى رەت جولعا شىعىپ، ءۇرىمجىنىڭ قاي جاقتا ەكەنىن تابا الماي قايتىپ كەتىپتى. ەدىگە ۇرىمجىگە سۋىت ءجۇرىپ، 30 كۇندە جەتكەنىن ايتتى». شىندىق وسىنداي. قابانباي باتىر 1757 جىلعى پۋ دەمەن قاقتىعىستىڭ سالدارىنان كۇدىكتەنىپ، ۇرىمجىگە ءوزى كەلمەگەن. ساۋداعا ىڭعايلى ۇلى ەدىگەنى جىبەرگەن. اڭداڭىزشى، ەدىگە سۋىت 30 كۇن ءجۇرىپتى. جىلقى مالى جالدى، قوڭدى بولسا كۇنىنە 80 شاقىرىم جەلە، اياڭدايدى. سوندا ەدىگە  كەمى 2000 شاقىرىم جەردەن شىققان عوي. ال ءۇرىمجى تارباعاتايدان توتە تارتسا 400 شاقىرىم. ەدىگەلەر توبەسىن كورىپ وتىرسا، قىتايدان اداسىپ نە كورىنىپتى؟ نەگىزىندە قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ قابانباي باتىر ۇرىمجىگە باردى دەگەنى قابانباي باتىردىڭ تارباعاتايدا ولگەنىنە تياناق بولا المايدى. زەينوللا ءوزىنىڭ قاتا اقپار جازعانىن قازىر مويىنداپ ءجۇر. ادام قاتەلەسپەي تۇرا ما؟ ال قابدەش ءجۇمادىلوۆ وسى قاتەنى مالدانام دەپ ۇرىنىپ وتىر. بىراق مويىنداۋعا دارمەنى جەتەر مە ەكەن؟ مويىنداسا رومانىنداعى ۋاقيعاسىن زەينوللا اعاسىنان كوشىرىپ العانى، وتىرىككە قۇرىلعان بولىپ شىعادى. بىراق شىندىققا باس ۇرۋى ءتيىس قوي.

تاريحشى بولات ناسەنوۆتە قابانباي باتىر 1760 جىلدارى شىعىسقا ءوتىپ كەتكەن دەگەن قاتە پىكىردە ەكەن. شىندىعى مىناداي. 1757 جىلعى  قابانباي باتىرمەن بولعان سوعىس كوشپەندى ەلمەن ايقاسۋدىڭ ەرەكشە ەكەنىن، وعان قىتاي جاعى دايىن ەمەس ەكەنىن كورسەتتى.  قابانباي قولى سەمەيگە جەتپەي قىتاي جاعى كىسى سالادى. قابانباي ورىستان كومەك سۇراي ما دەپ سەسكەنسە كەرەك. وت قارۋلى ورىستار قازاققا قول سوزسا، سوعىس اياعى نەمەن بىتەتىنىن ءبىر قۇداي عانا بىلەدى. سونىمەن، 1758 جىلى اياكوزدىڭ بويىندا قىتاي مەن قازاق سوعىسپاۋعا، ەكى جاققا ءتيىمدى كەلىسىمگە وتىرۋ ءۇشىن ىمىرالاسادى. ەكى جاق ويلانىپ، تالاپتارىن قويىپ 1762 جىلعا دەيىن ەلشى جىبەرىسىپ، وسى جىلى ۋاقىتشا كەلىسىمدەرگە كەلەدى. سونىڭ قورىتىندىسىندا قىتاي ىلەنىڭ ورتا تۇسىنا، الاكولدىڭ سول تۇستىق جاعاسىنا تۇراق سالىپ، جياڭجۇندەرىن جىبەرەدى. قابدەش ءجۇمادىلوۆ پەن بولات ناسەنوۆ وزدەرى دە قاتەلەسىپ، ەلدى دە قاتەلەستىرىپ، قابانباي باتىر كوشىپ كەلدى دەپ قيسىنسىز جازىپ ءجۇر. الاكولدەگى قىتاي باستىق 1810 جىلعا دەيىن الاكولدى جايلاپ، بالقاشقا دەيىنگى جەرلەردى كوزدەپ وتىرادى. وسى جىلعا دەيىن اياكوزدىڭ وڭ تۇستىعىنا،  الاكولگە قاراي قازاقتاردى قازاقتىڭ ءوز مەكەنىنە وتكىزبەيدى. وسى جاعداياتتى قازاق تاريحشىسى شوقان اناۋ اتام زاماندا جازىپ قالدىرعانىن قىتاي قازاقتارى ءبىز دە بىلەمىز. ويتكەنى ەل تاريحى ماڭىزدى. قابدەش قىتايدا ءوستى، سويتە تۇرا وسى ۋاقيعالار جونىندەگى نىعمەت اعانىڭ جازعاندارىن وقىسا بولار ەدى. ويتپەپتى، اڭىزعا ىلەسىپ جۇرە بەرىپتى. قازاقتار ءوز اتا مەكەندەرى، ءبىر كەزدە قالماق، ونان سوڭ قىتاي باسىپ قالعان جەرلەرى- التاي، تارباعاتايعا 1810 جىلدارى شەگىندە قايتا ورالادى. بۇل تۋرالى قازاق عالىمى شوقان  مەن قىتايدا اتى شىققان تاريحشى نىعمەت اعا ءبىراۋىزدى. شىندىق وسىندا. تاريحتان بەيحابار قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ شوقانمەن، نىعىمەت اعامەن تايتالاسىپ، ولاردىڭ ايتقاندارىن تەرىس ەتپەگى قونىمسىز-اق.

قابانباي باتىر 1758 جىلدان باستاپ قىتاي باقىلاپ وتىرعان جەرگە كوشەمىن دەسە، قازاقتىڭ ەڭ باستى قولباسشىسىنا قىتاي قۋانا-قۋانا تاڭداعان جەرىن بەرەر ەدى. قابانبايدىڭ كەلگەنى تىزەگە تۇسپەي وتىرعان قازاقتىڭ تەڭ جارتىسى كوشىپ كەلىپ، قىتايدىڭ نوقتاسىن كيگەنى، بودانعا تۇسكەنى بولار ەدى. بىراق، قابانباي باتىر بودانعا تۇسەتىن ادام با؟ قاراكەرەي قابانباي باتىر 1758- 1762 جىلعى بىتىمدەردە قازاق جاعىنان ابىلايدان كەيىنگى ەكىنشى ادام بولىپ ءسوز ۇستاعانىن قىتاي جاعى اشىق جازادى. تاۋداي بولىپ وتىردى، كەسىكتى ءسوزىن ايتقان شىعار.

تۇپتەپ كەلگەندە ايتارىمىز، قابدەش ءجۇمادىلوۆ پەن بولات ناسەنوۆتاردىڭ قابانباي باتىر 1748 جىلداردان كوز جۇمعانىنشا تارباعاتاي ەتەگىن مەكەندەدى دەگەندەرى تاريحتى بۇرمالاۋ. زەينوللا ءوزى تەرىسكە شىعارىپ وتىرسا دا قابدەش جازۋشى زەينوللاننىڭ قاتاسىن بىلمەي كوشىرىپ  العانىن موينىنداۋعا شاماسى جەتپەپتى. بىراق بۇل حالىقتى، قازاق تاريحىنىڭ ءىرى تۇلعاسى قابانباي باتىردىڭ عۇمىرىن بۇرمالاۋ بولىپ تۇر. سوندىقتان دا بۇل قاتەنى تۇزەتۋ كەرەك. قابانباي باتىر تاريحي تۇرعىدان تارباعاتاي ەتەگىندە جەرلەنبەگەن.

قىتاي ۇكىمەتى قازاقتاردىڭ قونىس رەتىن وتە ءجىتى قاداعالاپ وتىرعان. قاي رۋدىڭ قاشان، قايدان كەلگەنىن، قاي جەرگە توقتاعاندارىن الاكولدەگى باستىق تىركەپ، ۇرىمجىگە ۇدايى جىبەرىپ تۇرعان. مىسالى، 1816 جىلعى 8 ايدا «بۇرىن تانىس ەمەس بايجىگىت دەگەندەر اياكوزدەن بەرى ءوتىپتى. بايقاساق، ولار مالدى، جىلقىلى، باي كورىنەدى» دەپ جازىپتى. قابدەش جۇمادىلوۆقا ايتارىمىز، مىنە، قابانباي ەلى بايجىگىتتەر العاش رەت، قابانباي و دۇنيەلىك بولعاننان سوڭ 60 نەشەمە جىلدان كەيىن عانا اياكوز ماڭىنان كورىندى. 1748 جىل قايدا، 1816 جىل قايدا؟ وسىنداي دايەكتەن سوڭ قابانباي باتىردى تارباعاتاي ەتەگىندە جەرلەندى دەۋ قاي تاريحقا سيادى؟

ەندى كامال ءابدىراحماننىڭ دەرەكتەرىنە كەلسەك، قابانباي باتىردىڭ بارلىق ءجون بىلەتىن ۇرپاعى بۇل كىسىنىڭ قابانباي باتىر ارقادا جەرلەنگەنى تۋرالى پىكىرىمەن بىرلەس. بايجىگىت، مامبەت شەجىرەلەرىمەن ءدوپ كەلەدى دەيدى. بۇل كىسى وتكەن جىلدارى بىرنەشە رەت ساپارلاپ كەلىپ، مامبەتتەرمەن، قابانباي باتىردىڭ ۇرپاقتارىمەن كوپ كەزدەسىپتى. ءوز بىلەتىندەرىن باتىر ۇرپاقتارىمەن ءبولىسىپتى. مامبەت، قوجاقۇلدار قابانباي باتىردى كامالدىڭ سونشالىقتى تەرەڭ بىلەتىنىنە باس شۇلعىپ وتىر. مەن بۇل كىسىنى تانىمايمىن. ەكى ادام بىرىگىپ، ادىلەتسىز جازعىرىپ جاتقان سوڭ ءوزىم بىلەتىن قىتاي مالىمەتتەرىن ۇسىنعاندى ءجون كوردىم. كامال ءابدىراحمان قىتاي قازاقتارىنا «وكىرەش شال» دەگەن كولەمدى ماقالاسىمەن تانىس. ماقالا «مۇرا» جۋرنالىنا جاريالانىپ، قىتايداعى قازاق تاريحشىلارى، شەجىرەشىلەرى اراسىنان كوتەرە باعالاندى. تىڭ ويلارى، ەرىنبەي ەل ارالاپ جۇرگەنى ريزا ەتتى.

مەنىڭ بىلەتىنىم - قابدەش جازۋشى مەن جالعان تارىيىقشى بولات ناسەنوۆ قيىس سويلەپ، ەلدى اداستىرىپ، قاپيادا تاريحتى ءبۇلدىرىپ ءجۇر.

قىتاي، ءۇرىمجى.

Abai.kz