تاريح عىلىمىنىڭ كەيبىر ماڭىزدى ماسەلەلەرىنىڭ اقيقاتتان الشاقتاۋى،    لاۋازىم يەلەرىنىڭ عىلىمعا كولەڭكەلى جولدارمەن ىقپال ەتىپ، ءوز قالاۋىنشا بيلەپ-توستەۋى، ولاردىڭ  سىبايلاستىققا جول بەرگەن ارەكەتتەرى، بۇكىل قوعامعا زياندى ۆيرۋس بولىپ  تارالۋدا.

ءبىلىم،  عىلىم سالاسىنداعى كوررۋپتسيا جەكە ادامدارمەن عانا شەكتەلمەي  تۇتاس مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ ءومىر ءسۇرۋ تەتىگىنە اينالىپ، ونىڭ وركەنيەتكە  بارار  باعىتىنا  قاتەرلى  قاۋىپ توندىرۋدە.  كوررۋپتسيانىڭ  نەگىزگى  ماقساتى – بارلىق  بيلىكتى، ونىڭ ىشىندە عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋدى دە  وزىنە  باعىنىشتى ەتۋ. وسىلاي  جەكە باستىڭ پايداسىنا قىزمەت ەتۋ  جولىندا كوررۋپتسيا استىرتىن ارەكەت ەتۋگە ءماجبۇر بولادى.  ويتكەنى ول ءوز ارەكەتىنىڭ زاڭسىز ەكەنىنەن جاسقانادى.  ەندى ول وسى ارەكەتىن قوعام الدىندا جەڭ ۇشىنان جالعاسۋ ارقىلى «زاڭداستىرىپ» جامان اتتى بولماۋدىڭ   سان-الۋان ءتۇرىن  قولدانادى. سونىڭ ءبىرى  رەسپۋبليكاداعى عىلىمي اتاق الۋ جولىنداعى كوررۋپتسيالىق  ارەكەتتەر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءوز تاراپىنان زاڭداستىرىلىپ كەلەدى. 

تاريح عىلىمىنىڭ كەيبىر ماڭىزدى ماسەلەلەرىنىڭ اقيقاتتان الشاقتاۋى،    لاۋازىم يەلەرىنىڭ عىلىمعا كولەڭكەلى جولدارمەن ىقپال ەتىپ، ءوز قالاۋىنشا بيلەپ-توستەۋى، ولاردىڭ  سىبايلاستىققا جول بەرگەن ارەكەتتەرى، بۇكىل قوعامعا زياندى ۆيرۋس بولىپ  تارالۋدا.

ءبىلىم،  عىلىم سالاسىنداعى كوررۋپتسيا جەكە ادامدارمەن عانا شەكتەلمەي  تۇتاس مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ ءومىر ءسۇرۋ تەتىگىنە اينالىپ، ونىڭ وركەنيەتكە  بارار  باعىتىنا  قاتەرلى  قاۋىپ توندىرۋدە.  كوررۋپتسيانىڭ  نەگىزگى  ماقساتى – بارلىق  بيلىكتى، ونىڭ ىشىندە عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋدى دە  وزىنە  باعىنىشتى ەتۋ. وسىلاي  جەكە باستىڭ پايداسىنا قىزمەت ەتۋ  جولىندا كوررۋپتسيا استىرتىن ارەكەت ەتۋگە ءماجبۇر بولادى.  ويتكەنى ول ءوز ارەكەتىنىڭ زاڭسىز ەكەنىنەن جاسقانادى.  ەندى ول وسى ارەكەتىن قوعام الدىندا جەڭ ۇشىنان جالعاسۋ ارقىلى «زاڭداستىرىپ» جامان اتتى بولماۋدىڭ   سان-الۋان ءتۇرىن  قولدانادى. سونىڭ ءبىرى  رەسپۋبليكاداعى عىلىمي اتاق الۋ جولىنداعى كوررۋپتسيالىق  ارەكەتتەر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءوز تاراپىنان زاڭداستىرىلىپ كەلەدى. 

مىسالى، 2010 جىلى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن بەرۋ جونىندەگى ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جانىنداعى ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستىڭ وزىندە،  ءبىر جىل ىشىندە 25 كانديداتتىق،  11 دوكتورلىق  ديسسەرتاتسيا قورعالدى. ال رەسپۋبليكا بويىنشا تاريح عىلىمىنان مۇنداي  ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستەردىڭ سانى 15  شاقتى بولدى. ەگەر ءار ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستە ءدال وسىنداي مولشەردە  عىلىمي ديسسەرتاتسيالار قورعالسا، وندا قانشاما عىلىم دوكتورى مەن كانديداتى عىلىمي جۇمىس «قورعاعانىن» بايقاۋعا بولادى.

ءسويتىپ تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى  تامىر-تانىستىق ارقاسىندا «قولدان» جاسالىندى،  ال ولاردىڭ  اتى-ءجونى اتالار بولسا، بيلىكتەگى  سىبايلاستارى  مانسابىن پايدالانىپ، شىندىقتى ايتقان ادامدى قۋعىن-سۇرگىنگە سالار... سوندىقتان    «ساموپال عالىمداردىڭ»   جۇرت الدىندا وزدەرى-اق  ماسقارا بولاتىنىن ۋاكىت ەنشىسىنە قالدىرايىق. 

ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستى «جەكە مەنشىگىنە» اينالدىرىپ العان كەڭەس توراعالارى  جۇرتقا وزدەرىنشە «جاقسىلىق» جاساعان بولىپ، ونىڭ ۇستىنەن پايدا تابۋعا اۋەستەنگەندەرگە، عىلىمدا الاياقتىق جاساعاندارعا سوڭعى جىلدارى جولدى كەڭىنەن اشىپ بەردى.  

تاريح ءۇردىسىن زەرتتەۋدە ساياسي دەتەرمەنيزم - قوعام مەن تابيعاتتاعى بارلىق قۇبىلىستاردىڭ ءوزارا بايلانىستىلىعىنىڭ سەبەپتەرى اشىلىپ، وبەكتيۆتى زاڭدىلىقتارى ساقتالىپ،  تاريح  شىنايى جازىلىپ  قازاق ۇلتىنا قىزمەت ەتۋى قاجەت ەكەندىگىنە ءالى جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەي كەلەدى. الايدا، رەسپۋبليكادا كەرىسىنشە قوعامعا، مەملەكەتتىڭ دامۋىنا، ءتىپتى تاريحتىڭ ءوزى ءۇشىن دە وزەكتى ەمەس ماسەلەلەردى دوكتورلىق، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيالارعا تاقىرىپ ەتىپ بەرىپ «قورعاتۋ» ەتەك الىپ بارادى.  تەك ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جانىنان قۇرىلعان تاريح عىلىمدارى 07.00.02. ماماندىعى  بويىنشا دوكتورلىق جانە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيالار قورعايتىن   كەڭەستە قورعالعان مىنا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانىڭ تاقىرىبىنا قاراپ وتىرىپ-اق ۇلكەن وي تۇيۋگە بولاتىن شىعار: «قازاقستاننىڭ دالالىق وبلىستارىنىڭ اگرارلىق كەلبەتىنىڭ وزگەرۋى: تاريحي-گەوگرافيالىق تالداۋ (XIX ع. II جارتىسى- XXع. باسى)» بۇل دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانىڭ جەتەكشىسى – كەڭەس توراعاسى. بىرىنشىدەن، اتالعان تاريحي ماسەلەمەن    ول جەتەكشى  ەشۋاقىتتا اينالىسپاعان، عىلىمي جەتەكشى بولاتىنداي ول سالادان ءبىلىمى جوق. ەكىنشىدەن، الگى ديسسەرتاتسيا مازمۇنىنىڭ تاريح 07.00.02. ماماندىعىنا شيفرى كەلەتىندىگى ۇلكەن كۇمان تۋعىزادى. گەوگرافيا عىلىمىن تاريحقا اكەپ تەلىپ، تاۋىققا ۇيرەكتىڭ جۇمىرتقاسىن باسقىزعانداي سوراقى جاعداي بولدى. بۇل جەردە وعان داۋىس بەرگەن ارىپتەستەرىم تاريح عىلىمىنىڭ بولاشاق ۇرپاققا جول كورسەتەتىن سانالى ۇلتتىق تاربيە بەرەتىن عىلىم ەكەندىگىن بىلە تۇرا ونى جاعىمپازدىققا ايىرباستاي سالدى.  ديسسەرتانت ءوزىنىڭ اۆتورەفەراتىندا كورسەتكەن تىزىمدەگى 38 ەڭبەكتىڭ 5-ءۋىن سواۆتورلارعا «مىنگەسىپ» جازعان دا، ديسسەرتاتسيالىق جۇمىستىڭ نەگىزگى مازمۇنى جاريالانۋعا ءتيىستى تىزىمدەگى-1,2,4,5,10,18,19,20,21,22,24,28,30,33,36 اتالعان نومىردەگى 15 ماقالا ديسسەرتاتسيانىڭ تاقىرىبىنا سايكەس ەمەس, ياعني جاك-تىڭ (ۆاك) تالابىنا دا ساي بولمادى. بۇل جەردە ديسسەرتانت عالىم دەگەن اتقا جات، عىلمي ادەپسىزدىككە بارعان. ال جەتەكشىسى ءوزىنىڭ قىزمەتتىك لاۋازىمىن اسىرا پايدالانىپ، سىبايلاستىق ارەكەتكە جول بەرىپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا دارەجەسىنە لايىقتى ەمەس ەڭبەكتى «زاڭداستىرعان»، ءسويتىپ مەملەكەتكە، قوعامعا  زيان كەلتىردى . 

وسى كەڭەس جۇمىسىن باسقارۋ بارىسىندا  كەيبىر رەكتورلار عىلىمعا قيانات جاساپ، ءوز مۇددەسىن جوعارى قويىپ قوعامعا زياندى تالاي «جاڭالىق» ەنگىزىپ  تاستادى. بۇرىن قازاقستان كولەمىندە بولماعان «تاجىريبە» تاريحتان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانى ءۇش تاراۋمەن قورعاتتى. ول ديسسەرتانتتىڭ   تاقىرىبى: «رەپرەسسيۆنايا پوليتيكا سوۆەتسكوگو گوسۋدارستۆا ۆ 20-50-ە گودى  حح ۆەكا» ەكەن.

بايقاپ زەردەلەسەڭىز، قازاقستان بويىنشا تاريح پەن ساياساتتانۋ عىلىمىنان قورعالعان ديسسەرتاتسيالاردىڭ تاقىرىپتارىنىڭ 80 پايىزى قازىرگى كەزەڭدە سونداي ءبىر وزەكتىلىگى، عىلىمعا قوسار پايداسى جوق قوعام دامۋىنىڭ قاجەتتىلىگىن دە وتەي المايتىن،  ابدەن «جاۋىر» بولعان زەرتتەۋلەر. مىنە، وسىنداي  «زەرتتەۋلەردەن» سوڭ مەكتەپ  پەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارى دا ساپاسىز بولىپ شىعۋدا.

2010 جىلى 26 قاراشادا وسى كەڭەستە   «يازىكوۆايا پروبلەما ۆ كازاحستانسكوم وبرازوۆاتەلنوم پروسترانستۆە: يستوريا ي پەرسپەكتيۆى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى «قورعالدى»، وعان ەكى ادام قارسى داۋىس بەردى. تاقىرىپتىڭ اتالۋىنىڭ ءوزى ديسسەرتاتسيانىڭ تاريح ەكەنى، الدە، ء تىل ماسەلەسىنە ارنالعان ماقالا ەكەنى بەلگىسىز – تاقىرىپ ساۋاتسىز الىنعان، وزەكتى ماسەلە قاتارىنا جاتپايدى. ال ەكىنشى تاراۋ تولىعىمەن پارتيا مەن ۇكىمەت قاۋلىلارىن سول قالپىندا وزگەرىسسىز، ەشبىر تالداۋسىز ءتىزىپ، كوشىرىپ قانا قويعان. بارىپ تۇرعان ساۋاتسىزدىق، ماسقارا جاعداي! ديسسەرتانت جەتەكشىسىنىڭ، ساراپتاما مۇشەسىنىڭ   قولدارىن سىرتتاي رۇقساتسىز قويىپ العاندىعى دا بەلگىلى بولدى. الايدا،  كەڭەس توراعاسى  ءوز لاۋازىمىن   اسىرا پايدالانىپ، ءوزى ىرىكتەپ العان كەڭەس مۇشەلەرىنە «قىلمىس» جاساتتى.

2010 جىلى 22  جەلتوقساندا   «تۇركىستانداعى ەتنوسارالىق قاتىناستار تاريحى» - دەگەن تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا «قورعالدى». بولاشاق «دوكتوردىڭ»   كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاعانىنا ەكى جىلداي عانا ۋاقىت بولعان ەكەن. اۆتورەفەراتىندا   «ءوزىم جازدىم» دەپ كورسەتكەن 31 ماقالانىڭ 2-ءۋى عانا  2009 جىلدىڭ سوڭىندا جارىق كورسە، قالعان 29 ماقالا 2010 جىلى 8-اي ىشىندە  جازىلعان.  ءسويتىپ ديسسەرتانت 10 اي ىشىندە، ءتىپتى ءبىر جىلعا جەتپەيتىن مەرزىمدە 31 ماقالا جاريالاعان.  جارىق كورگەن ماقالالاردىڭ مازمۇنىندا ەشقانداي جاڭالىق بايقالمايدى، ءبىرىن-ءبىرى قايتالاعان، مازمۇنى ۇقساس ماقالالار. اۆتورەفەرات تىزىمىندەگى 10,11,12,13,14,15 ءنومىرلى 6 ماقالا تۇتاسىمەن «پويسك/ ىزدەنىس» جۋرنالىنىڭ  2010 جىلعى №3 سانىندا ءبىر-اق جاريالانۋى الەمدىك تاريحتا بولماعان قۇبىلىس. وسىلاي عىلىمدى «ويىنشىق» ەتكەن ادامنىڭ ارتىندا، قانداي كوكەسى، قانداي لاۋازىم يەسى تۇرعاندىعى دا بەلگىلى.   كوكەسىنە سۇيەنگەن ديسسەرتانت ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستىڭ باسشىلارىمەن سىبايلاستىققا بارىپ مەملەكەتكە، تاريح عىلىمىنا قيانات جاساپ وتىر. ديسسەرتانتتىڭ «دايىنداعان» ديسسەرتاتسياسى بۇرىندارى جارىق كورگەن مونوگرافيالار مەن ماقالالاردان قازاقشاعا اۋدارىلىپ، كوشىرىلىپ الىنعان جۇمىسقا كوبىرەك ۇقسايدى. تاريحقا عىلىمي جاڭالىق ەمەس، الاياقتىق جاساعان...    ال «انتيپلوگياتتان» العان انىقتاماسى بۇل ۇرلىقتى اقتاي المايدى، ويتكەنى ول ديسسەرتاتسيالاردىڭ ءوزارا ۇقساستىعىن سالىستىرۋدان اسا المايدى. وسى شيكى  ديسسەرتاتسيالاردى،  ەكس-مينيستر جۇماعۇلوۆ زاڭداستىرىپ، بەكىتتىرىپ  ديپلوم بەرگىزدى. 

ال، مىنا ديسسەرتاتسيا تاقىرىبىنا، ياعني: «ءامىر قاناپين – عالىم-پەداگوگ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى» -دەگەن تاقىرىپقا كەلسەك، اتالعان  ادام ەشۋاقىتتا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى بولا المايدى. ءبىراز جىل مادەنيەت ءمينيسترى بولۋ – مەملەكەت قايراتكەرى دارەجەسىنە ولقى كەلەدى. پارتيا تاريحى ينستيتۋتىندا قىزمەت ىستەگەندەردىڭ، ديسسەرتاتسيالىق كەڭەسكە مۇشە بولعانداردىڭ ءبارى تاريح عىلىمىنا ۇلەس قوسا بەرمەيدى.  ال قاناپين جازعان مونوگرافيا «مادەني رەۆوليۋتسيا تۋرالى لەنيندىك ءىلىم» دەپ اتالادى. قازىرگى كەزدە قوعام دامۋىندا كەڭەستىك جۇيەدەگى جاڭساق كوزقاراستان ارىلۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتقاندا، وسى اتالعان ەڭبەك قانشالىقتى قۇندى؟  تاعى ءبىر ديسسەرتانتتىڭ جۇمىسى  «قازاقستان بانكتەرىنىڭ قايتا قۇرۋ كەزەڭىندە قالىپتاسۋى جانە دامۋ تاريحى» دەپ اتالادى. بۇل تاقىرىپتىڭ تاريح عىلىمىنا قاتىسى قانشالىقتى، تاقىرىپ تاريح عىلىمى ءۇشىن وزەكتى  مە؟

            ال مىنا قورعالعان ديسسەرتاتسياعا ايرىقشا توقتالۋعا تۋرا كەلدى.

ساتباەۆ اتىنداعى قازۇتۋ–دىڭ ينستيتۋت ديرەكتورى - بەردىباەۆ ءرات شىندالىۇلىنىڭ نەگىزگى بازالىق ماماندىعى تەحنيكا سالاسى بولا تۇرا، رەتىن تاۋىپ  ساياساتتانۋ عىلىمىنان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا «قورعاعان». 

عىلىمي جەتەكشىلەرى:  ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى  انديرجانوۆا گ.ا.

فيلوسوفيا «عىلىمدارىنىڭ دوكتورى»، پروفەسسور سىدىقوۆ ۇ.ە.

 (سادىقوۆ ۇ.ە. ءوزىنىڭ زاڭدى قۇجاتى - ديپلومى بولماسا دا عىلىم دوكتورىمىن دەپ جازادى).

قازاقستان رەسپۋبليكاسى،  الماتى- 2010 ج.

ديسسەرتاتسيا 124 بەتتەن  تۇرادى. (قوسىمشاسىمەن 135 بەت)

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر سانى تەك 132 عانا. اتالعان ديسسەرتاتسيانىڭ كولەمى مەن قولدانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنە  كەلسەك، ديپلوم جۇمىسىنداي عانا، تالاپقا ساي ەمەس.

جاريالانعان ماقالالارىنىڭ بارلىعى وزىنىكى ەمەس,  ديپلومى جوق «دوكتور» سىدىقوۆپەن بىرىگىپ  جازىلعان. سونداي-اق، بارلىق 18 ماقالانىڭ  15-ءسى  ق.ساتباەۆ اتىنداعى قازۇتۋ-ءدىڭ عىلىمي پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالارىنىڭ ماتەريالدارىندا عانا  جاريالانعان. بۇل – جاك-ءتىڭ مىندەتتەگەن جاريالىنىمدارىندا باسىلۋى قاجەت دەگەن تالاپتى ورىنداماعان دەگەن ءسوز.

جالپى عىلىمي ەڭبەك ديسسەرتاتسيالارعا ءتان حرونولوگيالىق شەگى انىقتالماعان، ول مۇلدە جوق، قاي كەزەڭ، قانداي قوعام، قانداي ساياسي بيلىكتىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى  زەرتتەلگەنى بەلگىسىز.

ساياساتتانۋ وقۋلىقتارىنا كوپ سىلتەمە جاسالعان، ول زەرتتەۋ قۇندىلىعىن تومەندەتەدى. عىلىمي زەرتتەۋدەگى باستى تالاپتىڭ ءبىرى حرونولوگيالىق شەگى كورسەتىلمەگەن، كەزىككەن فاكتىلەردى تىركەي بەرگەن. عىلىمي زەرتتەۋ بولعان سوڭ اۆتور مىندەتتى تۇردە بەلگىلى ءبىر حرونولوگيالىق  كەزەڭدى قامتۋى كەرەك ەدى. ونداي كەزەڭگە سۇيەنبەسە، ديسسەرتاتسيا  عىلىمي زەرتتەۋ بولا المايدى.

38 سىلتەمەدەگى 2 – سحەما رەسەي عالىمدارىنان كوشىرىلگەن، ول اۆتور بەردىباەۆتىڭ زەرتتەۋى ەمەس، دايىن  پىكىر جانە قازاقستانعا قاتىسى جوق پىكىر.

وسى جوعارى اتتەستاتسيالىق كوميتەتتىڭ تالابىن  ساقتاماي  «قورعالعان» مۇلدە ساۋاتسىز ديسسەرتاتسيانى قالاي بەكىتتىڭىزدەر دەپ جازعان حاتىما جۇماعۇلوۆ باسقارعان مينيسترلىك  دالەلى قاۋقارسىز جاۋاپپەن شەكتەلگەن ەدى. جانە ءبىر ايتا كەتەرلىگى  حاتىما مينيستردەن  ەمەس،  دەپارتامەنت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى گ. كوبەنوۆا حانىم قول قويعان،   «باس دەسە  قۇلاق» دەگەن ماسقارا جاۋاپ الدىم. جاۋابىندا كوبەنوۆا حانىم بەردىباەۆتى جاتىپ ماقتاپتى دا,   كورسەتىلگەن كەمشىلىكتەرگە جالعان  سىرعىتپا جاۋاپ  بەرىپ شەكتەلىپتى.

ول جاۋاپ حاتىندا: «بەردىباەۆ ر.ش. قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ  العىس حاتتارىمەن (2005, 2012), قر ءبىلىم  جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ (2004, 2008), الماتى قالاسى اكىمىنىڭ (2008, 2009), بوستاندىق اۋدانى اكىمىنىڭ  (2008, 2012),  «نۇر وتان» حدپ ورتالىق  كوميتەتىنىڭ (2009) .... ەڭ سوڭىندا «نۇر وتان» حدپ الماتى قالاسى بوستاندىق اۋدانى بويىنشا ساياسي كەڭەستىڭ جانە سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس كەڭەسىنىڭ مۇشەسى» - دەپ  «شاڭ جۋىتپاي ماقتاپ»-جاۋاپ جازعان. ول العان ماراپاتتارى تۋرالى ءسوز بولعان ەمەس،  كەمشىلىك ونىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ    قولدانىستاعى تالاپتاردى بۇزىپ قورعالعانى تۋرالى بولعان.  ءاربىر بەتتەگى ناقتى كورسەتىلگەن دالەلدى كەمشىلىكتەردى جوققا شىعارا الماعان گ.كوبەنوۆا حانىم  وسىلاي ماقتاۋعا كىرىسىپ، ساۋاتسىز جاۋاپپەن شەكتەلگەن (سۋرەتتە جاۋاپ پەن اۆتورەفەرات قوسا بەرىلىپ وتىر).

ال وسىنداي ادىسپەن عالىم اتانعاندار 50 وركەنيەتتى ەلدىڭ قاتارىنا جەتكىزەتىن ۇرپاققا بىلايشا ءبىلىم بەرىپ ءجۇر.

الماتىداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بىرىندە  ءبىر تاريحشى، عىلىم كانديداتى ستۋدەنتتەر مەن مامانداردىڭ كوزىنشە «ساقتار اتتان تۇسپەي جۇرگەن، ءتىپتى اتتىڭ ۇستىندە دارەتكە وتىرعان» دەپ سوقتى. كەيىن تالداۋ كەزىندە ول ءسوزىن ورىس عالىمدارىنا جاۋىپ،  سولار سولاي جازعان دەپ ويقاستاپ شىقتى. «ورىستار جازسا، جازعان شىعار،  سەن ءتۇپ-تەگىمىزدى  كەمسىتىپ، جاس ۇرپاقتىڭ رۋحىن جاسىتىپ تۇرسىڭ» دەگەن سىنعا ول قارسى شىعىپ، اقىرى سول ۋنيۆەرسيتەتتەگى جەرلەسى - پرورەكتور ارقىلى ستۋدەنتتەرگە ونداي ءسوز ايتپاعان دەپ اقتاۋ-قۇجات جازعىزىپ،   70- كە جۋىق ستۋدەنتكە قول قويعىزىپ، اقتالماق بولدى. ال وسىنداي  عالىمداردان وقىعان جاستاردى ءوز وتانىن سۇيەتىن پاتريوت ەتىپ تاربيەلەپ  كور... 

سول ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق تىلىندە – ءوزىنىڭ انا ءتىلى عوي، ەكى اۋىز قازاقشا بىلمەيتىن ءبىر حانىم تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولىپ شىعا كەلدى.  ول ونىمەن قويماي باسقا تاريحشىلارعا اقىل ايتاتىن كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ الىپ ەلدىڭ ەڭبەگىنە جيەندىك جاساپ، ۇرلاپ وقۋ قۇرالىن جازىپ شىعاردى.  

«بۇگىنگى قازاقستان-قالىپتاسقان مەملەكەت. ءبىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ جاڭا بەلەسىنە شىقتىق. مەملەكەت باسشىسى ۇسىنعان «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى قوعام دامۋىنىڭ جاڭا بەتىندەگى باستى سۇراقتارعا، اتاپ ايتقاندا،  «ءبىز قايدا بارامىز؟» جانە «2050 جىلى قايدا بولعىمىز كەلەدى؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى»،-دەپ مەملەكەتتىك حاتشى ءوزىنىڭ 5 ماۋسىم 2013 جىلى ەلورداداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق تاريحىن زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن القا وتىرىسىندا اتاپ وتكەن ەدى.  مەمحاتشىنىڭ بۇل سوزىنە ءىشىم جىلىپ ءلايىم سولاي بولىپ،  ءبىز دە وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا تەزىرەك جەتسەك دەگەن وي مەنى دە مازالاۋدا. الايدا جوعارىدا اتالعان عىلىمداعى  سىبايلاستىق ارەكەتتەر ءوزىنىڭ ءتيىستى «باعاسىن» الماۋى,  تاعى دا ارى قاراي ءوزىمىزدى ءوزىمىز الدايتىن،  اداستىراتىن جولعا  عانا  تۇسىرەتىن سياقتى. ءبىزدى ماسەلەنىڭ وسى جاعى قاپالاندىرادى.

سول جيىندا مەملەكەتتىك حاتشى مارات تاجين مىرزا تاريح عىلىمىنىڭ كۇن تارتىبىنە شۇعىل قويىلۋىن بىلاي پايىمدادى: «تاريحقا  ارقا سۇيەمەگەننىڭ بولاشاعى  بۇلىڭعىر. جەر شارىندا ءمان-ماعىنا مەن قۇندىلىقتاردىڭ مىلتىقسىز مايدانى كۇن سايىن ءجۇرىپ جاتقان قازىرگى  كەزدە تاريحي جادىنى ساقتاپ قالۋ –جالپى ءوزىڭدى  - ءوزىڭ  ساقتاپ قالۋدىڭ جالعىز جولى،-دەي كەلىپ، -  مىنا جاھاندانۋ زامانىندا  ۇلتتىق وزگەشەلىگىمىزدى  شايىپ بارا جاتقان  توسىن وقيعالار ءبىزدىڭ  ۇلتتىق بىرلىگىمىزدى ءىرىتىپ ىدىراتپايتىن بولۋى  ءتيىس.  كەرىسىنشە ولار ۇلتتىڭ قالىپتاسقان مادەني ءداستۇرىن: ءتىلدى،  رۋحاني قۇندىلىقتاردى، ادەت-عۇرىپتاردى، مادەنيەتتى  ساقتاپ  دامىتۋى قاجەت».

ال وسى تاريحتىڭ زەرتتەلۋ دەڭگەيىن ونىڭ ماڭىزى قانداي ەكەندىگىن الاشتىڭ ارداقتى ازاماتى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ كەزىندە ايرىقشا  اتاپ كورسەتىپ، دالەلدەپ كەتكەن.  ول: «كۇنى بۇگىن دۇنيەدە ەشبىر نارسەنىڭ اسىلى بىلىنبەي قالعان جوق. ءار نارسەنىڭ ءتۇبى تەكسەرىلدى، اسىلى ءبىلىندى. ءبىلىمى ارتىق، كوزى اشىق جۇرتتار دۇنيەدەگى ادام بالاسىنىڭ اسىلىن، ءناسىلىن تەكسەرىپ بولىپ، بارلىعىن كىتاپقا جازدى.  بوتەن جۇرتتار قاتارىندا الا بوتەن ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ اسىلى تەكسەرىلىپ، تاريحى تولىق جازىلعان جوق. بۇگىن ازيا كارتاسىنىڭ تورتتەن بىرىنە يە بولىپ تۇرعان قانشاما ميلليون قازاقتىڭ تاريحى كومەسكى قالىپ تا تۇرعان جايى بار.   تاريح عىلىمىندا قانشا تاريح جازۋشىلار شىعىپ، قانشاما كىتاپ جازىپ شىعاردى. سولاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ اسىلىن انىق قىپ ايتاتىنى جوق. ارابشا، تۇرىكشە، ورىسشا ءبىز كورگەن كىتاپتاردا قازاق تۋراسىندا جازىلعان سوزدەردىڭ ءبارى دە حاقيقاتقا حاراب، ءشىپ-شيكى وتىرىك». - دەپ سىناپ   قازاق تاريحىنىڭ ءوز دارەجەسىندە  زەرتتەلىپ جازىلماعانىنا وكىنىش بىلدىرگەندىگىنەن ءبىز ساباق الا-الدىق پا؟ 

(م.دۋلاتوۆ. تۇرىك بالاسى. "قازاق", 1913ج. №2, №7)

ەگەر مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ جوعارىدا اتالعان جيىندا ايتقانى شىن بولسا، وندا،  ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستەر جابىلعانعا دەيىنگى (2011ج) سوڭعى 4-5 جىلدا قورعالعان ديسسەرتاتسيالارعا ساراپتاما جاسالىپ، تاريح عىلىمىنا جاڭالىق قوسا الماعان تاقىرىپتاردى، سىبايلاستىقپەن جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميتەت بەكىتكەن ديسسەرتاتسيالاردىڭ كۇشىن جويۋ قاجەت. مۇنداي قادام بولاشاقتا ءوز تاريحىمىزدى جوعالتىپ الۋدان، جالعاندىقتان قۇتقارادى.

ال ءوز تاريحىن جوعالتقان حالىق قانداي كۇيگە تۇسەتىنىن قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن اسىل ازاماتتارىنىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ:  «ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتقان ەل قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعاندىعىن، نە ىستەپ، نە قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاتىنىنا كوزى جەتپەيدى. ەگەر ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى. دۇنيەدە وڭگە جۇرتتار قاتارىندا كەم، قور بولمايتىن، تۇقىمىم قۇرىپ قالماسىن دەگەن حالىق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن يمانى دارەجەسىندە ۇعىپ بىلۋگە ءتيىس» - دەپ وسيەت ەتىپ ايتىپ كەتكەن بولاتىن  (تۇرىك بالاسى."قازاق", 1913ج №2).

ارداقتى قازاق جۇرتى، «ەشتەن كەش جاقسى»، ەندى ەتەك -جەڭىمىزدى جيناپ، وتكەندەگى كەمشىلىگىمىزدى تۇزەپ، ءتول تاريحىمىزدىڭ جوعالماۋىنا بارىنشا ات سالىسايىق. قازاق تاريحى تۋرالى تەلەديداردان، اننان-مۇننان سويلەۋدى موداعا اينالدىرعاندار جۇرت الدىندا  ايتقان سوزدەرىنەن جاڭىلماي، ودان ءتيىستى قورىتىندى شىعارۋى ءتيىس.

ەسەنعازى قۋاندىق، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

Abai.kz