وتكەن اپتادا ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىنا قاتىسى بار ەكى وقيعا بولدى: رەسەيدىڭ سان-پەتەربور قالاسىندا G-20 ەلدەرى باسشىلارىنىڭ ءسامميتى ءوتتى; قازاقستانعا قحر توراعاسى شي جين پيڭ رەسمي ساپارمەن كەلىپ كەتتى. ەكەۋى دە ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ جۇرگەن قارا حالىقتى اسا قىڭق ەتكىزبەيتىن جوعارعى ساياساتتىڭ شارۋاسى بولسا دا، ەلدىڭ ەرتەڭىنە، بولاشاقتىڭ باعدارىنا تىكەلەي قاتىسى بار وقيعا ەكەنى داۋسىز. وسى ەكى وقيعادان نە تۇيدىك؟ وسىنداي ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەپ، بەلگىلى ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالى مىرزانى (سۋرەتتە) اڭگىمەگە تارتقان ەدىك. بىردەن ايتا كەتۋ كەرەك، ءبىزدىڭ ەلدەگى اۆتوكراتيالىق بيلىك جاعدايىندا ۇلكەن ساياساتقا توندىرە سويلەۋ – بايگەگە باس تىگۋمەن پارا-پار قاتەر. سوندىقتان جاس ساياساتشىنىڭ استارلى سوزىنەن ءمان-مازمۇن اڭداعان وقىرمان ءبىراز ماسەلەگە قانىق بولادى دەگەن ويدامىز.

– راسۋل مىرزا، ءسىز رەسەيدىڭ سان-پەتەربور قالاسىندا وتكەن G-20 ەلدەرى باسشىلارىنىڭ ءسامميتىن ساياساتتانۋشى رەتىندە ءجىتى باقىلاعان بولارسىز: وندا الەمدىك دامۋ ۇردىسىنە پايداسى تيەرلىك نەدەي جاڭالىق بولدى دەپ ويلايسىز؟

وتكەن اپتادا ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىنا قاتىسى بار ەكى وقيعا بولدى: رەسەيدىڭ سان-پەتەربور قالاسىندا G-20 ەلدەرى باسشىلارىنىڭ ءسامميتى ءوتتى; قازاقستانعا قحر توراعاسى شي جين پيڭ رەسمي ساپارمەن كەلىپ كەتتى. ەكەۋى دە ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ جۇرگەن قارا حالىقتى اسا قىڭق ەتكىزبەيتىن جوعارعى ساياساتتىڭ شارۋاسى بولسا دا، ەلدىڭ ەرتەڭىنە، بولاشاقتىڭ باعدارىنا تىكەلەي قاتىسى بار وقيعا ەكەنى داۋسىز. وسى ەكى وقيعادان نە تۇيدىك؟ وسىنداي ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەپ، بەلگىلى ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالى مىرزانى (سۋرەتتە) اڭگىمەگە تارتقان ەدىك. بىردەن ايتا كەتۋ كەرەك، ءبىزدىڭ ەلدەگى اۆتوكراتيالىق بيلىك جاعدايىندا ۇلكەن ساياساتقا توندىرە سويلەۋ – بايگەگە باس تىگۋمەن پارا-پار قاتەر. سوندىقتان جاس ساياساتشىنىڭ استارلى سوزىنەن ءمان-مازمۇن اڭداعان وقىرمان ءبىراز ماسەلەگە قانىق بولادى دەگەن ويدامىز.

– راسۋل مىرزا، ءسىز رەسەيدىڭ سان-پەتەربور قالاسىندا وتكەن G-20 ەلدەرى باسشىلارىنىڭ ءسامميتىن ساياساتتانۋشى رەتىندە ءجىتى باقىلاعان بولارسىز: وندا الەمدىك دامۋ ۇردىسىنە پايداسى تيەرلىك نەدەي جاڭالىق بولدى دەپ ويلايسىز؟

– بۇل سامميت حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ كۇردەلى كەزەڭىندە وتكەن بيىك باس قوسۋ بولدى دەر ەدىم. سوڭعى بەس ون جىلدىڭ ىشىندەگى بۇۇ، ەقىۇ (وبسە) سياقتى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ الەمدەگى ىقپالى تومەندەپ، ونىڭ ەسەسىنە «ۇلكەن سەگىزدىك»، «ۇلكەن جيىرمالىق» ۇيىمعا بىرىككەن مەملەكەتتەردىڭ جيىنى مەن بەدەلى باسىمدىق الىپ كەلەدى. سەبەبى الەمدەگى 200-گە تارتا مەملەكەتتىڭ الدىڭعى جيىرماسى الەمدىك ەكونوميكانىڭ 90 پايىزعا جۋىق ۇلەسىن يەمدەنىپ وتىر. سيريا مەملەكەتى توڭىرەگىندەگى ماسەلە، رەسەي مەن امەريكانىڭ اراسىنداعى قاتىناستىڭ قاراما-قايشىلىعى، ءتىپتى امەريكا پرەزيدەنتى باراك وباما «سنوۋدەن وقيعاسىن» جەلەۋ ەتىپ، رەسەيلىك ارىپتەسىمەن كەزدەسپەيتىنىن مالىمدەگەننەن كەيىن بولعان ءسامميتتىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ماڭىزى بار ەكەنى ايقىن. الايدا سيريا مەن تاياۋ شىعىستاعى جاعداي، تەرروريزم ماسەلەسى وسى باس قوسۋدا شەتكە ىعىستىرىلدى دا، نەگىزىنەن الەمدىك ەكونوميكالىق ماسەلە تالقىلاندى. سيريا توڭىرەگىندەگى جانە وزگە دە ساياسي ماسەلەلەر مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ءوزارا بەيرەسمي كەزدەسۋ بارىسىندا عانا قوزعالدى.

ال وسى جيىننىڭ ناتيجەسىندە الەمدى ەلەڭ ەتكىزەتىندەي جاڭالىق بولعان جوق، باستى نازاردا دۇنيەجۇزىلىك داعدارىستان شىعۋ جولدارى قاراستىرىلىپ قانا قويدى. سول سەبەپتى قابىلدانعان شەشىمدەردى ەلەۋلى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى، سوندىقتان بۇل سامميت قاتارداعى باس قوسۋدىڭ ءبىرى دەۋگە ابدەن بولدى.

– وسى G-20 سامميتىنە نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ شاقىرۋىمەن قاتىسۋىن قالاي باعالايسىز؟

– الەمدىك ەكونوميكادا ويىپ تۇرىپ ورىن العان جيىرما ەلدىڭ ۇلەسى 85-90 پايىزدى قۇرايتىنى انىق. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سول جيىنعا قاتىسۋىن اۋىز تولتىرىپ ايتپاساق تا، قازاقستان مەملەكەتى ءۇشىن – مارتەبە. تمد ەلدەرىنىڭ اراسىنان ءسامميتتىڭ قوجايىنى رەتىندە ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ ارنايى شاقىرۋىنىڭ استارىندا قازاقستان ءوزىنىڭ وداقتاسى ەكەنىن كورسەتۋدىڭ وڭتايلى ءادىسى عانا بولعان سياقتى. ارينە، شەشىم قابىلداۋ كەزىندە قوناق رەتىندە عانا شاقىرىلعان ەلدىڭ باسشىلارى داۋىس بەرە المايدى، تەك تىڭداۋشى رەتىندە قاتىسادى.

– جالپى، سيريا مەن «سنوۋدەن ماسەلەسىن» ارقايسىسى وزدەرىنشە جەلەۋ ەتكەن اقش پەن رەسەيدىڭ اراسى اشىلىپ بارا جاتقانى ءمالىم. ەكى ەلدىڭ ءبىرى – اقش الەمدىك ساياساتتىڭ تاعدىرىنا ەلەڭدەۋلى بولسا، رەسەي – كەرىتارتپاشىلىق ۇستانىمنان اينىماي وتىر. وسى جاعدايدا قازاقستاننىڭ كىمگە جاقتاسۋى وڭدى بولار ەدى؟

– قازاقستان ەشكىمنىڭ دە مۇددەسىنە جاقتاسپاعانى دۇرىس ساياسات بولار ەدى. «تاۋەلسىزدىككە ەندى عانا قول جەتكىزگەن مەملەكەتپىز» دەگەن قاساڭ ويدان، «بىرەۋمەن وداقتاسىپ، سونىڭ ءسوزىن سويلەمەسەك، ايدالادا قالامىز» دەگەن قورقىنىشتان ارىلعانىمىز ءجون. سەبەبى الەمدىك تاجىريبەگە زەر سالساق، قازاقستاننان الەۋەتى تومەنگى دەڭگەيدەگى مەملەكەتتەردىڭ ءوزى ەشكىمنىڭ جەتەگىنە ەرىپ، ەشكىمنىڭ قولتىعىنىڭ استىنا تىعىلعان جوق. ۋينستون چەرچيللدىڭ ايتقانى بار عوي: «ماڭگىلىك وداقتاس بولمايدى» دەگەن. سوندىقتان ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق، ساياسي ەكونوميكالىق مۇددەلەرىمىزدى ۇستانۋىمىز كەرەك.

ەكىنشىدەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە جاريالانعان كوپۆەكتورلى ساياساتتان – قىتاي، رەسەي، اقش، يسلام ەلدەرى الەمىمەن تارازىنىڭ باسىن تەڭ ۇستايتىنداي باعىتتان اۋىتقىماۋىمىز كەرەك. وكىنىشكە قاراي، سوڭعى بەس التى جىلدان بەرى سول تەپە-تەڭدىك رەسەي مەن قىتايعا عانا بۇرىلىپ بارا جاتقانى بايقالادى. كەرىسىنشە، كوپۆەكتورلى ساياساتتا تيىسىنشە ارىپتەستەر قاتارى كوپ بولۋى ءتيىس. سوندا عانا جەكەلەگەن ءبىر مەملەكەتكە تاۋەلدى بولۋعا، سونىڭ ىقپالىندا كەتۋگە جول بەرىلمەس ەدى. ال بىزدەگى بۇل ءۇردىس قازىر كەلەڭسىز رەڭك الىپ بارا جاتىر. رەسەي «كەدەندىك وداق»،» بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك» دەگەن جەلەۋمەن ينتەگراتسيالىق قۇرىلىمدارى ارقىلى; قىتاي – قازاقستانداعى قارجى تاپشىلىعىن پايدالانىپ، قارىز بەرۋ ارقىلى ارقايسىسى بىرتە-بىرتە ءوز ۇستەمدىگىن ارتتىرىپ جاتىر.

– وسى ويىڭىزدى تارقاتا تۇسسەك، ءبىز رەسەيدىڭ يمپەريالىق وداعىنا دارمەنسىز ءسىڭۋ ارقىلى الەمدىك وركەنيەتكە «وگەي بالا» بولىپ قالار ءتۇرىمىز بار. ودان دا قيىنى – قازاقستاننىڭ يمپەريالىق وداقتاعى بولاشاعى. الدە ءسىز ول بولاشاقتى رەسەيمەن بىرگە ەلەستەتە الاسىز با؟

– ەڭ الدىمەن، رەسەيمەن ىنتىماقتاستىق، وداقتاستىق دەگەندە، سول «كەدەندىك وداق»، «بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك»، «ەۋرازيالىق وداق» ۇيىمدارىنىڭ بالەندەي بولاشاعى بار دەپ ويلامايمىن. قازاقستاننىڭ بۇل ۇيىمدارعا مۇشە بولىپ، ساياسي نەمەسە ەكونوميكالىق ديۆيدەنت الا قوياتىنىنا سەنبەيمىن.

انىعىندا، بۇل وداقتاستىقتىڭ ەكى جاعى بارىن دا ەسكەرگەنىمىز ءجون. قانداي دا ءبىر وداقتاس ەل ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزبەن ساناسا وتىرىپ، ىنتىماقتاستىق قارىم-قاتىناستى تەڭ دارەجەدە جۇرگىزۋى ءتيىس جانە قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنا قول سۇقپاۋى باستى شارتى بولۋى كەرەك. رەسەي – ەجەلگى الىپ كورشىمىز، ونىمەن يگى دوستىق قاتىناستى نىعايتقانىمىز ءجون.

ال ەكىنشى جاعىنان، رەسەيدى پۋتين مەن مەدۆەدەۆ باسقارىپ وتىرعان ساياسي بيلىك تۇرعىسىنان قاراستىرساق، سول بيلىكتەگى توپتىڭ باسىم بولىگى – بۇرىنعى «تىڭشىلىق» (كگب) قىزمەتتىڭ تۇلەكتەرى. ولاردىڭ كوزدەگەن ارمان-مۇراتتارى – بۇرىنعى كەڭەستىك كەزەڭگە ورالىپ، ءوزىنىڭ يمپەريالىق ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋ. ال «تىڭشىلاردان» قۇرالعان كرەمل بيلىگى وسى پيعىلدارىن رەسەي قوعامىنىڭ الدىندا ءوز ىقپالدارىن، بەدەلىن ساقتاپ قالۋدىڭ تاپتىرماس جولى دەپ سانايدى. ماقساتى – پوستسوۆەتتىك ەلدەردى بىرىكتىرۋ جونىندەگى يدەيا ارقىلى قۇلدىراپ بارا جاتقان ءپۋتيننىڭ ءيميدجىن كوتەرۋ. ال باسقا كەز كەلگەن ماسەلەدە پۋتيندىك بيلىكتىڭ رەيتينگى وتە تومەن، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مودەرنيزاتسيالاۋ جوبالارىنىڭ 99 پايىزى ساتسىزدىككە ۇشىرادى.

سوندىقتان ولاردىڭ وزدەرىن بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردى رەسەيدىڭ قول استىنا جيناۋشى رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسۋلارى – دالباسا تىرلىك. يمپەريالىق وداقتى اڭساۋشىلاردىڭ كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن، ۇستەمدىك جاساۋ ساياساتىن كوزدەۋدە. ءىس جۇزىندە سونداي ارام پيعىلداعى ساياساتتىڭ ناتيجەسى جوق، ءتىپتى بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. قازىر بۇرىنعى ون ءتورت وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ باسىم بولىگىنىڭ رەسەيمەن قارىم-قاتىناسى وتە ناشار. ءتىپتى، وزىمەن تۋىستاس سلاۆيان باۋىرلارى – ۋكرايندار مەن بەلورۋستارعا قارسى «ساۋدا سوعىسىن» جۇرگىزۋدە. ءدال وسى جاعدايدا قازاقستان ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ەسكەرۋى كەرەك. رەسەيدى جاقتايمىز دەپ، «سسسر شەكپەنىنەن شىققان» تمد مەملەكەتتەرىن وزىمىزگە قارسى قويۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ تاۋەلسىز قازاقستان كىممەن، قالاي قارىم-قاتىناس جاساۋدى ءوزى عانا شەشۋى ءتيىس.

– دەگەنمەن، بىزدەگى بيلىكتە دە رەسەيمەن وداقتاسۋ ارقىلى ءوز مۇددەلەرىن ويلاعان توپتار بار ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولماس...

– ارينە، ونداي جاعدايدى دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بيلىكتە جۇرگەن لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردىڭ كەيبىرى رەسەيدى قويىپ، قىتايمەن دە وداقتاسۋعا كەت ءارى ەمەس. ناقتى ماعلۇماتتار تاپشى بولعاندىقتان، ساۋساقپەن بەزەپ، اتىن اتاۋ قيىنىراق، بىراق ءبىزدىڭ قوعام وداقتى كوكسەۋشىلەردىڭ كىم ەكەنىن بولجاي الادى. سوندىقتان رەسەيمەن مەملەكەتتىك تۇرعىداعى وداقتاستىققا قاتىستى شەشىمدەر ءاتۇستى جاسالماي، ەل تالقىسىنان ءوتۋى ءتيىس. كەدەندىك وداقتان قازاقستان جاعى ۇتىلدى، باعا شارىقتاپ ءوسىپ، وتاندىق تاۋار ءوندىرۋشى كاسىپكەرلەرگە كەسەلى تيگەنىنە كۇندەلىكتى تۇرمىستا كۋا بولىپ وتىرمىز.

قازاقستاننىڭ الەۋەتى رەسەيدىكىمەن مۇلدەم سايكەس كەلمەيدى. رەسەي – ەكونوميكالىق جاعىنان دا، دەموگرافيالىق جاعىنان دا، اسكەري الەۋەتى جاعىنان دا قازاقستاننان ون-ون بەس ەسە باسىم مەملەكەت. رەسەيدىڭ وزىندە سول بۇرىنعى كەڭەس وداعىن قۇرۋ، بۇرىنعى ءوزىنىڭ كەڭەستىك ۇستەمدىگىن قايتا جاڭعىرتۋ ماسەلەسى ءىشىنارا قوزعالىپ، وسى سارىنداعى ساياسي ماسەلەلەر ءجيى ەستىلىپ ءجۇر. وسىنداي جاعدايدا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى قانشالىقتى ساقتالادى؟ قازاقستان قانشالىقتى دەربەس دامي الادى؟ بۇل سۇراقتاردى بيلىكتەگى جەكەلەگەن تۇلعالار ەمەس، بۇكىل حالىق شەشۋى كەرەك. ويتكەنى بۇل – ەلدىڭ تاعدىرىن، حالىقتىڭ بولاشاعىن شەشەتىن سۇراقتار.

جالپى، الەمدىك حالىقارالىق تاجىريبەنى ەسكەرەتىن بولساق، ءتۇرلى ينتەگراتسيالىق قۇرىلىمدارعا ەنۋ – مىندەتتى تۇردە جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى شەشىلەدى. ياعني، مۇنداي ماڭىزدى قادامداردا حالىقتىڭ پىكىرى ەسكەرىلەدى. مىسالى،  2012 جىلى ەۋرووداققا 27-ءشى مۇشە بولىپ حورۆاتيا ەندى. بىراق ەنۋدىڭ الدىندا وندا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ءوتتى. جاعدايدىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە قاراي حالقىنىڭ باسىم بولىگى قولداعاندىقتان عانا حورۆاتيا ول وداققا كىردى.

– ال قحر توراعاسى شي جين پيڭ جولداستىڭ قازاقستانعا ساپارىنان كەيىن بىزدەگى كوپۆەكتورلى ساياساتتىڭ «قىتاي ماسەلەسىنە» قانداي باعا بەرەسىز؟ بۇل ساپار قاشاعاندى مەنشىكتەنۋمەن عانا تىندى ما؟

– رەسەي دە، قىتاي دا وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىن ويلايتىنى – زاڭدىلىق. سول زاڭدىلىقتىڭ تالاپتارىنا ساي ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋگە تالپىنادى. ال ءبىز ءوز ۇلەسىمىزدى، ءوز مۇددەمىزدى ىڭ-شىڭسىز وزگەگە ۇستاتا سالساق، بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى كەشىرىلمەس كۇناعا باتامىز. قىتاي – قازاقستاننىڭ باقىتتى ەل بولۋى ءۇشىن ەمەس، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز مۇددەسى ءۇشىن جاڭا جوبالارعا، ەكونوميكالىق كەلىسىمدەرگە قول قويادى.

قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى نەگىزىندە ەل ەكونوميكاسىنا وزگە دە ەلدەردى كوپتەپ تارتۋدى كوزدەۋى ءتيىس ەدى. بىراق قىتايعا كەلگەندە، بوساڭسىپ سالا بەرەدى... ونىڭ ءبىر سەبەبى – ەكونوميكالىق داعدارىس كەزەڭىندە قارجى كوزى – وسى كورشى بولىپ تۇر. ال قىتايدان العان سول قارىزدى قايتارۋدىڭ جولىن بۇگىن ەمەس، كەشە ويلاستىرماعانىمىز وكىنىشتى-اق. جەكەلەگەن مۇناي-گاز كەن ورىندارىندا، ماسەلەن اقتوبەدە – 90-100 پايىز، قۇمكولدە – 50–60 پايىزعا جۋىعىن، ماڭعىستاۋدا – 30, اتىراۋدا – 10–15 پايىزىن مەنشىكتەپ العان. كەزىندە قازاقستان سياقتى مۇنايعا باي اراب ەلدەرى تاۋەلسىزدىك العان كەزدە وزدەرىندەگى مۇناي وندىرەتىن تەحنولوگيالىق بازاسى قالىپتاسپاعاندىقتان، سىرتتان كەلگەن ينۆەستورلارعا ءوز ۇلەستەرىن 40–50 جىلعا كەلىسىم-شارتپەن بەرگەن ەدى. بىراق 10–15 جىلدىڭ ىشىندە قارىزدارىن تولىق وتەپ، تابيعي شيكىزات كوزدەرىن وزدەرىنە قايتارىپ الىپ، مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە وتكىزدى.

بىزدە كەرىسىنشە، سىرتقا قارىزىمىز كوبەيىپ، شيكىزات سالاسىنداعى شەتەلدىڭ ۇلەسى بارعان سايىن ارتىپ بارادى. ەگەر تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى تۇرعىسىنان الساق، بۇل جاعدايدى تۇسىنەر ەدىك، ال قازىر قارجىمىز بار، ۇلتتىق قوردا ميللياردتاعان دوللار وتە تومەن پايىزدىق مولشەردە ەۋروپانىڭ بانكتەرىندە، ەلگە پايداسى تيمەي، ىسكە اسپاي جاتىر. ەسەسىنە قارىزدى جوعارى پايىزبەن شەتتەن تاسىپ، مۇناي مەن گاز اكتيۆتەرىنىڭ پايىزدىق مولشەرى ارزان باعاعا ساتىلۋدا. ونىڭ قايتارىمىن العانىمىزدىڭ ءوزى دە كۇلكىلى: وتكەن جىلداردا قاراشىعاناقتاعى 5 پايىزدىق ۇلەسىمىزدى ميللياردتاعان قارجىعا ساتىپ العانىمىزعا ماقتانعانىمىزدى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟! وتە وكىنىشتى! ءبىر عانا قىتايدىڭ بىزدەگى ۇلەسىنىڭ ارتۋى – بولاشاقتا ستراتەگيالىق قيىندىق تۋعىزۋى مۇمكىن دەگەن سۇراققا جاۋاپتى كىمنەن الامىز؟

– قاشاعاننان بولاشاقتا وندىرىلەر ءونىمنىڭ دەنى قىتايلاردىڭ ينۆەستيتسياسىنا ساتىلىپ كەتتى دەگەن ءسوز بار. ەگەر بۇل ءسوزدىڭ توركىنى شىن بولسا، قازاقستان قىتايدىڭ الدىندا ماڭگىلىك قارىزدار بولىپ قالدى دەگەن ءسوز عوي؟..

– جوعارىدا اتاپ وتكەن باسقا جوبالارمەن بىرگە قاراستىراتىن بولساق، ءسوز جوق، قىتايلىق كومپانيالارعا تاۋەلدىلىگىمىز ارتىپ كەلە جاتىر. قىتايدىڭ قاشاعانداعى 8,4 پايىزدىق ۇلەسى شەشۋشى فاكتور ەمەس، بىراق نەگىزگىسى – وسى كەن ورنىنان الاتىن پايدامىزبەن بىرگە ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك فاكتوردى باستى نازاردا ۇستاۋعا ءتيىسپىز. قورشاعان ورتاعا، تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن زالالى ەسكەرىلدى مە؟

تاعى ءبىر كەلەڭسىز ءۇردىس – سوڭعى ەكى ءۇش جىلدا باتىس مەملەكەتتەردىڭ كومپانيالارى قازاقستانداعى ءوز اكتيۆتەرىنەن باس تارتۋى جيىلەدى. سولاردىڭ ورنىن وتاندىق كومپانيالار باسۋدىڭ ورنىنا، قىتايلىقتار ەنشىلەپ جاتىر. تاعى سول «جابىق ەسىك» جاعدايىندا، ءاتۇستى جاسالعان كەلەسىم-شارت ارقىلى «ۇلى كورشىمىز» كەن كوزدەرىن قوماعايلانا الىپ جاتىر. ءالى كۇنگە دەيىن ەڭ ۇلكەن كەلىسىمدەردىڭ «مەملەكتتىك قۇپيا» تۇرىندە جۇرگىزىلۋى كىمگە دە بولسىن كۇماندى. ەل بايلىعىن ساتۋ ەلدىڭ كوزىنەن تاسادا جاسالۋىنىڭ كەسىرىن بولاشاق ۇرپاق تارتىپ قالماسا يگى؟! سوندىقتان، كەلەشەك ۇرپاق قىتايعا قارىزدار بولىپ قالماي ما دەگەن كۇماندى ويدىڭ بارى راس.

– ال وتاندىق كاسىپكەرلەر مۇناي-گاز كەن كوزدەرىن الۋعا نەگە مۇددەلى ەمەس؟ الدە ولار ونداي جوبانى يگەرۋگە قاۋقارسىز با؟

– ونىڭ سەبەبى ءتىپتى دە كۇردەلى ەمەس: ولاردى بۇل نارىققا جولاتپايدى. ەكىنشىدەن، قوماقتى قارجى يەلەرى اقشاسىن جابىق جاعدايدا ۇستاۋعا تىرىسادى. ويتكەنى ولاردىڭ تابىسىنىڭ دەنى زاڭسىز جولمەن تابىلعانى ايدان انىق. سوندىقتان ولار قارجىسىن سىرتقا شىعارۋعا تىرىسادى. جىل باسىندا كيپر ارالىنداعى قارجىلىق داعدارىستا قازاقستاندىقتاردىڭ ميللياردتاعان قارجىلارى بار ەكەنى انىقتالدى. وزدەرىنىڭ بولاشاعىن قازاقستانمەن بايلانىستىرمايتىندار اقشاسىن شەتكە تاسىپ الەك بولۋدا.

ۇشىنشىدەن، وتاندىق بيزنەس وكىلدەرىنە قاداعالاۋشى مەكەمەلەردىڭ قوياتىن كەدەرگىسى كوپ، زاڭدىلىق نورمالارى دا ەسكەرىلمەگەن. ءىرى بيزنەس وكىلدەرى تەك شيكىزات وندىرۋمەن اينالىسادى. پرەزيدەنتتىڭ قاسىنداعى كەڭەسشىلەرى سىرتتان كەلەتىن ينۆەستيتسياعا بارلىق جاعدايدى جاساسا، وتاندىق بيزنەس وكىلدەرىنە ونداي مۇمكىندىك جاسالماعان.

جۋىردا كاسىپكەرلەردىڭ وتىرىسىنا قاتىسىپ، مىنا ءبىر جاعدايعا كۋا بولدىم: بۇرىن «جەمقورلىققا جول بەرىلمەسىن، قارسىلىق بىلدىرەمىز» دەگەن ۇستانىم بار ەدى، ەندى «سول جەمقورلىقتىڭ پايىزى ازايتىلسىن» دەگەن اڭگىمە ايتىلدى. سوعان قاراعاندا، بيلىك جەمقورلىقتى جەڭەمىز دەگەن ويدان اينىپ، دەلدالدىق قىزمەتتىڭ ۇلەسى تومەندەتىلسە ەكەن دەگەن ۇسىنىستار ايتىلعانىنا قاراعاندا، بار ماسەلەنىڭ ءتۇپ-توركىنى ايدان انىق بولسا كەرەك.

– وسىنداي جاعدايدا قازاقستان بيلىگىنە سەس كورسەتە الادى دەيتىندەي ۇلتتىق كۇشتەر نەگە قامسىز جاتىر؟

– ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق قوزعالىستار، ۇلتتىق ۇيىمدار – البەتتە ازاماتتىق قوعامنىڭ كورىنىسى. بىزدە ازاماتتىق قوعام ءسوز جۇزىندە عانا ايتىلادى دا، ءىس جۇزىندە جوقتىڭ قاسى. ازاماتتىق قوعامنىڭ بيلىككە ىقپال ەتۋىن ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ، بەيبىت شەرۋگە شىعۋ، ءسوز بوستاندىعى مەن تاۋەلسىز سوت جۇيەسىن دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار تۇرعىسىنان ساراپتاساق، بىزدە وسى شارتتاردىڭ ءبىر دە بەلگىسى جوق. رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، حالىقارالىق ۇيىمدار الدىندا دەموكراتيالىق دامۋ جولىنا تۇسكەن مەملەكەت بولىپ شىعا كەلەمىز.

جەكەلەگەن فاكتورلارعا جۇگىنسەك، ساياسي پارتيالاردىڭ جابىلۋى، ليدەرلەرىنىڭ تۇرمەگە قامالۋى، قۋعىنعا ءتۇسۋى، تاۋەلسىز باق-تارعا قىسىم جاسالۋى – ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋدە. زامان تالابىنا ساي، مەملەكەتتە ءبىر عانا ساياسي كۇش بولۋى مۇمكىن ەمەس، وپپوزيتسياسى تۇنشىقتىرىلعان، ادام قۇقى مەن بوستاندىعىنا ەركىندىك بەرىلمەيتىن ەلدە ءارتۇرلى تولقۋلار مەن ازاماتتاردىڭ باس كوتەرۋى – زاڭدى قۇبىلىس. ەلدەگى الەۋمەتتىك ماسەلەنىڭ شەشىلمەۋى، قىمباتشىلىق، زەينەتاقى، سۋ، جول، اۋىز سۋ، اۋىل ماسەلەسى – ايتا بەرسەك، تاۋسىلمايتىن ءتىزىمنىڭ ارتىندا ەل تۇرعىندارى، دامىپ كەلە جاتقان ازاماتتىق قوعامنىڭ بار ەكەنىن بيلىك ءبىر ءسات تە ەستەن شىعارماۋى ءتيىس.

الماتىداعى «پرايم پلازاداعى» قايرات نۇرتاستىڭ كۇنى كەشەگى كونتسەرتىنىڭ سوڭى نەگە ۇلاسقانى بەلگىلى. ول جەردە قايراتتىڭ ءان ايتقان-ايتپاعانىنان سەبەپ ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. وسىنداي كەلەڭسىز جاعدايعا اكەلگەن جۇيەنىڭ سەبەپتەرىن قوعامداعى قالىپتاسقان كەرىتارتپا ءجايتتاردان ىزدەگەن ءجون. بىزدە، كەرىسىنشە، بەي-بەرەكەتسىزدىكتەر ورىن السا، ونىڭ شىنايى سەبەپتەرىن انىقتاپ، كەلەشەكتە بولدىرماۋدىڭ ورنىنا، ءبىزدىڭ بيلىك شىندىقتى بۇركەمەلەپ الەك بولادى. قوعامداعى ءبىلىم بەرۋ، جاستار اراسىندا تاربيە جۇمىسىن جۇرگىزۋ، باسقا دا الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ۋاقتىلى ءارى كەشەندى شەشۋدىڭ ورنىنا، قوعام نارازىلىعىن تۋعىزىپ، ءارى ۋشىقتىراتىن باسىپ-جانشۋ، قاماۋ سەكىلدى ارەكەتتەر جاسالدى. ءىستى ناسىرعا شاپتىرماي، دەر كەزىندە شەشەتىن ازاماتتىق قوعامنىڭ جوعارىدا اتاپ وتكەن شارتتارى جۇزەگە اسۋىنا قول جەتكىزسەك، جاعداي مۇلدە باسقاشا داميتىن ەدى.

– جۋىقتا الدەبىر ۇلتتىق ۇيىمدار قۇرىلتاي وتكىزەتىنى جونىندە اقپارات تاراتتى. ءسىز وسى جيىندى وتكىزۋشىلەردىڭ ۇلت الدىنداعى وكىلەتتىگىن مويىندايسىز با؟

– وسىنداي ءبىر اقپاراتتى «فەيسبۋك» پاراقشاسىنان وقىدىم. قازاق ازاماتتارىنىڭ ماقساتى ءبىر ەكەنى راس، سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن، اركىم ءارتۇرلى جولدى تاڭدايدى. وسى باستاما جاقسى ناتيجە اكەلەتىن بولسا، قۇبا-قۇپ. بىراق ءدال وسى باستاماداعى «قۇرىلتاي» دەگەن كيەلى اتاۋدىڭ قۇنىن تۇسىرمەگەنىمىز ءجون دەر ەدىم. ول جيىن دوڭگەلەك ۇستەل ماڭىنداعى باس قوسۋدان، قانداي دا ءبىر كونفەرەنتسيا تۇرىندە باستالسا دەپ ويلايمىن. بۇعان دەيىن دە بىرنەشە رەفەرەندۋم، بىرنەشە قۇرىلتاي وتكىزىلدى، الايدا اتى دارداي جيىنداردى وتكىزۋدىڭ دايىندىعى شالا، اسىعىس جۇرگىزىلگەندىكتەن، ناتيجەسى دىتتەگەن جەرىنە جەتپەدى. الماتى مەن استانادا وتكەن جيىنداردان الىس اۋىلداعى قازاق حابارسىز قالىپ قوياتىنى راس، ەلدەن كەلەتىن وكىلدەردىڭ قاتىسۋى باستى نازاردا بولسا دەيمىن.

– بيىلعى كۇزدە قازاقستاننىڭ باسقارۋ بيلىگىندە ۇلكەن وزگەرىستەر بولادى دەگەن تاعى ءبىر ءسوز باق بەتىندە ءجيى-ءجيى ايتىلا باستادى. ءتىپتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بيلىگىن باسقاعا بەرەدى ەكەن دەگەن دە قاۋەسەت بار. ءسىز قالاي ويلايسىز: ونداي وزگەرىستەر جاساۋعا العىشارتتار بار ما?

– العىشارتتار بارىن جوققا شىعارۋعا بولماس. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلدە اۋىز تولتىرىپ ماقتاناتىنداي ءبىر سالانى كورىپ وتىرعان جوقپىز. مادەنيەت، ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، شەشىمىن تاپپاعان الەۋمەتتىك ماسەلەلەر قوعامدا جەتىپ ارتىلادى. حالىققا پايداسى جوق، جوعارى دارەجەدەگى حالىقارالىق جيىندار وتكىزۋ عانا جاقسى جولعا قويىلعان سياقتى. سايىپ كەلگەندە، وسىنداي قوردالانعان ماسەلەنىڭ تىرەلەتىن جەرى – ساياسي جۇيە. سوندىقتان وزگەرىستەردىڭ قاجەتتىگى قيسىنعا كەلەتىن ماسەلە ەكەنى داۋسىز. بىراق ەلىمىزدە ونداي وزگەرىستەر بولادى دەپ، كەسىپ ايتۋعا تاعى كەلمەيدى: بار ماسەلەنى ءبىر ادام عانا شەشەتىنىن ەسكەرسەك، سول ادامنىڭ قانداي وي-جورالعىسى بارىن ەشكىم تولىق بولجاي المايدى. قوعام وزگەرىستەرگە سۇرانىپ تۇر. ال بيلىكتەگى جەكەلەگەن كادر اۋىستىرۋ ساياساتى ەشقانداي وزگەرىستەر اكەلمەيدى، تەك اۋىس-ءتۇيىس دەڭگەيىندە عانا قالاتىن ۇيرەنشىكتى ءۇردىس قانا.

باقىتگۇل ماكىمباي،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 30 (206) وت 12 سەنتيابريا 2013 گ.