ءوز-وزىنە قول سالدى. بۇل – وتان الدىنداعى مىندەتىن اتقارىپ ءجۇرىپ بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولعان ساربازداردىڭ ولىمىنە قاتىستى ايتىلاتىن جاۋاپتى ورگانداردىڭ جاتتاندى ءسوزى. ءوز-وزىنە قول سالدى دەگەن ساربازداردىڭ اتا-انالارى، تۋعان-تۋىستارى «سۇيەگى سىنىپ، ءۇستى-باسى كوك الا قويداي بولىپ كەتكەن» دەپ شىرىلداپ جاتسا دا، بولعان جاعدايدىڭ اقيقاتى انىقتالماعان كۇيى بوزداقتار جەر قويناۋىنا، ماڭگىلىك ساپارعا اتتانىپ كەتىپ جاتىر. سوندا دا اسكەري قۇرام باسشىلارى «اسكەردە الىمجەتتىك جوق» دەگەننەن تانار ەمەس.

ءوز-وزىنە قول سالدى. بۇل – وتان الدىنداعى مىندەتىن اتقارىپ ءجۇرىپ بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولعان ساربازداردىڭ ولىمىنە قاتىستى ايتىلاتىن جاۋاپتى ورگانداردىڭ جاتتاندى ءسوزى. ءوز-وزىنە قول سالدى دەگەن ساربازداردىڭ اتا-انالارى، تۋعان-تۋىستارى «سۇيەگى سىنىپ، ءۇستى-باسى كوك الا قويداي بولىپ كەتكەن» دەپ شىرىلداپ جاتسا دا، بولعان جاعدايدىڭ اقيقاتى انىقتالماعان كۇيى بوزداقتار جەر قويناۋىنا، ماڭگىلىك ساپارعا اتتانىپ كەتىپ جاتىر. سوندا دا اسكەري قۇرام باسشىلارى «اسكەردە الىمجەتتىك جوق» دەگەننەن تانار ەمەس.

ارينە، ساربازدار اراسىندا الىمجەتتىكتىڭ بول­­ماعانىن، وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋگە بار­عان ءاربىر ازاماتتىڭ اسكەري تارتىپكە بەيىم­دە­لىپ، مىندەتىن ابىرويمەن اتقارىپ، امان-ەسەن تۋعان توپى­راعىنا ورالىپ، اتا-اناسىمەن قاۋىشقانىن اركىمنىڭ دە تىلەرى انىق. الايدا، وكىنىشكە قاراي، بەيبىت زاماندا وتان الدىنداعى ازاماتتىق بورى­شىن اتقارىپ ءجۇرىپ جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىسىپ كەتىپ جاتقان ساربازدار جايلى اقپارات بۇقارالىق اق­پارات قۇرالدارىندا جوق دەگەندە ايىنا ءبىر رەت بوي كورسەتىپ جاتىر. بۇل – جۋرناليستەر قاۋىمىنا بەلگىلى بولىپ جاتقاندارى. اعىمداعى جىلدىڭ توعىز ايىندا قانشا سارباز قايتىس بولعانى جايلى ناقتى مالىمەت الۋ مۇمكىن بولماي وتىر. ويتكەنى جاۋاپتى ورگان ماماندارىنا حابارلاس­سا­ڭىز، ءتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ ناقتى جاۋاپ بەرۋدەن تاي­ساقتايدى. سوندىقتان كەي جاعدايدا بەيرەسمي دەرەك كوزدەرىنىڭ ماعلۇماتىنا جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولامىز. الايدا بەيرەسمي ماعلۇماتتارعا جۇگىنە قالساڭىز، «ءبىز ءوزىمىز ناقتى جاۋاپ بەرەر ەدىك قوي» دەپ ارتىنان بايبالام سالىپ جاتاتىندار دا تابىلادى. سوندىقتان دا تەك اعىمدىعى جىلدىڭ جەتى ايىندا ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريا بولعان جاع­دايلاردى عانا كەلتىرگەندى ءجون كوردىك. 2013 جىلدىڭ جەتى ايىندا ساربازداردىڭ ءوز-وزىنە قول سالۋ جاعدايىنا قاتىستى جەتى وقيعا ءباسپاسوز بە­تىن­دە جارىق كورىپتى.

ناقتى ايتار بولساق:

24 قاڭتار كۇنى جامبىل وب­لى­سىندا مەرزىمدىك اسكەري قىزمەتىن ات­قارىپ جۇرگەن سارباز جازاتايىم كوز جۇمعان. 4 ءساۋىر كۇنى استاناداعى اس­كەري بولىمشەدە قاتارداعى سار­باز اسىلىپ قالعان. 5 ءساۋىر كۇنى قا­را­عاندىدا سارباز اۆتوماتتى قا­رۋ­دان ءوزىن-ءوزى اتقان. 15 ساۋىردە 32 جاس­تاعى سەرجانت تابەلدىك پيستولەتتەن اتى­لىپ ولگەن. 7 ماۋسىم كۇنى وسكەمەندەگى اس­كەري ءبولىمنىڭ ساربازى تامىرىن كەسىپ، جا­رىق دۇنيەنى تارك ەتپەك بولدى. 16 شىل­دە­دە جامبىل وبلىسىندا شەكارا قىز­مە­تىن­دەگى كىشى سەرجانت اۆتوماتتان اجال قۇش­تى. 31 شىلدەدە ماڭعىستاۋ وبلىسىندا شە­كارا بەكەتىندە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن جا­ۋىنگەر اسىلىپ قايتىس بولعان. ال قىر­كۇ­يەكتىڭ العاشقى كۇنى شىعىس قازاقستان وب­لىسىنداعى زايسان شەكارا وتريادىندا وتان الدىنداعى اسكەري بورىشىن وتەپ جۇر­گەن 18 جاسار سارباز كوز جۇمعان. تەر­گەۋ بارىسىندا انىقتالعانى، سارباز شە­كا­را زاستاۆاسى باسشىسىنىڭ ورىن­با­سا­رىنا تيەسىلى قارۋدان اتىلعان وقتان وپات بول­عان. شەكارا باسشىلىعىنىڭ جاۋابى ءباز باياعى – ءوز-وزىنە قول جۇمسادى. الاي­دا شەكارا زاستاۆاسى باسشىسىنىڭ ورىن­با­­سارىنا تيەسىلى قارۋدىڭ سارباز قولىنا قا­لاي تۇسكەنى جۇمباق.

اتالمىش جاعدايلاردىڭ باسىم بو­لى­گىندە اسكەري پروكۋراتۋرا ماماندارى «ءوز-وزىنە قول جۇمساۋعا جەتكىزگەن» دەگەن كۇ­دىك­پەن قايتىس بولعان ساربازدىڭ قىز­­مەت­تەس­تە­رىنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوز­عاپ جاتسا دا، اسكەري ءبولىم باسشىلارى «قىز­مەت با­رىسىندا ابايسىزدا ءوز-ءوزىن اتىپ ال­دى، ءوزىن-ءوزى بەلدىگىنە اسىپ قويدى، اسكەري بو­­لىم­دە الىمجەتتىك جوق» دەگەننەن تانعان ەمەس.

تولىمبەك ايتجانوۆ، الەۋمەتتانۋشى:

– ءوزىم دە اسكەردە بولدىم. اسكەردە الىمجەتتىك بار ەكەنى راس. قىزمەتتە بولعان كەز كەلگەن ازامات مۇنى راستاي­تىن شىعار. تەك الىمجەتتىك ءار جەردە ءار­تۇرلى. قاي جەردە ءتارتىپ قاتاڭ بولىپ، كو­مان­ديرلەر ءوز مىندەتىنە جاۋاپ­كەر­شى­لىكپەن قاراپ، ساربازداردى ۇنەمى با­قىلاۋدا ۇستاسا، ونداي جەردە الىم­جەت­تىك از بولادى. ال ەگەر كوماندير ءوز مىندەتىن «دەدتەرگە» جۇك­تەپ قويسا، ون­داي جەردە باقىلاۋ بول­مايدى. سالدا­رى­نان قايعىلى وقي­عا ورىن الۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان كو­مانديرلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارت­تىرۋ كەرەك.

ايدى ەتەكپەن جاۋىپ بولمايتىنى سياق­تى، اسكەردەگى الىمجەتتىكتىڭ بار ەكە­نىن جاسىرىپ جابا المايمىز. «ۋستاۆ» بو­يىنشا ەمەس، قىزمەتكە الدىمەن كەلگەن سار­بازداردىڭ كەيىن كەلگەن ساربازداردى جا­زىلماعان ەرەجەلەرمەن تارتىپكە شا­قى­رىپ، باعىنباعاندارىن كۇشتەپ، ۇرىپ-سوعىپ باعىندىرۋ ءۇردىسى – تاۋەلسىز قازاق­ستان ارمياسىنا كەڭەستىك ارميادان قالعان مۇرا. كەڭەس اسكەرىنە بۇل جازىلماعان ەرە­­جەلەر تۇرمە جۇيەسىنەن ەنگەن ەكەن. تۇر­­­مەدەن كەلگەن مۇرانى تۇبەگەيلى جوي­ما­­­يىن­شا، جاستارىمىزدىڭ ءبىرىن – تا­بىتقا، ءبىرىن تۇرمەگە جاتقىزۋ توقتاماي­دى. ونى جويۋ­­دىڭ بىردەن ءبىر جولى – وفي­تسەر­لەر­دىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ. ياعني اس­كە­ري بولىمدە ساربازدارعا قاتىستى قاي­عى­لى جاع­داي ورىن السا، «ءوز-وزىنە قول جۇم­­سادى» دەپ «قازاننىڭ قاقپاعىن» جابا سال­ماي، تىكەلەي كومانديرلەردى قاتاڭ جا­زاعا تارتۋ قاجەت.

ليۋدميلا كوستەنكو، «سولدات انالارى» كوميتەتىنىڭ مۇشەسى:

– تالاي رەت وتان الدىنداعى مىن­دەتىن اتقارىپ ءجۇرىپ قازا بولعان سول­دات­تاردىڭ ولىمىنە قاتىستى وتكەن سوت وتى­رىستارىنا قاتىستىم. كەي جاع­داي­دا الىمجەتتىكتىڭ بولعانى كوزگە ۇرىپ تۇرسا دا، دالەل جەتكىلىكسىز بو­لىپ، ءىس جا­بىلىپ جاتادى. ال دالەل­دەن­گەن جاع­دايدا، ءبىر ورىمدەي جاس قىل­مىسكەر بولىپ قامالادى. سول سات­تەگى اتا-انا­سىنىڭ كۇيىن كورىپ، جا­نىم اۋىرادى. بى­رەۋىنىڭ بالاسى ءولىپ قايعىرسا، ەكىن­شىسى بالاسى قىلمىسكەر بولىپ تۇرمەگە قا­مالعاندىعىنا قاي­عى­رادى. ولار با­­­لا­سىن ولىم­گە نە قىل­مىس جاساۋعا جى­بەر­گەن جوق قوي. ولار­دىڭ ءبىرى ءولىپ، ءبىرى اباي­­سىز­دا قىل­مىسكەر بولۋىنا ءبو­لىم كو­­مان­ديرلەرى تىكەلەي كىنالى. بى­راق اس­كە­­ري بولىمدە الىمجەتتىك بو­لىپ، سول­داتتىڭ قا­زا تاپقانى ءۇشىن كومانديرلەردىڭ تۇر­­مەگە وتىرعانىن كورگەن جوقپىن. ءارى كەتسە، قىزمەتتەن شەتتەتەدى. بىرە­ۋى­­نىڭ بالاسى ءولىپ، بىرەۋىنىڭ بالاسى تۇر­­مەگە قامالىپ قايعى جۇتىپ جات­قان – تەك اتا-انالار عانا.

قازاق قاشان دا جاۋىنگەر حالىق بول­عان. وسىنشاما ۇلان-بايتاق جەر بىزگە ەلىن-جەرىن نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇ­شىمەن قورعاعان ۇلى بابالارىمىزدىڭ بىر­لىگى ارقاسىندا مۇراعا قالدى. سون­دىق­تان دا اسكەردەگى ءاربىر سارباز جەڭىستىڭ كىلتى بىرلىكتە ەكەنىن ءاردايىم ەستە ساقتاۋى كەرەك.

امىربەك توگىسوۆ، گەنەرال-مايور:

– اسكەردەگى الىمجەتتىككە قارسى كە­شەندى جۇمىستار جۇرگىزۋ قاجەت. ەڭ ال­دىمەن، مەكتەپ قابىرعاسىندا ال­عاش­قى اسكەري دايىندىق ءپانىن وقىت­قان­دا جاستاردىڭ ساناسىنا ءبىر-بى­رىمەن دوس بو­لۋدى، الىمجەتتىكتىڭ قىل­مىسقا ۇرىن­­دىراتىنىن ءسىڭىرۋىمىز قا­جەت. ەكىنشىدەن، ءاربىر اسكەري وقۋ ورنىندا پەدوگوگيكا-پسيحولوگيا ءپانىن ەنگىزۋ كەرەك. بو­لاشاق كوماندير ءار سارباز­بەن ونىڭ مى­نەز-قۇلقىنا قاراي قالاي جۇمىس ىس­تەۋدى مەڭگەرۋى ءتيىس. ۇشىن­شى­دەن، اسكەري پروكۋراتۋرا قىز­مەت­كەر­لەرى اسكەري بولىمدەرگە بارىپ، الىم­جەت­تىكتىڭ قىل­مىس ەكەنىن ايتىپ، ونىڭ زاڭ­دىق جاۋاپ­كەر­شىلىگى تۋرالى ءدارىس وت­كىزىپ وتىرۋى كەرەك. سودان كەيىن ءبىر كەز­­دەرى مۇحتار التىنباەۆتىڭ تۇ­سىن­دا­عى الەۋمەتتىك دەلدال لاۋازىمىن قاي­­تا ەنگىزۋ قاجەت. الەۋمەتتىك دەلدال لا­ۋازىمىنداعى وفي­تسەر ساربازدار­دىڭ دۇرىس تاماق­تانۋىن، مەديتسينالىق كو­­مەك الۋىن، ساربازدىڭ اۋىلداعى تۋ­عان-تۋىسىمەن حابارلاسىپ تۇرۋىن قا­داعالاپ، سارباز­دىڭ كومانديرلەر­دەن جاسىرىپ ايتپاي جۇر­گەن جاعدايلارى بول­سا، انىقتاپ، ناق­تى الەۋمەتتىك-پسي­­حو­­لوگيالىق كو­مەك كورسەتەتىن. سول كەز­­دە ول ءوز ناتي­جە­سىن بەرىپ، ساربازدار ارا­سىنداعى الىمجەتتىك ازايعان ەدى. تا­­عى ءبىر ايتا كەتەر ماسەلە كەلىسىمشارت نە­گىزىندە اسكەردە قىزمەت ەتەتىندەرگە قا­تىستى. جاسىراتىنى جوق، كەي جاع­داي­دا ولار­دىڭ جاس ساربازدارعا كۇش كور­سەتۋ فاكتىلەرى ورىن الىپ جاتادى. سون­­دىق­تان ولارمەن شارت جاساسقاندا جا­ۋاپ­كەر­شىلىك جايىن قاتاڭ ەسكەرتۋ كە­رەك. ەگەر وسى كەشەندى شارالاردى ات­­قار­ساق، اسكەردەگى الىمجەتتىك، سۋيتسيد ازايادى.

اۆتور: قالدار كومەكباەۆ

"الاش ايناسى" گازەتى