قاسىمىزداعى ازاتتىعىنان ايىرىلعان ەلدەر: تيبەت

قازىرگى كۇندەرى شەتەلدىك تۋريستتەر ءۇشىن جابىق سانالاتىن، قىتاي حالىق  رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنداعى تيبەت اۆتونوميالىق وبلىسى سوناۋ 1951 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ءوزىنىڭ وتىز توعىز جىلعا سوزىلعان تاۋەلسىزدىگىنەن كەيىن قىتاي ەلىنىڭ اۋماعىنا كۇشتەپ قوسىلعان بولاتىن.

وتكەن عاسىردىڭ باسىندا، ناقتىراق ايتقاندا، 1913 جىلدىڭ قانتارىندا، وسى ەلدىڭ رۋحاني جەتەكشىسى XIII-ءشى دالاي لامانىڭ باسشىلىعىمەن تيبەت ەلى تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ جاريالانادى.

تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ اتالا سالىسىمەن دالاي لاما ەل ءىشىن جاڭا  جاعدايعا بەيىمدەپ، قايتا قۇرىپ، جاڭعىرتا باستايدى. سونىمەن قاتار، ەل تاۋەلسىزدىگىن قورعاپ تۇراتىن، زامانعا ساي ارميا جاساقتايدى. وسى ەلدىڭ  ارمياسىن دا تابىستى جۇرگىزىلگەن رەفورمالاردىڭ ارقاسىندا، الىستاعى  يالۋنتسزيان وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا دەيىنگى ارالىق، ەل استاناسى لحاسانىڭ   باقىلاۋىنا الىنادى. بۇل ارالىقتا تيبەت مەملەكەتى، ۇلىبريتانيا،  موڭعوليا، قىتاي، نەپال، بۋتان ەلدەرىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتادى. وزگە ەلدەرمەن دە ارالىق قاتىناسىن جاقسارتۋعا تالپىنۋدى  كۇشەيتەدى. ءسويتىپ، تيبەتتى سول ءبىر ۋاقىتتا اينالاسىنداعى مەملەكەتتەر تاۋەلسىز ەل رەتىندە مويىنداي باستايدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە تيبەت جۇرتى سوعىسۋشى ەلدەردىڭ ەشقايسىنا دا قوسىلماي، ءوزىنىڭ بەيتاراپتىعىن ساقتايدى.

الايدا، 1946 جىلى قىتاي اۋماعىندا، گوميندان جانە قىتاي كوممۋنيستىك  پارتياسىنىڭ اراسىندا ازاماتتىق سوعىس باستالىپ، اقىرىندا توڭكەرىسشىل (رەۆوليۋتسيونەر) ماو تسزەدۋن مەن ونىڭ جاقتاستارى جەڭىسكە جەتەدى. وسىنىڭ  ناتيجەسىندە، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ورنىعىپ، دەربەستىگىن كۇشەيتكەن  سوڭ، شەكارالاس تيبەت ەلىمەن قاقتىعىس باستالادى.

اقىرى، 1951 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قىتايدىڭ ازاتتىق ارمياسى تيبەت جەرىنە كىرىپ، ونىڭ استاناسى لحاسامەن قوسىپ، ونى جاۋلاپ الادى. ءسويتىپ،  وتىز توعىز جىلعا سوزىلعان تيبەت ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءبىر دەمدە قۇردىمعا  كەتتى.

وسى ەلدىڭ تاريحىن زەرتتەپ،  ەردەلەي قاراساڭ، تيبەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ  جوعالۋى، ەڭ الدىمەن ىشكى تايتالاستان السىرەۋى، سونداي-اق، وسى ەل بيلىگىنىڭ  ۇستانعان وتە قورقاق، جالتاق ساياساتىنا بايلانىستى ەكەن.

قازىرگى ۋاقىتتا بۇل تيبەت جۇرتى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءتىلىن، حالىقتىق ءداستۇرىن، مادەنيەتىن، اتا-بابا تاريحىن مۇلدە جوعالتا باستاعان. تەك، ەرتەدەن  قالىپتاسقان، ءداستۇرلى مەديتسيناسى عانا قالعان. وزگە ەلدەردىڭ، اسىرەسە  ەۋروپالىق زەرتتەۋشى-عالىمداردىڭ وسى ەلگە بايلانىستى ەڭبەكتەرىن  قاراساڭ، تيبەت ۇلتى الداعى ون بەس-جيىرما جىلدان كەيىن ۇلت رەتىندە  جويىلۋى ابدەن مۇمكىن دەپ كورسەتكەن ەكەن. شىنىمەن دە سۇمدىق قوي!

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz