قازىرگى قوعامدىق وي-پىكىردە كوپ كوتەرىلەتىن ماسەلەلەردىڭ قاتارىندا مادەنيەت پەن وركەنيەت ۇعىمدارى ەرەكشە ورىن الادى. كەيدە بۇل ەكى ۇعىمدى ءبىرىن-ءبىرى الماستىرۋشى سينونيم رەتىندە قولدانۋشىلار دا تابىلىپ جاتادى. وركەنيەتتى مەملەكەت، وركەنيەتتى قوعام، مادەني قوعام سياقتى تولىپ جاتقان تىركەستەردى كەزدەستىرەمىز. ءاربىر ادام ءوزىن مادەنيەتتىمىن دەپ ساناپ، وركەنيەتتى ەلدىڭ وكىلىمىن دەپ باعالايدى. الايدا، وسى ۇعىمداردىڭ ءتۇپ توركىنى مەن ءمان-ماعىناسى تۋرالى ويلانا بەرمەيدى. كوپ ايتىلعانىمەن، از تالداناتىن وسى ماسەلە قولىمىزعا قالام الۋعا سەبەپكەر بولىپ وتىر. اڭگىمەنى مادەنيەت ۇعىمىنىڭ ءسوز توركىنىنەن باستار بولساق، بۇل قازاق تىلىنە ارابشادان ەنگەن كىرمە ءسوز بولىپ تابىلادى. ارابشا «مادانيات» - قالا، قالالىق دەگەن ماعىنا بەرەدى. ال، ءبىز بىلەتىن ورىس تىلىندەگى «كۋلتۋرا» ءسوزى بولسا، ءوز كەزەگىندە ورىسشاعا لاتىنشادان ەنگەن كىرمە ءسوز. مادەنيەت (لاتىنشا  «cultura» - جەر وڭدەۋ، كەيىنىرەك - تاربيەلەۋ، ءبىلىم بەرۋ، دامىتۋ، ونەگە تۇتۋ) - ادامي ءىس-ارەكەتتىڭ ءتۇرلى سالالارىندا كەڭىنەن قولدانىلاتىن، ماعىناسى جان-جاقتى ۇعىم بولىپ تابىلادى. سايكەسىنشە، بۇل ۇعىم قوعامدىق عىلىمداردىڭ بارلىعىنا ورتاق ماسەلە. مادەنيەت ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتاردى قامتۋىنا قاراي جىكتەلە وتىرىپ، ادامزاتتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان ادەت-عۇرپى مەن سالت-ءداستۇرىنىڭ، مىنەز-قۇلقى مەن ءومىر سالتىنىڭ، قۇندىلىقتارىنىڭ، عىلىم-ءبىلىمىنىڭ، قول ونەرى مەن ساۋلەت ونەرىنىڭ جيىنتىعىن بىلدىرەتىن قۇبىلىس بولىپ تابىلادى. مادەنيەتتىڭ لاتىن تىلىندەگى ەكىنشى ءبىر ماعىناسى culter - پىشاق, كەسكىش, قاشاۋ, شەكتەۋشى. ادامدار مادەنيەتتىڭ اۋقىمىندا ءتالىم-تاربيەگە، مورال مەن زاڭدارعا سۇيەنە وتىرىپ، جەكەلەگەن ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىن، ءجۇرىس-تۇرىسىن تۇزەۋدى جولعا قويىپ، سول ارقىلى مادەنيەت قوعام ءۇشىن جاعىمسىز ارەكەتتەردى شەكتەۋدىڭ وزىندىك جۇيەسىنە دە اينالعان.  

جالپى، مادەنيەت ماسەلەسى ادامزاتتى ەجەلگى زاماننان باستاپ تولعاندىرعان. ەجەلگى مادەنيەت ۇلگىلەرى ءوزىنىڭ اسەمدىگىمەن، كۇردەلىلىگىمەن، اسقان شەبەرلىكپەن ورىندالۋىمەن تاڭقالدىرادى. مىسالى، الەمنىڭ جەتى كەرەمەتىن الايىق. ونىڭ ىشىندە ءبىر عانا ەجەلگى ەگيپەتتىك پيراميدالاردىڭ قۇپيا سىرلارى عىلىم مەن تەحنولوگيا بارىنشا دامىعان قازىرگى زاماننىڭ وزىندە اشىلماي وتىر. انتيكالىق ءريمنىڭ تسيتسەرونداي شەشەنى مادەنيەتتى رۋحاني قۇبىلىس قاتارىنا جاتقىزىپ، فيلوسوفيانى «جاننىڭ مادەنيەتى» دەپ، فيلوسوفتى رۋحى مەن وي-ساناسى مادەنيەتتى ادام دەگەن ەكەن.  ال، مادەنيەت ۇعىمىنىڭ دەربەس قالىپتاسۋىنا نەمىس ويشىلدارى ىقپال ەتتى. ي.گ. گەردەر مادەنيەت تەرمينىن عىلىمي اينالىسقا العاش ەندىرۋشى بولدى. ول مادەنيەت ءسوزىنىڭ توركىنى لاتىنشا «جەر وڭدەۋ» ەكەنىن نەگىزگە الا وتىرىپ، قارا جەردى دۇرىستاپ وڭدەپ، ەگىن سالىپ، ەڭبەك ەتسەڭ جەمىسىن ءۇيىپ-توگىپ بەرەتىنى سياقتى، قاراپايىم ادامدى دۇرىس باعىتتا تاربيەلەسە، وندا ول ادامگەرشىلىگى مول، ءبىلىمدى دە بىلىكتى، جان-جاقتى ادامعا اينالاتىنىن كورسەتەدى. ياعني، مادەنيەتتى ادام بولۋ ءۇشىن جامان ادەتتەن ارىلىپ، جاقسى  قاسيەتتەردى بويعا جيناپ، اجەپتەۋىر تەر توگىپ ەڭبەكتەنۋ قاجەت. س. پۋفەندورف بولسا، مادەنيەت ۇعىمى ارقىلى قوعامدا تاربيەلەنگەن «جاساندى ادامدى» بەينەلەپ، ونى ءبىلىمسىز «تابيعي ادامنان» ەرەكشەلەپ كورسەتكەن. بۇل يدەيالاردى ودان ءارى دامىتقان ي. كانت مادەنيەتتىڭ سىرتقى «قابىعىن»، ياعني، «تەحنيكالىق» ءتۇرىن وركەنيەت دەپ اتاعان. ول وركەنيەتتىڭ قارقىندى دامۋىن، مادەنيەتتى ارتقا تاستاپ، ودان وزىپ كەتۋىن قاۋىپتى ءۇردىس رەتىندە قاراستىرادى. ۇلتتىق سالت-ءداستۇردىڭ ۇمىتىلۋى، يماندىلىقتىڭ قۇلدىراۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن وركەنيەتتىڭ مادەنيەتتەن وزىق ءجۇرۋى ادامزاتقا كوپ جاماندىقتار اكەلەتىنىن كورسەتكەن. ورىس جەرىنە مادەنيەت ۇعىمى ءحىح ع. ەندى. 1804 جىلى جارىق كورگەن ن.م. يانوۆسكيدىڭ «الفاۆيت بويىنشا ورنالاسقان جاڭا ءسوز ءتۇسىندىرۋشى» سوزدىگىندە مادەنيەت ءسوزى بولماعان ەكەن. 1837 جىلى شىققان ي. رەنوفانتستىڭ «ورىسشا كىتاپتاردى، گازەتتەر مەن جۋرنالداردى وقۋدى ۇناتاتىندارعا ارنالعان قالتا كىتاپشاسى» اتتى جيناقتا «مادەنيەت» ءسوزى العاش رەت ورىسشا بەرىلگەن.

جالپى، مادەنيەت ۇعىمى ادامزاتتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستى بولعاندىقتان، بۇل ماسەلەنى زەرتتەۋگە ۇلەس قوسپاعان عالىمدى كەزدەستىرۋ قيىن. تىپتەن، مادەنيەتتى زەرتتەيتىن ارنايى عىلىم سالاسى - مادەنيەتتانۋ دا بار. سوندىقتان دا، الەمدىك قوعامدىق-ساياسي ويدا مادەنيەت تۋرالى نەشە-ءتۇرلى تەوريالار قالىپتاسقان. مادەنيەتتىڭ كۇردەلى قۇبىلىس ەكەندىگىن ورىستىڭ بەلگىلى اقىن-جازۋشىسى ا. بەلىي «مادەنيەت ماسەلەسى» اتتى ماقالاسىندا بىلايشا كورسەتكەن ەكەن: «پونياتيە „كۋلتۋرا“ وتليچاەتسيا نەوبىكنوۆەننوي سلوجنوستيۋ; لەگچە وپرەدەليت پونياتيە „ناۋكا“، „يسكۋسستۆو“، „بىت“; كۋلتۋرا - تسەلنوست، ورگانيچەسكوە سوەدينەنيە منوگيح ستورون چەلوۆەچەسكوي دەياتەلنوستي; پروبلەمى كۋلتۋرى ۆ سوبستۆەننوم سمىسلە ۆوزنيكايۋت ۋجە توگدا، كوگدا سورگانيزوۆانى: بىت, يسكۋسستۆو, ناۋكا, ليچنوست يوبششەستۆو; كۋلتۋرا ەست ستيل جيزني، ي ۆ ەتوم ستيلە ونا ەست تۆورچەستۆو ساموي جيزني، نو نە بەسسوزناتەلنوە، ا - وسوزناننوە; كۋلتۋرا وپرەدەلياەتسيا روستوم چەلوۆەچەسكوگو ساموسوزنانيا; ونا ەست راسسكاز و روستە ناشەگو „يا“; ونا - ينديۆيدۋالنا ي ۋنيۆەرسالنا ودنوۆرەمەننو; ونا پرەدپولاگاەت پەرەسەچەنيە ينديۆيدۋما يۋنيۆەرسا; پەرەسەچەنيە ەتو ەست ناشە „يا“; ەدينستۆەننو داننايا نام ينتۋيتسيا; كۋلتۋرا ۆسەگدا ەست كۋلتۋرا كاكوگو-تو „يا“». ياعني، مادەنيەت دەگەن كوپ قىرلى ۇعىم، سان سالالى كۇردەلى قۇبىلىس. مادەنيەت ادامزات قوعامىنىڭ ساپالىق كورسەتكىشى، رۋحاني جان-دۇنيەسى، مىنەزى مەن قابىلەتى ىسپەتتى.

مادەنيەتسىز ۇلت جوق

 قانداي دا ءبىر ۇلتتى وزگەلەردەن ايشىقتايتىن بەلگىلەردىڭ قاتارىندا مادەنيەتتىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ياعني، مادەنيەت ۇلتتىڭ قادىر-قاسيەتىن ايقىندايتىن قۇندىلىعى، مادەنيەتسىز ۇلت جوق ەكەندىگى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. مادەنيەتىن جوعالتقان ۇلتتىڭ ءوزى دە جويىلماق. سول ءۇشىن ءاربىر ۇلت ءوزىنىڭ ءبىرتۋار مادەنيەتىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ۇلتقا كۇشتى «يممۋنيتەت» قاجەت، ياعني، رۋحاني ەرىك-جىگەرمەن قاتار، ساۋ-سالاماتتىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كۇش-قۋات، دەموگرافيالىق ءوسىم كەرەك. شەتەلدەردە، وزگە ۇلتتىڭ ىشىندە ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولعان شاعىن ۇلتتىق توپتار انكلاۆتار قۇرىپ، تىعىز ۇيىمداسىپ، بەلگىلى ءبىر ايماقتارعا شوعىرلانىپ تىرشىلىك ەتۋىنىڭ سىرى وسىندا.

وسىلايشا، بۇكىل قوعام ءۇشىن دە، سول سياقتى، بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق مەملەكەت ءۇشىن دە مادەنيەتتىڭ ماڭىزى اسا زور. ونىڭ اتقاراتىن نەگىزگى قىزمەتتەرى: بىرىنشىدەن، مادەنيەتتىڭ بەيىمدەۋشىلىك قىزمەتى – ادامداردىڭ ءتۇرلى تابيعي جانە قوعامدىق ورتانىڭ ىڭعايىنا قاراي بەيىمدەلۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. قازىر جەر شارىنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە سان-الۋان ۇلتتار مەن ۇلىستار ءتۇرلى گەوگرافيالىق، كليماتتىق بەلدەۋلەر مەن ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق قۇرىلىس جاعدايلارىنا بەيىمدەلىپ، تۇرمىس-تىرشىلىك ەتۋدە. ءار ۇلتتىڭ مادەنيەتى وزگەلەردەن ەرەكشە بولۋىنا مادەني بەيىمدەلە ءبىلۋ تىكەلەي اسەر ەتكەن.  ەكىنشىدەن، مادەنيەت ۇرپاقتار اراسىنداعى ساباقتاستىقتى جۇزەگە اسىرادى. ياعني، الدىڭعى ۇرپاقتىڭ قالىپتاستىرعان مادەني مۇراسىن، ياعني، ۇلتتىڭ تەكتىك قورىن ايقىندايتىن قۇندى اقپاراتتى ء(تىل، ءدىل، ءدىن) جيناقتاپ، جۇيەلەپ، ساقتاپ، كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋشى. مادەنيەتتىڭ بۇل قىزمەتى ۇلتتىڭ ساپالىق قادىر-قاسيەتىن ايقىندايدى. ۇشىنشىدەن، مادەنيەت ادامداردىڭ بويىندا بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ، مادەني قاجەتتىلىكتەر مەن باعىت-باعداردى انىقتايدى. مادەني قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرە وتىرىپ،  ءاربىر ادام ومىرلىك ماڭىزى بار ماسەلەلەردەن قاراپايىم نارسەلەردى اجىراتىپ، وڭ-سولىن تانيدى. تورتىنشىدەن، مادەنيەت ادامداردىڭ ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى، سول ارقىلى ادامدار قاۋىمى ءوزارا جىكتەلىپ، وزدەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر مادەنيەت تۇرىنە جاتاتىندىعىن ايقىندايدى، وزگە مادەنيەت وكىلدەرىنەن ەرەكشەلىكتەرىن سەزىنەدى.

بەسىنشىدەن،مادەنيەت قالىپقا سالۋشىلىق (نورماتيۆتىك) قىزمەت تە اتقارادى. مورال مەن قۇقىققا سۇيەنە وتىرىپ، قوعامدىق ءومىردىڭ ءتۇرلى سالالارىن، سونىمەن قاتار، ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ءىس-ارەكەتىن رەتتەيدى. التىنشى - مادەنيەتتىڭ كوممۋنيكاتسيالىق قىزمەتى ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جاساۋمەن بايلانىستى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە مادەني قۇندىلىقتارمەن الماسۋ، مادەني ىقپالداسۋ مەن ۇنقاتىسۋ جۇزەگە اسادى. جالپىادامزاتتىق مادەني كەڭىستىك قالىپتاسۋىنا نەگىز بولادى.

ءوز كەزەگىندە مادەنيەت ۇعىمى وركەنيەت ۇعىمىمەن استاسىپ جاتىر. ءتىپتى، كەيدە بۇل ەكى ۇعىمدى ەگىز دەپ ساناپ، سينونيم ۇعىم رەتىندە قولدانۋشىلار دا كەزدەسەدى. ونداي عالىمدار تاريحى ەجەلگى مىڭجىلدىقتاردان باستاۋ الاتىن ەلدەردىڭ مادەنيەتى دامي كەلە وركەنيەتتىك سيپات الاتىنىن ايتادى. مىسالى، قىتاي جاي عانا ەل ەمەس، ول ەرەكشە مادەنيەت ارىوزىندىك وركەنيەت سانالادى. مۇنداي ەلدىڭ مادەنيەتى بەرىك، وركەنيەتى دە بىرەگەي. ال، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر مادەنيەت پەن وركەنيەتتى ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويادى. مىسالى، و. شپەنگلەر مادەنيەتتەن وركەنيەتكە ءوتۋ انتيكالىق داۋىردەگى ءىV عاسىردا باستالعانىن، ال، باتىس ەۋروپادا ءحىح عاسىردان باستاپ جۇرگەنىن، وركەنيەتكە ءوتۋ مادەنيەتتىڭ تۇبىنە جەتەتىن قاۋىپتى پروتسەسس دەپ كورسەتكەن. مادەنيەت حالىقتىڭ ىشكى جان-دۇنيەسى ىسپەتتى. مادەنيەت بەينە ءبىر ءتىرى اعزا سياقتى، تۋ مەن ءولۋدىڭ ارالىعىندا ءومىر ءسۇرىپ، دامۋدىڭ ءۇش ساتىسىنان وتەدى: ءبىرىنشىسى، مادەنيەتتىڭ جاستىق جاعى، ياعني، قالىپتاسۋ كەزەڭى; ەكىنشىسى، مادەنيەتتىڭ تولىسقان شاعى، شىعارماشىلىقتىڭ، رۋحاني-ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردىڭ قارقىندى دامۋ شاعى; ءۇشىنشىسى، مادەنيەتتىڭ قۇلدىراۋ كەزەڭىندە ءدىني نانىم-سەنىم شايقالىپ، يمانسىزدىق كۇشەيەدى، جالعان فيلوسوفيالىق ىلىمدەر باسىم بولادى، ونەر توقىراپ، رۋحاني ءومىر ازىپ-توزادى. مادەنيەت وركەنيەتكە وتۋگە بەيىمدەلە باستايدى. وسىلايشا، و. شپەنگلەر بويىنشا، ولگەن مادەنيەت وركەنيەتكە اينالادى، ول باتىس ەۋروپا مادەنيەتىن تاپ وسىنداي، وركەنيەتكە اينالعان، ولگەن مادەنيەتتىڭ ءتۇرى دەپ كورسەتكەن.

س. حانتينگتون وركەنيەتتى جان جاقتى زەرتتەپ، ونىڭ قاسيەتتەرىن اشۋعا تىرىستى. ول وركەنيەتتىڭ بىرنەشە ەلدەردىڭ قوسىندىسىنان تۇراتىنىن جانە  نەگىزگى ايقىنداۋشى بەلگىلەرىنە مادەنيەت، ءتىل، ءدىن جاتاتىنىن كورسەتەدى. وسىلايشا، وركەنيەتتىڭ  8 ءتۇرىن جىكتەپ كورسەتىپ، گەوگرافيالىق جاعىنان كورشىلەس وركەنيەتتەردىڭ اراسىندا قاقتىعىستار تۋىندايتىنىن دالەلدەۋگە تىرىسقان.

مادەنيەتتى زەرتتەۋشى ن.ك. رەريح تە «مادەنيەت-وركەنيەت» ماسەلەسىمەن ارنايى اينالىسىپ، ەكەۋىنىڭ ارا-جىگىن اشۋعا تىرىسقان: ول مادەنيەت پەن وركەنيەتتى سينونيم دەپ ءتۇسىنۋدىڭ قاتە ەكەندىگىن دالەلدەيدى، مادەنيەت تاريحى تەرەڭ ءارى رۋحاني ءمان-ماڭىزى زور ۇعىم، ال، وركەنيەت لاتىننىڭ «civilis» ازاماتتىق، مەملەكەتتىك دەگەن ماعىنا بەرەتىن سوزىنەن تۋىنداعان، ادامزات ءومىرىن ورتاق قوعامدىق قۇرىلىسقا بەيىمدەۋ ۇعىمى دەپ كورسەتكەن. ياعني، مادەنيەت ۇلتتاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ايشىقتاپ كورسەتسە، وركەنيەت جالپىعا ورتاق ءومىر-سالتىن قالىپتاستىرادى. قازىرگى الەم ەلدەرى وزدەرىنىڭ باي ۇلتتىق مادەنيەتتەرى بولا تۇرا، نەگىزىنەن باتىستىق وركەنيەتتىڭ قۇندىلىقتارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ ءومىر سۇرۋدە.

ورىس ويشىلى ن. بەردياەۆ تا مادەنيەتتى جوياتىن قاۋىپتى قۇبىلىسقا وركەنيەتتى جاتقىزعان. جوعارعى رۋحاني مادەنيەت يمان-ىنساپتى، اريستوكراتيالى جانە ساپالى، ول دۇنيەقوڭىزدىق پەن ناپسىدەن، «راحات ءومىر كەشۋ» سياقتى كەمشىلىكتەردەن تازا. ال، وركەنيەت پەندەشىلىلىك پەن سانعا نەگىزدەلگەن، «ءفاني ومىردە بارشا بايلىق پەن مانساپقا قول جەتكىزىپ، بارلىق قىزىقتى كورىپ، بارىنشا ءىشىپ-جەۋ كەرەك» دەگەن جالعان ومىرگە كوزسىز قۇشتارلىقپەن ەرەكشەلەنەدى. وركەنيەت جاڭا ءومىر سالتىن قالىپتاستىرادى. ادامدار اشكوزدىككە پەن قاناعاتسىزدىققا ۇرىنىپ، ءبىر-بىرىمەن باقتالاستىرادى، ار-ۇياتتان ادا بولا باستايدى. بىراق، وركەنيەت اۋقىمىندا مۇنىڭ ءبارى قالىپتى جاعداي سياقتى كورىنەدى. ن. بەردياەۆ وركەنيەت تۋىنداتاتىن وسىنداي سوقىر سەزىمدەر مادەنيەتتىڭ تۇبىنە جەتەدى دەپ كورسەتكەن. ال، ا. توينبي بولسا، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار ءتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ ورتاق وركەنيەتكە بىرگۋىنە ىقپال ەتەتىن فاكتورلاردى قاراستىرعان. ونداي فاكتورلاردىڭ ماڭداي الدىسى – ەكونوميكالىق بىرەگەيلەنۋ (ۋنيفيكاتسيا). ەكونوميكالىق بىرەگەيلەنۋ باتىستىق ەكونوميكالىق ىلىمگە نەگىزدەلگەن الەمدىك ەكونوميكا ۇعىمىن تۋىنداتتى. ودان كەيىنگى فاكتور – ساياسي بىرەگەيلەنۋ. بۇل بارلىق ەلدەرگە ورتاق مەملەكەتتىك بەلگىلەردىڭ قالىپتاسۋى (ەل حالقى، شەكارا، ارميا، ەكونوميكا، تەرريتوريا، استانا، ساياسي بيلىك ت.ب.), ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ بىرەگەيلەنۋى (پرەزيدەنت، پارلامەنت، پارتيا ت.ب.). ا. توينبي دە الەمدىك ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ، سايكەسىنشە، الەمدىك وركەنيەتتىڭ دە باتىستىق ۇلگىدە قالىپتاسقانىن, ۆەستەرنيزاتسيا ءۇردىسىنىڭ باسىمدىعىن كورسەتەدى. ادەتتە، قاي ەلدە بولماسىن اۋىلدىق جەرلەر ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ وشاعى، ال، قالالار وركەنيەتتىڭ بەسىگى سانالادى. ۋربانيزاتسيا پروتسەسىنىڭ قارقىندى ءجۇرۋى ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ۇلەس سالماعىن كەمىتىپ، وركەنيەتتىڭ ەتەك جايۋىنا يگى ىقپال ەتپەك. باتىستاعى ۋربانيزاتسيا وبەكتيۆتى قاجەتتىلىك رەتىندە جۇيەلى ءجۇردى. قازاقستاندا بولسا، اۋىلدىق جەرلەردەگى جۇمىسسىزدىقتىڭ اسەرىنەن بولاتىن ءماجبۇرلى بولاتىن، ستيحيالى، بەي-بەرەكەت ۋربانيزاتسيا ءالى جالعاسۋدا. بۇل مادەنيتكە دە، وركەنيەتكە دە جاعىمسىز ىقپال ەتەتىن  قاتەرلى پروتسەسس.

جالپى، ادامزاتقا ورتاق وركەنيەتتىك بەلگىلەردىڭ تۋىنداۋى مادەنيەتكە وزىندىك ىقپال ەتتى. بۇل تۋرالى زەرتتەگەن ح. ورتەگي-ي-گاسسەت «بۇقارانىڭ كوتەرىلىسى» اتتى ەڭبەگىندە ەرتەدەگى ەليتالىق ازشىلىق مادەنيەتتىڭ تۋىنداتۋشىسى ءارى نەگىزگى تۇتىنۋشىلارى بولسا، كەيىنىرەك بۇقارا حالىقتىڭ جاپپاي حات تانىپ، ساۋاتتىلىققا قول جەتكىزۋى مادەنيەتتى بۇقارالىق دەڭگەيگە جەتكىزگەنىن ايتادى. ەليتالىق مادەنيەت ساپاعا نەگىزدەلەدى، مادەنيەتتى جاساۋشى عۇلامالار امبەباپ ويلايتىن، ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمى بار جەكە تۇلعالار. ال، بۇقارالىق مادەنيەت سانعا نەگىزدەلگەن، ونىڭ وكىلدەرى مادەنيەتتى ازشىلىقتىڭ جاساعان تۋىندىلارىن ەشبىر ويلانباستان تۇتىناتىن، وزدەرىن «مادەنيەتتىمىز» دەپ سانايتىن توبىر قاۋىم. سوندىقتان، ساۋاتتى ادامنىڭ ءبارىن مادەنيەتتى دەپ ايتا المايمىز، ساۋاتتىلىق تەك وركەنيەتتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قاجەت ساپالاردىڭ ءبىرى عانا. ح. ورتەگي-ي-گاسسەتتىڭ بۇل تۇجىرىمى ەرىكسىز ويعا سالادى. وركەنيەتتى ادام بولۋ وڭاي بولعانىمەن، مادەنيەتتى ادام بولۋدىڭ قيىندىعىن، اۋىر جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىن ادامگەرشىلىك قاسيەت ءارى مىندەت ەكەنىن سەزىنەسىڭ. كەيىنىرەك «بۇقارالىق مادەنيەت» دەگەن ۇعىم شىقتى. بۇقارالىق مادەنيەت - حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ ىرعاعىنا بەيىمدەلگەن، قاراپايىم، امبەباپ، تەز يگەرىلەتىن قۇبىلىس. «بۇقارالىق مادەنيەت» ارنايى ۇعىم رەتىندە حح ع. ورتا شەنىندە م. حوركحايمەر مەن د.ماكدونالد دەگەن عالىمداردىڭ تەلەديداردى سىناعان ەڭبەكتەرىندە العاش قولدانىلدى. باسقا دا قوعامتانۋشىلار بۇقارالىق مادەنيەتتى ناعىز مادەنيەتتى جوياتىن دەرت رەتىندە باعالاپ، ول ەلىكتەۋ ارقىلى تەز قارقىنمەن تارالاتىن جۇقپالى اۋرۋمەن تەڭەستىرىلگەن. قازىر ارزانقول باتىستىق بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ ايدارىنان جەل ەسىپ، بۇكىل الەمدى جايپاپ تۇر.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءتۇرلى عالىمداردىڭ تۇجىرىمدارىنا سۇيەنسەك، مادەنيەتسىز ۇلت جوق. ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق مادەنيەتى بولۋى زاڭدىلىق، ول ۇلتتىڭ جان-دۇنيەسى، رۋحى ىسپەتتى. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە، مادەنيەت ۇلتتىڭ قولىمەن جاسالعان جاسامپاز تۋىندىلاردىڭ ءبارىن قامتيدى. مادەنيەت قورشاعان ورتامەن گارمونيادا داميدى، تابيعاتپەن قايشىلىققا تۇسپەۋگە تىرىسادى. وركەنيەت بولسا، كەرىسىنشە، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ، تابيعاتتى باعىندىرۋعا، قيراتىپ جويۋعا قۇمار. كەزىندە و. سۇلەيمەنوۆ جىرلاعانداي، تابيعاتتى ادامعا سيىندىرىپ، باعىنىشتى ەتۋ وركەنيەتتىڭ قول جەتكىزگەن «جەتىستىگى» بولىپ تابىلادى. سان عاسىرلار ساقتالعان تابيعي تەپە-تەڭدىكتى ادامزات ءبىر عانا حح عاسىردىڭ وزىندە عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ، قولىنان كەلگەنشە بۇزىپ باقتى، قورشاعان ورتاعا ادامي تەحنوگەندىك اسەر ەتۋ قازىر دە قاتتى قارقىنمەن جالعاسۋدا. ناتيجەسى بەلگىلى – ادامزات عالامدىق اۋقىمداعى ەكولوگيالىق پروبلەمالاردىڭ زاردابىنا دۋشار بولىپ وتىر.

كەزىندە ورىس شوۆينيستەرى قازاقتاردى مادەنيەتتەن جۇرداي بۇراتانا حالىق بولعان دەپ كورسەتۋى اقىلعا سيمايتىن، ارامزا تۇجىرىم ەدى. سول ارقىلى قازاق ۇلتىن وتكەن تاريحىنان اينىتىپ، ۇلتتىق مادەنيەتىنەن جەرىتىپ، ورىستىق ءھام باتىستىق ۇلگىدەگى مادەنيەتكە باس ءيدىرۋ جۇزەگە استى. وسىلايشا، قازاق ۇلتى جان-دۇنيەسىنىڭ قالاي ازىپ توزعانىن، ۇلتتىق رۋحى مەن ار-نامىسىنىڭ قوجىراعانىن بىلمەي قالدى. ال، شىن مانىسىندە قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي تامىرى تەرەڭ، مادەنيەتى باي ەكەنىن ەجەلگى دەرەككوزدەر مەن بۇگىنگى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر دالەلدەۋدە. قازاقستاردىڭ قوعامدىق قۇرىلىسى مەن ءومىر-سالتى دا دەربەس بولعان. كوشپەلى دالا مادەنيەتىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ونىڭ تابيعاتپەن گارمونيالىق ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرۋى. اتا-بابالارىمىز گەوگرافيالىق جانە كليماتتىق ەرەكشەلىكتەرگە بەيىمدەلە وتىرىپ، تۇرمىس-تىرشىلىگىن جاساپ، شارۋاشىلىعىن جۇرگىزگەن.  الايدا، مۇنىڭ بارلىعى تاريحتىڭ ەنشىسىندە قالدى، بۇگىنگى قازاق قوعامى الەمدىك وركەنيەتتىڭ قۇندىلىقتارىن باسشىلىققا الىپ، سونىڭ جەتەگىندە ءومىر كەشۋدە. «اباي جولىندا» سۋرەتتەلگەن قازاقى تۇرمىس-تىرشىلىك استە جوق. ناۋرىز مەيرامى سياقتى مەرەكەلەردە عانا ۇلتتىق كيىمدەرىمىز كيىلىپ، ءدام-تاعامدارىمىز ازىرلەنىپ، كيىز ۇيلەرىمىز تىگىلىپ، ۇلتتىق ويىندارىمىز وينالىپ، ات شابىلىپ قالادى. باسقا كەزدە بولسا، كوشەدەن امانتاي قاجىدان باسقا ۇلتتىق كيىم كيگەن ادامدى كەزدەستىرمەيسىز. ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنگەن، التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن، تەرى مەن جۇننەن ورىلگەن بۇيىمداردى مۇراجايلار مەن كادە-سىي (سۋۆەنير) ساتاتىن دۇڭگىرشەك دۇكەندەردەن كورەتىن بولدىق. بالالارىمىز ۇلتتىق ويىندار بار ەكەنىن بىلمەي، كومپيۋتەرلىك ۆيرتۋالدى ويىندار الەمىندە ءجۇر. ۇلتتىق ەرتەگىلەردى ديسنەيلىك مۋلتفيلمدەر الماستىردى. «ءاۋ دەمەيتىن قازاق جوق» دەيتىن تويشىل قازاق قازىر توي-تومالاققا ءانشى-ءبيشىنى اقشا تولەپ شاقىرىپ، تاماشالايتىن كورەرمەنگە اينالعان. زاماناۋي قازاقتى «مادەنيەتتى قازاق» دەۋدەن گورى، «وركەنيەتتى قازاق» دەپ اتاعان اقيقاتقا جاقىن كەلەتىن سياقتى. ءيا، ءبىز بۇگىندە باتىستىق وركەنيەت پەن بۇقارالىق مادەنيەتتى ۇستانعان «ەۋروپالانعان» قازاقپىز. بۇل ويلاندىرارلىق ماسەلە... اماناتقا قيانات جوق دەگەن اتالى ءسوز بار. كەلەر ۇرپاققا ءبىز قانداي مادەني مۇرا قالدىرامىز، اتا-بابامىزدان قالعان سالت-ءداستۇردى قانداي كۇيدە جالعاستىرامىز دەپ ويلاناتىن كەز كەلدى.

كروسس- جانە مۋلتي- مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ ۇلتقا ىقپالى

قازاقستاننىڭ كۇردەلى گەوساياسي ەرەكشەلىگى  ونىڭ مادەني حال-احۋالىنا ءوزىنىڭ ىقپالىن تيگىزىپ، كروسس-مادەنيەتتى (cross - قيىلىسۋ، كەسىپ ءوتۋ، ارالاسۋ) تۋىنداتتى. كروسس-مادەني ىقپالمەن قازاقتاردىڭ ءوزى ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە ءتۇرلى مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ وكىلىنە اينالدى: شىعىستىق، تۇركىلىك، مۇسىلماندىق، قازاقى ت.ب. كورشى جاتقان مادەنيەت وشاقتارى دا اسەرىن تيگىزىپ باعۋدا. اسىرەسە، تاريحي-ساياسي جاعدايمەن ورىستىڭ مادەنيەتى قاتتى ىقپال ەتىپ، ەلىكتەگىش قازاق ءبىرشاما ورىستاندى. وعان قوسا، ەۋروپا مەن ازيانىڭ، باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىندا ورىن تەپكەن قازاق جەرىندە ءتۇرلى مادەنيەتتەر، دىندەر، ۇلتتار مەن ۇلىستار توعىستى. وسىنداي تاريحي-مادەني فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن قازاقستان مۋلتيكۋلتۋراليزم (multi – كوپ ءتۇرلى، سان الۋان) ساياساتىن بارىنشا ۇستانۋدا. بۇل تۇرعىدا ءبىر ايتا كەتەرلىك ءجايت بار: كەزىندە مۋلتيكۋلتۋراليزم يدەياسىن ۇستانعان ەۋروپا ەلدەرى سوڭعى جىلدارى وعان سىن كوزبەن قارايتىنداي جاعدايعا دۋشار بولدى. ا. مەركەل, د. كەمەرون, ن. ساركوزي سياقتى ەۋروپانىڭ بەلدى ساياساتكەرلەرىنىڭ ءوز ەلدەرىندە جۇرگىزىلگەن مۋلتيكۋلتۋراليزم ساياساتىنىڭ ءساتسىز بولعانىن، ميگرانتتار مەن ۇلتتىق ازشىلىقتار جايلاپ العان ەۋروپا ەلدەرىندە تيتۋلدى ۇلتتىڭ حال-احۋالى مەن مادەنيەتى كۇيزەلىسكە ۇشىراعانىن ايتىپ دابىل قاققاندارى  بۇعان دالەل. مۋلتيكۋلتۋراليزمنىڭ «ەسىكتەن كىرىپ، ءتور مەنىكى» دەيتىن قاۋپى بار. سوعان قاراماستان، قازاقستان مەملەكەتى ەل حالقىنىڭ قۇرامىنداعى ەتنيكالىق ازشىلىقتاردىڭ مادەني ءار-الۋاندىلىعى ساقتالۋىنا كونستيتۋتسيالىق قۇقىق بەرىپ قانا قويماي، ءىس جۇزىندە ينستيتۋتسيونالدىق تەتىكتەر ارقىلى بارىنشا قولداۋ جاساۋدا. مىسالى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ قۇرىلۋى، ونىڭ اۋقىمىندا ءتۇرلى ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتاردىڭ قىزمەت ەتۋى، باسقا تىلدەردە باق تارالۋى، مەكتەپتەر مەن ونەر وشاقتارى بولۋى ت.ب. مۇنىڭ بارلىعى ادام قۇقىعىن قورعاۋ تۇرعىسىنان الساق، ارينە، قۇپتاۋعا دا، ماقتاۋعا دا تۇرالىق.  دەگەنمەن، كوپۇلتتى ەلمىز دەپ قانشا ماقتانساق تا، ءبىز قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مەملەكەت ەكەنىن، ونداعى نەگىزگى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت – قازاق ۇلتى ەكەنىن ءالى اشىق تۇردە باتىل ايتا المايتىن سياقتىمىز. تيتۋلدى ۇلت ۇعىمىن ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا العاش رەت عىلىمي اينالىسقا ەنگىزگەن فرانتسۋح عالىمى موريس باررەس كەز  كەلگەن ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ كۇشتى بولۋى ءۇشىن ەكى شارت قاجەت دەپ كورسەتكەن: ءبىرىنشى، ەل ىشىندەگى ازشىلىق دياسپورالار تيتۋلدى ۇلتقا لويالدى بولىپ، ونىڭ باسىمدىعىن مويىنداپ، سالت-ءداستۇرىن سىيلاپ، مادەني ەرەكشەلىكتەرىن قۇرمەتتەپ، تۇسىنىستىكپەن قاراۋى ءتيىس; ەكىنشى، تيتۋلدى ۇلت شەتەلدەردە جۇرگەن ءوزىنىڭ قانداس باۋىرلارىن قورعاپ، جان-جاقتى قولداۋ جاساپ وتىرۋى ءتيىس. وسى تۇستا ويلاندىرار تۇيتكىلدى ماسەلەلەر بارشىلىق. ەلىمىزدەگى قازاقتار باسىم تۇراتىن اۋىل-ايماقتىڭ ءال-اۋقاتى تومەن، مادەنيەت وشاقتارى قوجىراعان. تۇرمىس تاۋقىمەتى كەشەگى ءور مىنەزدى ساق، ءۇيسىن، عۇن ۇرپاقتارىنىڭ جىگەرىن قۇم ەتىپ ءبىتتى. ەندى 12-جىلدىق مەكتەپكە كوشۋدى جەلەۋ ەتكەن شەنەۋنىكتەر مەكتەپتەگى قازاق ءتىلى ساباقتارىنىڭ ساعاتىن قىسقارتامىز دەپ وتىر. بولمىس سانانى ايقىندايتىنى اقيقات. ءوز وتانىندا تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ تيتۋلدى ۇلت رەتىندە جاعدايى وڭباي تۇرعاندا، شەتەلدەگى قازاقتاردى قورعاۋ ماسەلەسى قايدان وڭسىن... شەتەلدەردە شاشىراپ جۇرگەن ءۇش ميلليوننان استام قازاق دياسپورالارىنا ءتول مادەنيەتىن ساقتاۋعا جاعداي جاسالۋى، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ بولۋى سياقتى كوپ ماسەلەلەردىڭ شەشىمى تابىلماي تۇر. الىسقا بارماي-اق، سولتۇستىكتەگى كورشىمىز، كەدەندىك وداقتاسىمىز رەسەيدە ميلليونعا تاقاۋ قازاق تۇرسا دا، ولاردىڭ قازاق تىلىندە ءبىلىم الۋى قيىن. رەسەي قازاقتارىنىڭ فەدەرالدىق ۇلتتىق-مادەني  اۆتونومياسىنىڭ پرەزيدەنتى توقتارباي دۇيسەنباەۆ ازاتتىق راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا رەسەيدە دەربەس قازاق مەكتەبى جوق ەكەنىن ايتتى. تىپتەن، قازاق مەكتەبى بىلاي تۇرسىن، امال جوقتان ورىس مەكتەبىنە باراتىن قازاق بالالارىنا «قازاق ءتىلى» ءپانى تولىق وقىتىلماي، قىسقارتىلعان فاكۋلتاتيۆتىك ساباق جۇرەدى ەكەن. ءبىر جارىم ميلليونداي قازاق تۇراتىن كورشى قىتايدا دا قازاق مەكتەپتەرى بىرتىندەپ جابىلۋدا... جوعارىدا ايتىلعانداردى تۇيىندەر بولساق، تيتۋلدى ۇلتتىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن زاڭمەن بەكىتۋ ۇلتتىق مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى شارالاردىڭ ءبىرى. سونىمەن قاتار، بۇل تيتۋلدى ۇلتتى قورعاۋدىڭ زاڭداستىرىلعان تەتىگى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك الىپ، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى جانداندىرۋعا كۇش سالىپ، تىپتەن، «مادەني مۇرا» سياقتى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداپ، جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسقانىمىزبەن، الەمدىك وركەنيەتتىڭ الىپ ءيىرىمى ەلىمىزدى ءوزىنىڭ تۇڭعيىعىنا باتىرىپ، تەرەڭىنە تارتىپ بارادى. بۇل الەمدىك اۋقىمداعى ءۇردىس ەكەنىن مويىندايمىز، بارلىق ەلدەر مەن حالىقتار زاماناۋي عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ جەتىستىكتەرىنە نەگىزدەلەتىن بىرەگەي الەمدىك وركەنيەتكە ۇيىسىپ، ءومىر سۇرۋگە ماشىقتاندى. قازىرگى الەمدە وركەنيەت كوشىنەن قالۋ مەشەۋلىكتى، توقىراۋ مەن ارتتا قالۋدى بىلدىرەتىنى راس. الەمدىك دامۋ ۇردىسىندە جاڭا كريتەريلەر تۋىنداپ، وركەنيەت جەتىستىكتەرىن العاش پايدالانۋشى ەلدەر دامىعان دەپ ەسەپتەلەتىن بولدى، ادامداردىڭ ءومىر ساپاسىن انىقتاۋ دا وسىعان ۇقساس. الەمدىك ەكونوميكا مەن ساياسات تا گلوباليزاتسياعا ۇشىرادى، ياكي، جاھاندانۋ (عالامدانۋ) پروتسەسى ۇدەمەلى ءجۇرىپ جاتىر. بۇقارالىق مادەنيەت قارقىندى دامىپ، باتىستىق ءومىر سالتى سانگە اينالدى، ۇلتتىق مادەنيەتتەر ونىڭ تاساسىندا قالۋدا. اششى بولعانىمەن، بۇگىنگى ءومىردىڭ شىنايىلىعى وسىنداي. وسىنداي شىنايىلىق جاعدايىندا قازاق ۇلتى ءوزىنىڭ مادەنيەتىن ساقتاپ، ودان ءارى دامىتىپ، وزىندىك ۇلتتىق  بولمىسىن ساقتاپ قالا الا ما دەگەن سۇراق تۋىندايدى. جوق الدە، كەزىندە و. شپەنگلەر ايتقانداي، ۇلتتىق مادەنيەتىمىز ءولىپ، قازاق ەلى وركەنيەتكە ءوتۋ ساتىسىنا كوشتى مە؟ ەلىمىزدى جايلاعان جەمقورلىق پەن قىلمىستىڭ ءورشۋى، يمانسىزدىق پەن ارسىزدىقتىڭ بەلەڭ الۋى، تابيعي تەپە-تەڭدىكتى بۇزۋ وركەنيەتكە ءوتۋدىڭ بالالىق اۋرۋلارى ما ەكەن؟ «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى»، «ىنساپ سايىن بەرەكە» دەيتىن رۋحى بيىك، ەرى ەل ءۇشىن قورعان بولاتىن، ەلى ەر ءۇشىن تۇرا بىلەتىن نامىسقوي ناعىز قازاقتار نەگە ازايىپ كەتتى؟ ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى قانداي بولماق؟

ءسوز سوڭى

تولىققاندى مادەني ادام بولۋ ءۇشىن تەك ساۋاتتى بولىپ، حات تانۋ وتە ازدىق ەتەدى. سول ساۋاتتىلىقتى پايدالانىپ، ادامزاتتىڭ قول جەتكىزگەن مادەني قۇندىلىقتارىن بارىنشا بويعا سىڭىرگەندە عانا ناعىز مادەنيەتتى ادام قالىپتاسپاق. مادەنيەتتىڭ ءوزى رۋحاني جانە ماتەريالدىق بولىپ ەكى ۇلكەن سالاعا بولىنەدى دە، ءار سالانىڭ ىشىنەن ساياسي، ءدىني، قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق ت.ب. مادەنيەتپەن قاتار، ساۋلەت، قولونەر، مۋزىكا، ەتيكا، باسپا، سىزبا سياقتى تولىپ جاتقان سان تارماقتى مادەنيەت تۇرلەرى شىعادى. ارينە، مۇنىڭ بارلىعىن بىردەي كەشەندى مەڭگەرەتىن امبەباپتىق قاسيەت بارلىق ادامعا بىردەي بەرىلمەگەن. بىراق، ءوزىن قوعام مۇشەسىمىن دەپ سانايتىن ءاربىر ازامات جالپى مادەنيەتتىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن مەڭگەرىپ، ولاردى ۇلتتىق مادەنيەت ۇلگىلەرىمەن ۇيلەستىرە وتىرىپ ۇستانۋعا تىرىسۋى قاجەت-اق. سوندا عانا ناعىز مادەنيەتتى ەلگە اينالىپ، قۇقىققا نەگىزدەلەتىن وركەنيەتتى قوعام ورناتا الامىز. مادەنيەتتى ادام بولۋدى ءاربىر جەكە تۇلعا وزىنەن باستاپ، ءوزىن-ءوزى جانە اينالاسىنداعىلاردى سيلاۋ، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى قاستەرلەۋ، يماندى بولۋ، قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋ، زاڭعا جۇگىنۋ، ونەردى مەڭگەرۋ، ءبىلىم مەن تاربيەنى قاتار الۋ سياقتى قاراپايىم عانا قاعيدالاردى باسشىلىققا الىپ ءومىر سۇرسە، قازىرگى قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بەت-بەينەسى تۇبەگەيلى بولماسا دا، جاقسىلىققا قاراي ەداۋىر وزگەرەر ەدى. وركەنيەتتى بولۋ قيىن ەمەس، وركەنيەت ءوزى-اق ادامدى بەيىمدەپ الادى، ال، مادەنيەتتى بولۋ وڭاي ەمەس. بىراق مادەنيەتسىز قول جەتكىزگەن وركەنيەت ورعا جىعادى، ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي ەتىپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدان ايىرادى. سول ءۇشىن، قازاقستان سياقتى ۇلتتىق مەملەكەتتە تيتۋلدى ۇلت – قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىڭ وزەگىن قۇرۋشى ۇلت رەتىندە اتقاراتىن اۋىر ميسسياسى بار. ياعني، مادەنيەتتى ۇلت بولۋ ءۇشىن ونىڭ ءتورت قابىرعاسى تەڭ بولۋى قاجەت. بۇل وزەگى (جۇلىنى، ءدىڭى) ۇزىلگەن ءتىرى اعزانىڭ تىرشىلىگى ۇزىلەتىنى سياقتى نازىك ماسەلە. قازاقستانداعى تيتۋلدى ءتول ۇلت – قازاقتار مەملەكەتتىڭ وزەگى بولعاندىقتان، ونىڭ ءتىلى، مادەنيەتى، حال-احۋالى، مارتەبەسى مەن مەرەيى قالاي بولعاندا دا ۇستەم بولۋى شارت. وركەنيەتتىڭ كوشىنە سوقىر ىلەسەتىن، ۇلتتىق مادەنيەتى ولگەن ۇلتتىق مەملەكەت – ماڭكۇرت ءھام مەشەل مەملەكەت بولماق. «جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەمەكشى، وسىنداي اۋىر زارداپقا ۇرىنباۋدىڭ قامىن بارىنشا جاساۋعا ءتيىسپىز.

Abai.kz