شەتپە-ماڭعىستاۋ اۋدانىنىنىڭ ورتالىعى. بىلاي قاراساڭ توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇر. ول ءبىر كەزدەرى ماڭعىستاۋدى مىڭعىراعان مالىمەن اسىراعان اۋدان. ارينە بۇرىنعىداي بەل قايىسىپ تۇرماعانىمەن ءالى كۇنگە قورالارىندا ماڭىراماسىز ءۇي جوق. مۇندا 30 مىڭنىڭ ۇستىندە ادام تۇرادى. ءتۇتىن سانى 6 مىڭعا جۋىق. اۋىلدا جۇمىس جوق. جەرگىلىكتى ەل كۇندەرىن سول مالمەن كورىپ وتىر. ال جاستار جاعى تابىس ىزدەپ قالاعا قاراي كەتۋگە تىرىسادى نەمەسە قولدارى جەتكەندەرى ۆاحتالىق اۋىسىممەن جۇمىس ىستەيدى. شەتپە تۇرعىندارىنىڭ باسىنداعى پروبلەما تەك ماڭعىستاۋ وبلىسىنا عانا ەمەس جالپاق قازاقستانعا ءتان قۇبىلىس. ونىمەن ەشكىمدى تاڭقالدىرمايسىڭ. حالىق تا سوعان كونگەن. بىراق بۇل مۇنايلى اۋدان عوي. ونىڭ ماڭىندا «ماڭعىستاۋمۇنايگاز»، «قاراجامباسمۇناي»، «قاراقۇدىقمۇناي»، «جەتىبايمۇنايگاز» ءتارىزدى ءىرى مۇناي كومپانيالارى مەن وندىرىستەرى شوعىرلانعان. ەندەشە ەلدىڭ كەتەۋى نەگە كەتىپ وتىر؟ بۇل ساۋالعا جاۋاپتى «نە حابار؟!» ءتىلشىسى شەتپەلىكتەردىڭ وزىنەن سۇراعان.

جۇپىنى ۇيدەگى جۇزدەسۋ

 
شەتپە-ماڭعىستاۋ اۋدانىنىنىڭ ورتالىعى. بىلاي قاراساڭ توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇر. ول ءبىر كەزدەرى ماڭعىستاۋدى مىڭعىراعان مالىمەن اسىراعان اۋدان. ارينە بۇرىنعىداي بەل قايىسىپ تۇرماعانىمەن ءالى كۇنگە قورالارىندا ماڭىراماسىز ءۇي جوق. مۇندا 30 مىڭنىڭ ۇستىندە ادام تۇرادى. ءتۇتىن سانى 6 مىڭعا جۋىق. اۋىلدا جۇمىس جوق. جەرگىلىكتى ەل كۇندەرىن سول مالمەن كورىپ وتىر. ال جاستار جاعى تابىس ىزدەپ قالاعا قاراي كەتۋگە تىرىسادى نەمەسە قولدارى جەتكەندەرى ۆاحتالىق اۋىسىممەن جۇمىس ىستەيدى. شەتپە تۇرعىندارىنىڭ باسىنداعى پروبلەما تەك ماڭعىستاۋ وبلىسىنا عانا ەمەس جالپاق قازاقستانعا ءتان قۇبىلىس. ونىمەن ەشكىمدى تاڭقالدىرمايسىڭ. حالىق تا سوعان كونگەن. بىراق بۇل مۇنايلى اۋدان عوي. ونىڭ ماڭىندا «ماڭعىستاۋمۇنايگاز»، «قاراجامباسمۇناي»، «قاراقۇدىقمۇناي»، «جەتىبايمۇنايگاز» ءتارىزدى ءىرى مۇناي كومپانيالارى مەن وندىرىستەرى شوعىرلانعان. ەندەشە ەلدىڭ كەتەۋى نەگە كەتىپ وتىر؟ بۇل ساۋالعا جاۋاپتى «نە حابار؟!» ءتىلشىسى شەتپەلىكتەردىڭ وزىنەن سۇراعان.

جۇپىنى ۇيدەگى جۇزدەسۋ

-كەڭسەمىزدە كۇتىپ وتىرمىز،- دەدى تەلەفون شالعانىمدا جاكەڭ. جاكەڭ دەپ وتىرعانىم بەلگىلى قوعام بەلسەندىسى جانىبەك قوجىق. ول شەتپەگە عانا ەمەس، رەسپۋبليكاعا بەلگىلى ازامات. شەتپەنىڭ مۇڭىن جالعىز شەرتىپ ءجۇر دەسەك ارتىق ايتپايمىز. ويتكەنى ەل ەسىندە «جاڭاوزەن وقيعاسى» دەگەن اتپەن ماڭگى قالعان سۇراپىلدا، وعان جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەتپەلىكتەردىڭ تابىس ءۇشىن ەمەس نامىس ءۇشىن، ەل اماندىعى ءۇشىن نارازىلىق تانىتقاندارىن ايتۋدان جالىققان ەمەس. اياق استى بولعان دوڭگەلەك ۇستەل باسىنا جانىبەك قوجىقتان وزگە سەگىزباي انەس، جەتىباي جىلقىشيەۆ اقساقال، نۇرسۇلتان ءماشرۇپوۆ، دۇيسەن ەرماعامبەتوۆ، ايسۇلۋ بەكتىباەۆا كەلىپتى. قۇلاقدار بولعان باسقا دا اۋىل ادامدارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ جاتتى. «بۇل وسى جەردەگى ساياسي كوزقاراسى بار ادامداردىڭ باس قوساتىن جەرى. سەبەبى ەكى ءۇش نيەتتەستەر سىرتتا بىرىگە قالساق ىلىك ىزدەگەن بيلىك ءۇشىن «ميتينگ» نەمەس «پيكەت» بولىپ كەتۋى مۇمكىن. مۇندا جەكە شارۋامىزدى ەمەس، ەلدىڭ جايىن اقىلداسۋعا كەلەمىز» دەستى جينالعاندار.

ماڭعىستاۋ اۋدانىنا سىرتتان كەلگەن ادام جوق. جاڭاوزەنگە نەمەس اقتاۋعا سىيماي جاتقان ورالماندار ماسەلەسى مۇندا قوزعالمايدى. سەبەبى جۇمىسى جوق اۋىلعا ولار ات باسىن بۇرمايدى.

مالدىڭ ماشاقاتى

جينالعانداردىڭ ايتۋىنشا اۋداندا 270 مىڭداي قوي ەشكى بار. قازاقتىڭ مالدىڭ سانىن ناقتىلامايتىنىن ەسكەرسەك 350 مىڭ باس ۇساق، 70 مىڭ ءىرى قارا مال بار دەپ ابدەن ايتۋعا بولادى. مالدى اسىراۋ وڭاي ەمەس. ونى باپتاۋدىڭ بەينەتىن بىلاي قويعاندا جەم-ءشوبىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ شەتپەلىكتەردىڭ ايتۋىنشا قىستان الىپ شىعۋدىڭ ءوزى ءبىر ازاپ. جەم جوق، ال قاۋقارى جوق كەبەكتىڭ ءوزىن 25 موشەكتەن امالسىز ساتىپ الادى. باعاسى دا ۋداي -800 تەڭگە. كەبەكتى ساتىپ پايدا كورىپ وتىرعاندار ونىڭ قىمباتتىلىعىن ارى بەرى كەتەتىن جول كىرەگە سىلتەيدى. ءشوپتىڭ جىرى بولەك اڭگىمە. ول دا ماڭعىستاۋ اۋدانى ءۇشىن مۇنايدان دا قىمبات تاۋار. مالى ءۇشىن اۋىل ادامدارى ءشوپتى200 شاقىرىمنان استام جول ءجۇرىپ ۇستىرتتەن اكەلەدى. نە سەبەپتى ەكەنى بەلگىسىز جەم- ءشوپ ءۇشىن سۋبسيديا بۇل ايماققا بەرىلمەيدى. قىستان مالىن امان الىپ شىعۋ ءۇشىن 60مىڭ تەڭگەگە ءار ءۇي ءشوپ ساتىپ الادى.

ەت ساتۋ

«قىزىقتىڭ كوكەسى سول مالدى ساۋدالاۋعا بازارعا اپارعاندا باستالادى، -دەيدى جينالعاندار.-تىرلىك بولعان سوڭ نە بالاڭ ۇيلەنەدى، نە ۇلكەن كىسىڭدى جونەلتۋگە تۋرا كەلەدى. الدىمەن «گازەلدى» 30 مىڭ تەڭگەگە جالداپ الاسىڭ. تاڭ بوزىنان كەلسەڭ دە ەت ساتىپ الۋشى ايەلدەر سەنىڭ جانىڭا بىردەن جولاي قويمايدى. سەبەبى ولاردىڭ ءوز كليەنتى بار، بوتەندى انادايدان تانيدى. بىرەۋى ەتىڭدى سەمىز دەپ، بىرەۋى ارىق دەپ مەنسىنبەگەنسيدى. سودان سوڭ «جاناشىر» بىرەۋى كەلىپ، «ياپىرماي ءا،  سىزگە قيىن بولىپتى. ءسال كۇتىڭىز، بىرەۋدە قارىزىم بار ەدى» دەپ ەل اياعى باسىلعاندا ءبىر كەلەدى. ءسويتىپ ەتىڭدى750 تەڭگەدەن ازەر ساتىپ الادى دا، ارتىنشا 1 500 تەڭگەدەن ساتادى. قىسى-جازى باققان سەنىڭ ەڭبەگىڭ دالادا قالادى، بازارداعى سۋداگەردىڭ باعى جانادى. بارىنا رازى بولىپ، اۋىلعا كەلەسىڭ. وسىنى ەسكەرىپ «بولىك ساتامىن» دەپ اۋىلداستارىڭا جاريا ەتەسىڭ. ولار دا قارسىلىق تانىتپايدى: «الامىز، بىراق اقشاسىن ەكى ايسىز دامەتپەيسىڭ» دەپ شارت قويادى. ۋاقىتى جەتكەندە ءتيىستى اقشاڭدى سۇراساڭ: « ساتا الماي جۇرگەنىڭدە الىپ ەدىم، نە قىلقىلداپ قويمايسىڭ، بەكەر الىپپىن، سوعان قاراپ قالدىڭ با» دەپ ۇيدەي وكپە ەستيسىڭ. بۇل وسى ماڭعىستاۋداعى مالى باردىڭ ءبارىنىڭ باسىنداعى جاعداي. جانە ول جىل وتسە دە وزگەرمەيدى» دەدى ولار ەل جايىن ايتقاندا.

نە ىستەۋ كەرەك؟

بۇل ساۋالعا شەتپەلىكتەردىڭ جاۋابى جايىن. ولار ءتىپتى تىعىرىقتان شىعۋدىڭ سىزباسىن دا ۇسىندى. اۋىلدا دايىن مال سويۋ پۋنكتى دە بار. بىراق ول ازىرگە شەتپەنىڭ  كىرە بەرىسىندە تۇرعان ەسكەرتكىش ىسپەتتى. سالىنعانىنا بەس جىلدىڭ ءجۇزى بولعان بۇل ورىنعا جۇمسالعان شىعىن دا از ەمەس- 60 ميلليون تەڭگە. بىراق ونىڭ قىزىعىن نە حالىق، نە ونى يەلىگىنە العان كاسىپكەر بەكايدار  قاپاشەۆ كورىپ وتىرعان جوق. ونىڭ ايتۋىنشا وسىنشاما اقشا جۇمسالعانىمەن ايدالادا  ادىرا قالىپ تۇرعان عيماراتتى بەس جىلعا سەنىمدى باسقارۋعا العانىنا ءبىرسىپىرا ۋاقىت وتكەن. ءبىر جاعىنان ەلگە كومەكتەسىپ، ەكىنشى جاعىنان تابىس تاپقىسى كەلگەن كاسىپكەر جىگىت ماڭعىستاۋ اۋدانى اكىمىنىڭ «3ميلليون تەڭگە گرانت بەرەمىز» دەگەن ەمەكسىتكەن ۋادەسىنە دە ءۇمىت ارتپاي ءبىراز قاراجات سالعان. ىشىندە تالاپقا ساي جابدىقتالعان ۆەتەرينارلىق زەرتحاناسى بار. سۋ، گاز، توك جۇرگىزۋگە دە از اقشا كەتپەگەن. «ەڭ باستىسى جيىرما شاقتى ادامعا جۇمىس ورىنىن اشامىز» دەيدى كاسىپكەر. ونى قولداعان جانىبەك قوجىقتىڭ دا ايتۋىنشا «مالدىڭ تەرىسى دە بۇلىنبەي پايداعا اسار ەدى. ال مالدى سوياتىن، ىشەك قارىنىن تازالايتىن، كولباسا، باسقا دا ەت ونىمدەرىن دايىندايتىن، تەرى يلەيتىن  تسەح كلاستەرلەر اشىلار ەدى. ەل مالىن ساتىپ ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورەر ەدى». ورىندى ۇسىنىس. بىراق جينالعانداردىڭ ايتۋىنشا اۋدانداعى «ماڭعىستاۋمۇنايگاز»، «قاراجامباسمۇناي»، «قاراقۇدىقمۇنايدىڭ» جانە ىرگەدەگى «وزەنمۇنايگازدىڭ» ەلمەن شارۋاسى جوق. ناقتىلاپ ايتساق ولار شەتپەلىكتەر وسىرگەن مالمەن شارۋاسى جوق. سوندا بۇل كومپانياداعىلار ەت جەمەي مە؟ جەيدى ارينە، بىراق امەريكانىڭ، اۆستراليانىڭ، بەلورۋسسيانىڭ، ەتتەرىن جەيدى. جانىبەك قوجىقتىڭ ەسەبىنشە اۋدانداعى ءىرى كاسىپورىنى «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» كۇنىنە 2000 تونناعا جۋىق ەت جەيدى. -«قالامقاسمۇنايگازداعىلار» ءبىر كۇندە 90 قوي جەيتىنىن بىلەم. سوندا ولار ايىنا 2 700قوي جەيدى ەكەن. ولار تۇتىناتىن ەتتەرىنىڭ ءبارىن ەمەس تەك 10 تونناسىن بىزدەن السىن.سەبەبى ءبارىن السىن دەۋگە استانادا تەندەر ۇتىپ وتىرعان دوكەيلەردىڭ بالالارىنان ۇيات بولار. ءبىز ولارعا 1 100 تەڭگەدەن اق بەرەر ەدىك،- دەيدى ول.

سۋن سۋنيۋن «وك» دەگەن

قوجىقتىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. جارتىسى قىتايعا تيەسىلى «ماڭعىستاۋمۇنايگازدىڭ» رەسمي سايتىندا تەندەر بويىنشا 2012 جىلى تەك 10 كۇنگە 166 كگ سيىر ەتىن- 903 245 640,00تەڭگەگەگە، ال ءدال وسى مولشەردەگى قوي ەتىن -166 476 102,00 cۇرانىس بارلىعىكورستەىلگەن. ال بيىلعى جىلدىڭ جوسپارىنا ساي سۇرانىس 166 كگ سيىر ەتىن- 856 799 260,00 تەڭگەگە، ال قوي ەتىن -110 200 000,00 تەڭگەگە ساتىپ الۋ. بۇل تسيفرلاردى ايعا، ودان ءارى جىلعا كوبەيتسەك بۇل كومپانيانىڭ شەتەلدىكتەردى قالاي جارىلقاپ جاتقانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. باسقا كومپانياداعى، ال جۇمىسشى سانى ەڭ كوپ «وزەنمۇنايگازداعى» تۇتىنۋ ەسەبىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن ءىشىمىز سەزەدى. بەكايدار قاپاشەۆ بولسا جاڭا سويىلعان  مالدىڭ ەتىن دايىنداپ بەرەتىنىن ايتىپ قاقپاعان ەسىگى قالماعان. ءتىپتى قىركۇيەك ايى باستالعالى 250 ادام حابارلاسىپ، مالىن الۋدى وتىنگەن.

-ولاردىڭ ءتىزىمىن جاساپ قويدىم. بالالاردىڭ وقۋى باستالدى، كيىم- كەشەككە قاراجات كەرەك قوي،- دەيدى ول.

ونىڭ ايتۋىنشا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مالىن الۋ جونىندەگى ۇسىنىستارىنا بايلانىستى«ماڭعىستاۋمۇنايگازدىڭ» باس ديرەكتورى سۋن سينيۋنمەن دە اڭگىمە بولعان.

-قىتايلىق باسشى «وك،وك» دەگەنمەن ارتىنان ۇستاتپاي كەتتى. ەكى رەت  ىزدەپ باردىق ورنىندا جوق، ۇشىنشىسىندە «جينالىسىم بار» دەپ قابىلدامادى،- دەيدى بەكەن قوسشيەۆ.

اكىم تويدا ءجۇر

ەستۋىمىزشە «ماڭعىستاۋمۇنايگاز»، «قارجامباسمۇنايگاز» ءتارىزدى بىرنەشە مۇناي ءوندىرىسى ورىندارى باسشىلارىمەن جەرگىلىكتى بيلىك اراسىندا مەموراندۋم جاسالعان. ياعني مۇناي كومپانيالارى جەرگىلىكتى ەلدىڭ ءونىمىن تۇتىنۋى ءتيىس بولاتىن. بىراق بۇل تۋرالى تۇسىنىكتەمە ايتۋعا ماڭعىستاۋ اۋدانى اكىمى جارماعانبەت  ايتۋاروۆتىڭقولى تيگەن جوق. ول ەلدىڭ جاعدايىننان گورى ماڭىزدىراق اۋداننىڭ 85 جىلدىق مەرەي تويىمەن اۋرە. اۋدان اكىمشىلىگىنە ارنايى بارعان  «نە حابار؟!» -دىڭ ءتىلشىسىن «باسقا ۋاقىتتا كەلسىن، قولىم بوس ەمەس» دەپ كەرى قايتاردى. ال اپپارات باسشىسى اۋىل  اكىمىنە جولىق دەپ اقىل ايتتى.

كوممەرتسيالىق قۇپيالار

بيلىكتەن جارىتىپ جاۋاپ الا الماعان سوڭ مۇناي كومپانيالارىنا قوڭىراۋ شالدىق.

«قاراقۇدىقمۇنايدىڭ»  وكىلى يرينا بەليچەنكو جۇمىسشىلاردى تاماقپەن قامتۋدىڭ ءبارى بىلتىرعى وينالعان تەندەرگە ساي جۇرگىزىلىپ جاتقانىن ايتتى. «ۇتىپ العانى تويدى باسقارىپ وتىر» دەيدى. سۇراستىرا كەلە بۇل كومپانياعا تاماقتاندىرۋ قىزمەتىن كورسەتۋدى تەندەردەن «باس ماڭعىستاۋ» جشس ۇتىپ العانى انىقتالدى. مۇنايشىلاردى قايدان الىنعان تاعامدارمەن  تاماقتاندىراتىنىن سۇراعان ساۋالىمىزعا كومپانيا ديرەكتورى حادجيدەن يزمايلوۆ بۋحگالتەرى گالينا گۋساروۆا ارقىلى « كوممەرتسيالىق قۇپيا، ايتا المfيمىن» دەگەن سالەمىن جولدادى.«ماڭعىستاۋمۇنايگازدىڭ» دەپارتامەنت ديرەكتورى حوۋ تەن ۆە مىرزا مەموراندۋم تۋرالى ەستىگەندە مۇلدە تاڭ قالدى. -مەن ول تۋرالى بىلمەيمىن. ول مەنىڭ شارۋام ەمەس،-دەدى نوۋ تەن ۆە مىرزا «نە حابار؟!» ءتىلشىسىنىڭ ساۋالىنا. ال «قاراجامباسمۇناي» اقۆيتسە-پرەزيدەنتى تاراس حيتۋوۆ الدەبىر جينالىستا جۇرگەنىن كولدەنەڭ تارتىپ،  قولى تيمەيتىندىگىن ايتتى. سونىمەن ول قانداي ەشكىم بىلمەيتىن مەموراندۋم ەكەنىن ءبىز دە تۇسىنبەدىك.

P.S. بەت قاتتالىپ جاتقاندا رەداكتسيامىزعا قوڭىراۋ شالعان قاراجامباستىق مۇنايشىلار تاماق ساپاسىنىڭ سىن كوتەرمەيتىنىنە شاعىم ايتتى. اتى-ءجونىن كورسەتپەۋدى وتىنگەن ولار ساپاسىز تاماقتان شىلدە ايىنىڭ 1-ءى مەن تامىز ايىنىن 30-ى ارالىعىندا 50-گە جۋىق جۇمىسشىنىڭ ۋلانىپ قالعانىن دا حابارلادى.

-بىراق ول جايت جاريا ەتىلمەدى. ءبىز اشىپ ايتساق جۇمىستان قۋىلامىز. تاماعىمىز ساپاسىز، ەتىن جەي المايمىز، سىپىرىپ الىپ تاستايمىز. جۇمىسىمىز اۋىر، بىزگە قۇنارلى، ساپالى تاماق كەرەك،- دەدى ولار تەلەفون ارقىلى.

«نە حابار؟!» مۇنايشىلار تاعامىنا قاتىستى زەرتتەۋ ماتەريالىن ءارى قاراي جالعاستىراتىن بولادى. ازىرگە بەلگىلىسى ماڭعىستاۋ اۋدانى اۋىلدارى تۇرعىندارى مۇناي كومپانيالارىنا ءوتىنىش ايتىپ حات جازىپ جاتىر.

قر قارجى مينيسترلىگىنىڭ كەدەندىك باقىلاۋ كوميتەتى مالىمەتىنە سۇيەنسەك 2012 جىلعى قاڭتار ماۋسىم ايلارىمەن سالىستىرعاندا بيىل جاڭا سويىلعان، مۇزداتىلعان، سالقىنداتىلعان ەتتەردى سىرتتان اكەلۋ 3,1%، ياعني

 71,9  مىڭ  تونناعا ارتقان. ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا ەڭ ءىرى ەت جەتكىزۋشىلەر:اقش–40,7مىڭ توننا (-12,6%), ۋكراينا – 17,1 مىڭ توننا (+76,5%), پولشا – 3,5 مىڭ توننا (+1,1%), كانادا – 1,6 مىڭ توننا (-12,9%), برازيليا – 1,3 مىڭ توننا (+54,9%), پاراگۆاي – 1,3 مىڭ توننا (+158%), اۆستراليا – 1,1 مىڭ توننا (+11,6%), بەلگيا – 0,9مىڭ توننا (+119,3%).

 دەرەككوزى: "نە حابار؟!" گازەتى،  №1 18 قىركۇيەك 2013 جىل

Abai.kz