ءحVىىى عاسىر - قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعى مەن بىرلىگىنە ۇلكەن قاۋىپ توندىرگەن كەزەڭ رەتىندە تاريحتان بەلگىلى. ەل باسىنا كۇن تۋعان زاماندا جەر ءۇشىن جانىن قيعان باتىرى مەن حاندارىن حالىق جادىنان شىعارعان ەمەس. «ابىلمامبەتتىڭ كەنجە ءۇيى – قاراشاڭىراعى شۇبارتاۋ» ەلىنىڭ قۇتى بولعان ومىرزاق  - التاي اۋلەتىنىڭ قاسيەتتى مىندەتىن ابىرويمەن، سوڭعى دەمى قالعانشا اتقارعان قازاقتىڭ سوڭعى اتالىق وكىلى. «ومىرزاقتىڭ داۋلەتىنە، جانازاردىڭ قۋاتىنا جينالعان» سول ەلدىڭ  ەسىل ەرلەرى قازاقتىڭ ۇلكەن حانى ابىلمامبەتكە، ابىلپەيىزگە جانە ابىلايعا قىزمەت ەتتى. وسى رەتتە، بيىل 300 جىلدىعى تويلانىپ وتىرعان ابىلاي حاننىڭ سەنىمدى قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان جانازار ءباھادۇردىڭ ەڭبەگى مەن ەرلىگى ەرەكشە.

ءحVىىى عاسىر - قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعى مەن بىرلىگىنە ۇلكەن قاۋىپ توندىرگەن كەزەڭ رەتىندە تاريحتان بەلگىلى. ەل باسىنا كۇن تۋعان زاماندا جەر ءۇشىن جانىن قيعان باتىرى مەن حاندارىن حالىق جادىنان شىعارعان ەمەس. «ابىلمامبەتتىڭ كەنجە ءۇيى – قاراشاڭىراعى شۇبارتاۋ» ەلىنىڭ قۇتى بولعان ومىرزاق  - التاي اۋلەتىنىڭ قاسيەتتى مىندەتىن ابىرويمەن، سوڭعى دەمى قالعانشا اتقارعان قازاقتىڭ سوڭعى اتالىق وكىلى. «ومىرزاقتىڭ داۋلەتىنە، جانازاردىڭ قۋاتىنا جينالعان» سول ەلدىڭ  ەسىل ەرلەرى قازاقتىڭ ۇلكەن حانى ابىلمامبەتكە، ابىلپەيىزگە جانە ابىلايعا قىزمەت ەتتى. وسى رەتتە، بيىل 300 جىلدىعى تويلانىپ وتىرعان ابىلاي حاننىڭ سەنىمدى قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان جانازار ءباھادۇردىڭ ەڭبەگى مەن ەرلىگى ەرەكشە.

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 19-قازان كۇنى قاراعاندى وبلىسى، بالقاش قالاسىندا ومىرزاق پەن جانازاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى بابالاردىڭ قۇرمەتىنە تۇرعىزىلعان كەسەنەنىڭ اشىلۋ ءراسىمىن جاساپ، اس بەرمەك. اتاۋلى شاراعا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جامبىل ارتىقباەۆ، اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى نەسىپبەك ايتۇلى، قر –نىڭ حالىق ءارتيسى قۇمان تاستانبەكوۆ جانە اتالىقتار اۋلەتىنىڭ شەجىرەسىنە قاتىستى ىزدەنىستەرىمەن تانىمال تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك بەكەن كەمەلبەكوۆ،اكادەميك قادىربەرگەن قاسپاقوۆ، سەرىكباي جاركەشوۆ، قر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ءبازيليا كوكەنقىزى سونداي-اق بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى مەن ابىلپەيىز تورە اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى قاتىسادى. جيىنعا بارلىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرىن، اتا ۇرپاقتارىن جانە وسى كەزەڭدى زەرتتەپ جۇرگەن تاريحشىلاردى شاقىرامىز.

ومىرزاق اتالىق پەن جانازار باتىر تۋرالى قىسقاشا اقپارات

ومىرزاق شۇبارتاۋ جەرىنە قازاقتىڭ اتاقتى تورەسى ابىلپەيىز سۇلتاندى باستاپ كەلگەن، قالىڭ ەلگە قۇت بولعان اتاقتى ادام. 1757 جىلعى تۇركىستاندا بولعان حان كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن شىعىسقا – قازاقتىڭ كوشىن باستاعان ابىلپەيىز سۇلتان تۋرالى ماقالا جازعان ج. ارتىقباەۆ ابىلمامبەت حاننىڭ تولەڭگىتتەرىمەن ارالاسىپ كەتكەن سايدالى ارىستان اتالىقتىڭ مامادايىر («ءۇش ارىس – مامادايىر» - ومىرزاق، جالاڭ، بوران), ماماشىقتىڭ باتىر ۇرپاقتارى شۇبارتاۋ توبىن قۇرايدى دەپ، ءا. بوكەيحاننىڭ «ابىلمامبەتتىڭ كەنجە ءۇيى – قاراشاڭىراعى شۇبارتاۋ ەلىندە، كۇنگەي ساياقتا» دەپ جازعانى سول تاريحي كەزەڭدەرگە قاتىستى دەيدى. «قاراشاڭىراقتى قورعاۋدى مىندەتىنە العان توپ ءوزىنىڭ مىندەتىن ابىرويمەن ورىندادى، سولاردىڭ ارقاسىندا ءبىز ءبىز كازىر جەتىسۋ، التاي مەن تارباعاتايعا يەلىك ەتىپ وتىرمىز» - دەپ جازادى.

كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحان جازىپ قالدىرعان «ومىرزاقتىڭ قۇتىنا  جانازاردىڭ تۋىنا» دەگەن تىركەس ەل اۋزىندا. اتا-بابالارى  شىڭعىس حاننان  العان دەپ ايتاتىن  جانازاردىڭ  قارا الا تۋى  وسى كۇنگى  ۇرپاقتار ۇعىمىندا دا «اتا - بابا ارۋاعى قونعان» كيەلى زات.وكىنىشكە قاراي، جانازار باتىردىڭ ۇستاعان تۋى بۇگىنگى كۇنى قولدا جوق، قايدا ەكەنى بەلگىسىز.ءبىر انىق جايت -  جانازار باتىردىڭ تۋىنداعى نەگىزگى ەلەمەنت،  نايزا سابىنا كيگىزىلگەن جالبىراعان قارا ايعىردىڭ  قۇيرىق-جالى ەكەنى. سارالاپ قاراساق، «جانازاردىڭ تۋى» دەگەن ءسوز تىركەسى سوناۋ ەرتەدەگى شىڭعىس حان زامانىنان كەلە جاتقان موڭعولدىق اسكەري باسقارۋ  يەرارحياسىنداعى قولباسشىلىق مانساپ دارەجەنى بىلدىرەتىن بەلگى. شىڭعىس حاننىڭ ەكى سۇلدە-تۋى بولعان،  بىرەۋى  سوعىس كەزىندە كوتەرەتىن قارا-سۇلدە، ەكىنشىسى بەيبىت زامانداعى اق- سۇلدە تۋى. 

جانازار باتىر تۋرالى ەل اۋزىنداعى، قازاقتىڭ  ەجەلگى سەنىمىنەن ءوربيتىن ءبىر اڭگىمە - جانازاردىڭ ەكى قارا شۇبار جىلانى. ەكى جىلاننىڭ ۇيقىداعى باتىردىڭ دەنەسىن وراپ الۋى - بابا رۋحىنىڭ  جىلان كەيپىندە كورىنۋى،  ارۋاقتىڭ قولداۋى.  قازاقتا بۇل ءسوزدى «ارۋاق قوندى» ياعني «ارۋاقتى ادام» دەپ تە ايتادى. بۇل وقيعا نەگىزى  -  سول كەزەڭدە  جانازاردىڭ ارۋاقتى باتىر كەيپىندە ەلگە تانىلمال بولعانى جانە ونىڭ قول استىنداعى   باتىرلارىنان باسقا  «ايداھارداي تۋ» كوتەرگەن، جاۋدان بەتتەرى قايتپايتىن، ەرجۇرەك ەكى «قاراشۇبار جىلان» بىرگە تۋعان اعاسى ەرنازار مەن ءىنىسى كۇنازار.  جانازاردا وسىنداي قاۋقارلى كۇش بولعانى - ابىلايدىڭ جاۋعا اتتاناردا  جانازاردى كۇتىپ، قازاق قولىن ەكى-ءۇش كۇنگە  ايالداتۋىندا. مۇندا: «جانازار باتىر قاراماعىندا ەرجۇرەك ەكى مىڭ تولەڭگىتىمەن، قابانباي باتىر باستاعان  قازاق قولىنان ءتورت ەسە  كوپ بولعان  قىتايلاردىڭ  تاس-تالقانىن شىعارىپ، ابىلاي حاننىڭ مارتەبەسىن ۇستەم ەتكەن بولاتىن» دەگەن 1757 جىلدىڭ جازىندا اياگوز جەرىندە بولعان سوڭعى قازاق- ءشۇرشىت  سوعىسى تۋرالى تاريحي دەرەكتىڭ سارقىنى ساقتالعان.جۇيەلى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە، 2011 جىلى ەسپە وزەنىنىڭ بويىنداعى قوڭىراتتا ومىرزاق ونىڭ قيامەتتىك دوسى جانازار باتىردىڭ بىرگە جەرلەنگەنى انىقتالدى. جانازار باتىردىڭ ءوزىن، ونىڭ وسيەتى بويىنشا ومىرزاقتىڭ جانىنا جاسىرىن جەرلەگەندىكتەن، ونىڭ زيراتى كوپكە دەيىن قاي جەردە ەكەنى بەلگىسىز بولىپ كەلگەن. وعان باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - تۋىستارى  ولاردى جاسىرىن جەرلەپ، سۇيەكتەرىن جاۋلارىنا قورلاتپۋدى ويلاعان. قابانبايدىڭ، ەر جانىبەكتىڭ دە دەنەسى جاسىرىن جەرلەنگەنى بەلگىلى.  مىنە، وسى ايتىلعان تۇلعالار ءتارىزدى جانازار باتىردىڭ دا ءولىمى مەن زيراتى ادەيى جاسىرىلعان، تەك جاقىن  ادامدارى عانا بىلگەن.

2011 جىلى اتا ۇرپاقتارى بالقاش كولىنەن 41 شاقىرىمداعى ەسپە وزەنى بويىنداعى جانازار باتىر مەن ومىرزاق اتالىقتىڭ ماڭگىلىك مەكەندەرىنە تاعزىم ەتىپ، قوس تۇلعاعا ەسكەرتكىش بەلگى قويعان بولاتىن.2013 جىلدىڭ شىلدە  ايىندا، ومىرزاق بابا مەن جانازار باتىردىڭ ءتورت قۇلاقتى مازارىن جاڭارتىپ، (8ح8 م جانە 3ح5 م)  قايتا كوتەرۋگە شەشىم قابىلدانىپ،  قىركۇيەك ايىنىڭ اياعىندا  ويداعىداي اياقتالدى.  مازارعا قاجەتتى قۇرلىس ماتەريالدارى -  «اق تاس» بلوكتارىن، قۇرال – جابدىقتاردى    ماڭعىستاۋ وبلىسى، اقتاۋ، جاڭاوزەن وڭىرلەرىنەن الىندى. مازار كومپوزيتسياسى اسەمدىلىگىمەن، تىلىسىمداتىلعان، ەرتەگىلىك «اق تۇسىمەن» كوز تارتادى.   اق تاسپەن ورىلگەن   قابىرعالارىنىڭ  ءار قىرى اشەكەيلى ويۋلارمەن ورنەكتەلگەن.  مازار كىرەبەرىسىنىڭ اركاسى  6 مەتر بيىكتىككە  كوتەرىلگەن، ۇشار باسىنا جارتى اي بەلگىسى قوندىرىلعان. اركا ىشىندەگى قۇران وقۋعا ارنالعان ورىننىڭ (3ح5 م) جوعارى جاعى ءبۇرىلىپ، كۇمبەز فورماسىمەن اياقتالعان.  قابىرعاسىنداعى ءمارمار تاسقا دەمەۋشى بولىپ، ۇلەس قوسقان اتا ۇرپاقتارىنىڭ ەسىمدەرى جازىلعان.

وتەتىن ۋاقىتى: 19.10.2013, ساع.: 10.00

وتەتىن ورنى: قاراعاندى وبلىسى، بالقاش قالاسى.

(شاراعا قاتىسۋشىلاردى بالقاش

قالاسىنداعى اعىباي باتىر

ەسكەرتكىشىنىڭ

جانىندا ەكى اۆتوبۋس كۇتىپ تۇرادى)

بايلانىستاعى تۇلعا:

ەرنۇر جاسىمباەۆ ۇيالى تەل. 8 701 943 38 47

بەكتەمىس مۇساحانوۆ ۇيالى تەل.: 8778 662 32 82

اقبەرەن ەلگەزەك ۇيالى تەل.: 8 701 838 72 32