(مۇحتار ماعاۋيننىڭ «كوكبالاق» رومانى تۋرالى)

«كوكبالاق» - جاقسى كىتاپ. ءبىز وقىپ بولدىق دەپ قالامىز، بولماعانىمىزدى كەيىن بىلەمىز. الدەبىر ۋاقىتتا سول كىتاپتا ايتىلعان ءبىر دۇنيە ءوز باسىڭا كەلگەندە ءسوز يەسىن باسقا قىرىنان تانيسىڭ. ءسوز يەسى اشتىسى مەن تۇششىسى ميشا بىلىققان ومىردەن ساعان كەرەكتى ءبىر ءدامدى ءدال تاۋىپ، تازا قالپىندا اۋزىڭا توسادى. تۇشىناسىڭ – ءبىر، سەرگيسىڭ – ەكى، ءسىزدىڭ ىشىڭىزدە دە ءبىر توقسابا جۇر – ءۇش... ءسىزدى - بۇدان بۇرىن مۇحاڭنىڭ ابايىن، ماحامبەتتىڭ «مەنىن» ءوزىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدىرىپ العان ءسىزدى ەندى توقسابا دەگەن ۇلتتىق رۋح كيىپ اكەتەدى. ءوزىڭىزدى توقسابا ەكەنمىن دەپ ويلايسىز. سوندا ءبىر ادامنىڭ جان الەمىندە قانشاما سۇراپىل تاسقىندار تۋدىرا بىلەتىن، تازارتا بىلەتىن شىن جازۋشىلىقتىڭ ماشاقاتىن مىنا قاراپايىم ءبىز دە مىقتاپ سەزىنەمىز. شىن سۋرەتكەردىڭ قۇدىرەتى سول – ەڭ سوڭىندا كىتاپ وقىپ وتىرعانىڭدى ۇمىتىپ قالاسىڭ، جازۋشىدان جازىلۋشى توقسابا الدەقايدا جاقىنداپ كەتكەن. كەيىن ءبىر جەردەن جازۋشىنىڭ ءومىر-تاريحىن كورىپ وتىراسىز، سوندا سىزگە شاشىن قايىرىپ تاراعان تولىق دەنەلى، قازتۋعان، دوسپامبەتتەردى جارىققا شىعارعان مۇحتار مۇقانۇلى ەمەس، اۆتوردىڭ وزىنەن دە كەمەلگە جەتكەن توقسابا ەلەستەسە، ول - سول جاڭاعى ماشاقاتتىڭ قۇدىرەتى دەپ ءبىلىڭىز.
ۇلكەن دارىننىڭ جان ازابىن، قىسپاق ءومىرىن ۇلكەن ادامدار عانا جاقسى بىلسە كەرەك.

(مۇحتار ماعاۋيننىڭ «كوكبالاق» رومانى تۋرالى)

«كوكبالاق» - جاقسى كىتاپ. ءبىز وقىپ بولدىق دەپ قالامىز، بولماعانىمىزدى كەيىن بىلەمىز. الدەبىر ۋاقىتتا سول كىتاپتا ايتىلعان ءبىر دۇنيە ءوز باسىڭا كەلگەندە ءسوز يەسىن باسقا قىرىنان تانيسىڭ. ءسوز يەسى اشتىسى مەن تۇششىسى ميشا بىلىققان ومىردەن ساعان كەرەكتى ءبىر ءدامدى ءدال تاۋىپ، تازا قالپىندا اۋزىڭا توسادى. تۇشىناسىڭ – ءبىر، سەرگيسىڭ – ەكى، ءسىزدىڭ ىشىڭىزدە دە ءبىر توقسابا جۇر – ءۇش... ءسىزدى - بۇدان بۇرىن مۇحاڭنىڭ ابايىن، ماحامبەتتىڭ «مەنىن» ءوزىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدىرىپ العان ءسىزدى ەندى توقسابا دەگەن ۇلتتىق رۋح كيىپ اكەتەدى. ءوزىڭىزدى توقسابا ەكەنمىن دەپ ويلايسىز. سوندا ءبىر ادامنىڭ جان الەمىندە قانشاما سۇراپىل تاسقىندار تۋدىرا بىلەتىن، تازارتا بىلەتىن شىن جازۋشىلىقتىڭ ماشاقاتىن مىنا قاراپايىم ءبىز دە مىقتاپ سەزىنەمىز. شىن سۋرەتكەردىڭ قۇدىرەتى سول – ەڭ سوڭىندا كىتاپ وقىپ وتىرعانىڭدى ۇمىتىپ قالاسىڭ، جازۋشىدان جازىلۋشى توقسابا الدەقايدا جاقىنداپ كەتكەن. كەيىن ءبىر جەردەن جازۋشىنىڭ ءومىر-تاريحىن كورىپ وتىراسىز، سوندا سىزگە شاشىن قايىرىپ تاراعان تولىق دەنەلى، قازتۋعان، دوسپامبەتتەردى جارىققا شىعارعان مۇحتار مۇقانۇلى ەمەس، اۆتوردىڭ وزىنەن دە كەمەلگە جەتكەن توقسابا ەلەستەسە، ول - سول جاڭاعى ماشاقاتتىڭ قۇدىرەتى دەپ ءبىلىڭىز.
ۇلكەن دارىننىڭ جان ازابىن، قىسپاق ءومىرىن ۇلكەن ادامدار عانا جاقسى بىلسە كەرەك.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تىلىندەگى مۋزىكالىق سارىن ول كىسىنىڭ جازعاندارىنان جەلدەي ەسىپ سەزىلىپ تۇرادى. بۇل جەل – مۇحاڭنىڭ قالامىنان سوققان جەل جەرگە قۇلاعان سارى جاپىراقتى اۋاعا الىپ شىعادى، جاپىراق كەڭىستىكتە اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ جۇرەدى. باياۋ جەل اۋلاقتاعى كولدىڭ بەتىن دە شىمىرلاتىپ وتەدى، جەلگە قارسى كەلە جاتقان قىزدان دا اينالىپ كەتپەيدى، نە شاشىن، نە كويلەگىنىڭ ەتەگىن جەلپىپ قالادى. مىنە، الگى جەلىمىز ءتۇزۋ جولعا ءتۇسىپ الىپ، تارتىپ بەرمەيدى، ول ماڭايىنا اسەر ەتەدى. اينالا تىرشىلىك اتاۋلىنى شاماسى كەلگەنىن شايقالتىپ، كەلمەگەنىن سىبدىراتىپ بىرگە الا جۇرەدى. بەينە ومىردەگىدەي. جاندى سۋرەت سىزعان، اينىتپاي سىزعان تىلدە عانا اۋەزدىلىك بولادى. جاقسى كىتاپ وقىعانداعى اسەر مەن جاقسى كۇي تىڭداعانداعى اسەر بىردەي، كىتاپ تا، كۇي دە ادامدى جۇيەلى، تەرەڭ، جارقىن ويعا جەتەلەپ شەشىم تاباتىن تۇيىنگە تۋرا اپارادى، ءجاي كەزدە باسىڭىز قاتىپ جۇرەتىن يدەيالىق جۇكتەردەن وزدىگىڭىزدەن بوسانىپ شىعا كەلەسىز. سونداعى ايتپاعىمىز – ادەبيەتتىڭ مۋزىكالىعى، مۋزىكامەن تىكەلەي قاتىسى. مۋزىكاسى بار بولعاندىقتان ادەبيەت – كوركەم ادەبيەت.

ەندەشە، مۇحتار ماعاۋيا نەمەرەسىندەي سەزىمتال سۋرەتكەردىڭ كۇي تاقىرىبىندا شىعارما جازۋى – وتە زاڭدى. جازباۋى مۇمكىن ەمەس تە. ادەبيەتىڭىزدى اۋدارماسا وزگە جۇرتتىڭ كىسىسى ۇقپاي قالار، بىراق كۇيىن اۋدارۋسىز ۇعادى. قازاقتىڭ كۇيى – كۇللى ادامزاتتىڭ مۋزىكا ونەرىنە قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس، وشپەس مۇرا. ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ ءتاڭىرىنىڭ ايىرىقشا راحىمىمەن جىبەرىلگەن جەبەۋشىسى. توقسابانىڭ قازاققا عانا ەمەس، ادامزاتقا ورتاق مۇرانىڭ از مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىن بار ىنتى-شىنتىسىمەن تۇيسىنگەن جازۋشى وسى قاراپايىم اۋىل ادامىنىڭ(ارينە، سىرت كوزگە) جان الەمىنە ۇلى دالانى سيدىرىپ جىبەرگەن. شىعارماعا بويلاپ ەنگەن سايىن شىن ونەر ادامىنا ءتان توقسابالىق رۋح بيىكتەپ وسەدى. ول رۋح سىزگە بارلىق ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا جاسىرىن دا، اشىق تا شەكتەمە قويىپ وتىراتىن سوۆەت قوعامىنداعى ەرگەجەيلى ونەرسىماقتاردىڭ توبىنان سورايىپ وعاش كورىنىپ تۇرعانداي. توقساباعا سوۆەتتىك قۇرلىسىڭىز، لەنينىڭىزدىڭ قۇنى – كۇيدىڭ الدىندا كوك تيىن. كۇي مەن كۇيدى شىعارۋشىنى شاتاستىرىپ السا، لەنيندى دە كىنالاۋدان تايىنبايدى. ونىڭ
الماتىدا سونشاما كورەرەمەننىڭ الدىندا «ايگىلى» اكەدەميكتى شامداندىرىپ العانى - سول ونەرگە ادالدىقتان.

كۇيگە قاتىستى روماننىڭ ءتىلى دە كۇيدەي. الاشتىڭ القالاعان ەركەسىنە اينالۋعا ءتيىس توقسابا ەڭ سوڭىندا كۇيشى ەكەنىن كورشىلەرى دە تىم تەرەڭ تانىماعان بەيساۋات قالپىندا ومىردەن ءوتىپ كەتتى. ونىڭ ونەرگە كەلۋى، شارىقتاپ ءوسۋى – ءبار-ءبارى دە جازمىشتىق قيسىنعا جۇگىنگەن. ەڭ باستىسى – اۆتور كەيىپكەرىن ءوز يدەياسىنىڭ قۇلى ەتپەي، شىنايى قالىپتادى. شىنايىلىعى سونداي – ەڭ سوڭىندا توقسابانى باعىزى كۇيشىلەر ءوز توبىنا قوسىپ، كەڭىستىككە ءسىڭىپ كەتەتىن جەرىن دە شىن ەكەن دەپ قالاسىز. باسقالاي اياقتالۋعا مۇمكىندىك جوقتاي سەزىنەسىز. ومىردەن ءتيىستى باعاسىن الماعان كۇيشىنىڭ رۋحىن ەرتەگىلىك مۇراتىنا جەتكىزىپ – ۇلى كۇيشى-سالداردىڭ توبىنا قوسۋدا ءارى شەبەرلىك، ءارى يماندىلىق بار. جازۋشى كۇي تاقىرىبىنا دا وسىنداي اسقاق رۋح، اينىماس ادامگەرشىلىكتىڭ جەتەگىندە بارعان. وزدەرى تابانىنا تاپتاعان ۇلتتاردىڭ ايماڭداي ۇلدارىمەن بىرگە ءسونىپ كەتەتىن قۇندىلىقتاردى جوقتاماۋ، كەمەلىنە جەتكىزە جىرلاماۋ ـ جازۋشىنىڭ ارىنا سىن.

ءجا، روماندى وقىپ ءبىتتىڭىز دەيىك. ءبىزدىڭ بار ءسوزىمىزدىڭ ءمانى وسى وقىپ بىتۋگە تىرەلىپ تۇرعانداي. سونىمەن وقىپ بىتتىك. توقسابا مەن ايتان ەكىنشى رەت ءارى سوڭعى رەت كەزىگەتىن كۇيدەي كەشتى ۇمىتا المادىق; الماتىدان تورىعىپ قايتقان حاس ونەردىڭ سۇلدەرىن ۇمىتا المادىق; حان جايلاۋدى دۇركىرەتكەن سال مەن سەرىنىڭ سالتاناتتى كوشىن ۇمىتا المادىق. ءبىر كۇنگىدەي بولىپ بايانداپ تۇرمايتىن بايانسىز دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن قاسيەتتەر-اي! ىشىڭدە بىرەۋ ەگىلىپ بارادى... توقسابانى ءوز اتاڭنان بەتەر جوقتايسىڭ. مۇحتار ماعاۋيا نەمەرەسى توقسابا ارقىلى جەكە ادامدى رۋحاني ازاتتىققا – بوستان «مەنىن» ماڭگىلىك ەركىندىكتىڭ شەكسىزدىگىنە الىپ بارعىسى كەلەدى. ءوز ىشىندە ازات ادام – ناعىز ەركىندىككە جەتكەن ادام. جۇمەكەن اقىننىڭ «كىسەن سالسا قولىما – قورىققانى دەپ ءتۇسىنى» دە رۋحاني بوستاندىققا جەتكەن ادامنىڭ ءسوزى. كوكبالاق - ەڭ اۋەلى تۇلپاردىڭ اتى. اتقا قونعان ادام ءوزىن قۇدايداي سەزىنەدى. بۇنى قازاق وتە جاقسى بىلەدى، ات تۋرالى ءان دە، كۇي دە جەتەرلىك. ەشبىر اقىن ءوزىن رۋحاني بوستاندىققا شىعارمايتىن دۇنيەنىڭ قىزىعىنا ارناپ ساف ونەردىڭ تۋىندىسىن جاساي المايدى. جۇيرىك اتپەن جۇيتكىتىپ باراتقانداعى كوڭىلدىڭ تاسقىنى مەن كۇي تىڭداعانداعى تولقۋدىڭ دا قيىلىساتىن جەرى – وسى رۋحاني بوستاندىق.

سونىمەن وقىپ بىتتىك. جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن سەزىنەسىڭ. ەڭ كەرەمەتى - جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن سەزىنەتىن قاسيەت بىتكەن. بۇل قاسيەت ءبىزدىڭ قوعام اسا دىلگىر نارسە دەر ەدىك. «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى – بوس» دەگەندەگى ابايدىڭ دا ماقساتى – ەستى قازاقتى وسى قاسيەتكە جەتكەرۋ شىعار. ءبىز دە مۇحتار مۇقانۇلىنىڭ جاقسىلىعىن اسىرىپ، شاراپاتتى جازۋشىمىزدىڭ حالقىمىزدىڭ رۋحاني قازىناسىنا ارنالعان اسا باعالى شىعارماسىنا ءوز پىكىرىمىزدى ايتىپ جاتىرمىز. جازۋشىنىڭ مۇراتى – ۇلى ونەردىڭ مۇراتى. بىراق ۇلكەن كىسىمىزدىڭ «مۇراتىمەن» جاعالاسىپ جۇرگەندەر دە بار ەكەن. شىعارمادا ۇلى ونەر جەڭىسكە جەتتى، ادامگەرشىلىك جەڭىسكە جەتتى. ءبىز سوعان قۋانامىز. جەتپىسىنشى جىلداردا جازىلسا دا، مۇحتارعا عانا ءتان سونى سىپات، قايتالانباس شەبەرلىك ايقىن كورىنىس تاپقان. رۋحاني بوستان ادام كىمگە دە قۇل بولمايتىنىن ايعاقتاپ، شىن ونەردىڭ سورى مەن باعىن، قاسيەتى مەن قاسىرەتىن جازۋ ارقىلى وقىرمانعا ماڭگىلىك سارىندارعا قانىققانداي، شەكسىزدىكتىڭتىڭ قۇشاعىنا ەنگەندەي جەتەلى سەزىمدەر سيلايدى. مىنەز باۋليدى. جاقسى كىتاپ – مىنەزدىڭ مەكتەبى.

اۆتور تۋرالى:

تىزىمبەك اناشۇلى، شىعىس تۇركىستاندانداعى التاي قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازىر قحر-دىڭ استاناسىنداعى بەيجيڭ پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيدى.

Abai.kz