بيىل قازاقستاننىڭ تىڭ جەرىنىڭ يگەرىلە باستاعانىنا 70 جىل تولادى. تىڭ يگەرۋدىڭ 50 جىلدىعىن قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا تويلاعانىمىز بار. سول كەزدە رەسپۋبليكالىق جەكەلەگەن باسىلىمداردا «تىڭ يگەرۋ جەرىمىزدى ازدىردى، توزدىردى، سوندىقتان ونى تويلاۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەن سياقتى پىكىرلەر ايتىلعان ەدى.

وپپوزيتسيالىق «دات» گازەتىنىڭ بيىلعى ءتورتىنشى ءساۋىر كۇنگى سانىنداعى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باقداۋلەت بەرلىباەۆ تا «رەسەي رۋحاني وتارلاۋ ساياساتىن جالعاستىرا ما؟» اتتى ماقالاسىندا دا «تىڭ يگەرۋ جەرىمىزدى ازدىردى، توزدىردى» دەگەن پىكىر ايتادى.

سول باياعى «ءان». مۇنىڭ سىرتىندا ول: «ءدال سول جىلدارى ءبىزدىڭ ەلگە ءتورت ميللون نەگىزىنەن ورىس تىلدەس ۇرى-قارىلار مەن مورالدىق جاعىنان بۇزىلىپ، ازعىنداعان قونىستانۋشىلار كەلىپ، سان جاعىنان وسىعان دەيىن كەلگەن كەلىمسەكتەردىڭ بارىنەن اسىپ كەتسە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ سول جولعى جىمىسقى ارەكەتى ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ ەلدى رۋحاني وتارلاۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ بەرگەن بولاتىن»، دەيدى. بۇل جەردە پروفەسسور مىرزا كەلگەندەردىڭ ءبارى ۇرى-قارىلار بولدى دەپ ارتىقتاۋ كەتىپ وتىر. تىڭ يگەرۋدىڭ ەلىمىزگە اكەلگەن وراسان زور پايداسى، يگىلىكتەرى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى. مەن الپىسىنشى جىلى اۋليەكول اۋدانىنداعى تاقىر جەردە قۇرىلعان «تسەليننىي» سوۆحوزىندا تۇردىم. سول تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ ارقاسىندا بۇل سوۆحوزدىڭ اتاعى بۇكىل وداققا جايىلدى. باسقا جەرلەردە بۇزىقتار، ازعىندار كەزدەسسە كەزدەسكەن شىعار، بىراق بۇل سوۆحوزدا ونداي بولعان جوق. حالىق تاتۋ تۇردى.

تۋراسىن ايتساق، تىڭ يگەرۋ قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىنە ۇلكەن وركەنيەت اكەلدى. مەن بۇل تاقىرىپتا بىرنەشە ۇلكەن كىسىلەرمەن سويلەسكەن ەدىم. سولاردىڭ سوزىنە سەنسەك، تىڭ يگەرۋگە دەيىنگى حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايى اۋىر بولعان. ەل ەكونوميكاسىنا، حالىققا اۋىر زاردابىن تيگىزگەن سوعىستان كەيىنگى اۋىل تۇرمىسىن قوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىز. ەسكى ۇلگىدەگى بىرەن-ساران عانا تەحنيكاسى بار متس-تاردىڭ كولحوزداردىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرەتىندەي ەگىن ەگىپ، ونى جيناۋعا قاۋقارى جەتپەدى. سوندىقتان دا ەگىن نەگىزىنەن قولمەن ەگىلىپ، قولمەن جينالدى. بۇل ماشاقاتى كوپ وتە اۋىر ەڭبەك ەدى. وعان جۇمىس كۇشى جە-تىسپەگەندىكتەن كەمپىر-شالدار مەن بالالارعا دەيىن تارتىلدى.  تەحنيكانىڭ ازدىعىنان استىق ورتالىققا وگىز نە ات-اربامەن تاسىلدى. حالىق نەگىزىنەن نە شاتىرى، نە تاقتاي ەدەنى جوق ساماننان تۇرعىزىلعان ءبىر-ەكى بولمەلىك تار جەر ۇيلەردە تۇردى. جاڭبىر جاۋعاندا نە كوكتەمدە قار ەرىگەندە ءۇي توبەسىنەن سۋ سورعالايتىن. ەلەكتر جارىعى، گاز، كومىر دە بولماعان. حالىق وتە قيىن جاعدايدا ءومىر ءسۇردى.

تىڭ يگەرۋ قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرىنە وتە ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلدى. جۇزدەگەن سوۆحوزدار قۇرىلدى، ولاردا جاڭا ۇلگىدەگى مەكتەپتەر، تۇرعىن ۇيلەر، مادەنيەت ۇيلەرى، اۋرۋحانالار، مونشالار، بالاباقشالارى، تۇرمىستىق قىزمەت ۇيلەرى، ناۋبايحانالار جانە باسقالارى سالىندى. كوپتەگەن شارۋاشىلىقتاردا الەۋمەتتىك سالا نىساندارى، تۇرعىن ۇيلەر ءبىر ورتالىقتان جىلىتىلاتىن بولدى. كوشەلەرگە سۋ قۇبىرلارى تارتىلدى. مۇنداي وركەنيەتكە رەسەي سەلولارى دا جەتپەگەن ەدى.

تىڭ يگەرۋمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وبلىستارىنا سۋ جاڭا مىڭداعان تراكتور، كومباين، اۆتوماشينالار، ءتۇرلى قۇرىلىس ماتەريالدارى اعىلدى. مىڭداعان شاقىرىم جەرگە ەلەكتر جەلىلەرى تارتىلدى، كوتەرمە جانە اسفالت جولدار سالىندى. جۇزدەگەن استىق قابىلداۋ كاسىپورىندارى، ەلەۆاتورلار پايدا بولدى. مۇنىڭ ءبارى ايتۋعا عانا وڭاي. تىڭ يگەرۋ باستالعاننان كەيىنگى اينالاسى ونشاقتى جىلدىڭ  ىشىندە قوستاناي وبلىسىنىڭ دا تۇرمىس-تىرشىلىگى ادام تانىماستاي وزگەردى. تىڭمەن بىرگە ىرىس، باق، بەرەكە كەلدى. ەلدىڭ ەكونوميكاسى كوتەرىلدى، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى جاقسارا ءتۇستى. بۇرىن ات-اربامەن جۇرەتىن باسشىلار قىزمەت بابىندا جەڭىل ماشينا مىنەتىن دارەجەگە جەتتى. شارۋاشىلىقتاردىڭ باس ماماندارىنىڭ بارىندە دە، ءتىپتى بولىمشە باسقارۋشىلارى مەن بريگاديرلەردە دە ماشينا بولدى. ەڭبەك ەتۋگە تولىق جاعداي جاسالدى. بەنزيننىڭ، سولياركانىڭ سۇراۋى بولمادى.

تىڭ يگەرۋ ونداعان ەڭبەك ەرلەرىن، جۇزدەگەن، مىڭداعان ەڭبەك وزاتتارىن تۋدىردى. اۋىلدا جۇمىسسىزدىق دەگەن بولمادى، جۇمىستا ىنتالاندىرۋدىڭ نەبىر امالدارى قاراستىرىلدى.  «نان بولسا، ءان دە بولادى» دەگەندەي، تىڭ يگەرۋمەن بىرگە نان دا بولدى، ءان دە بولدى.

تىڭ يگەرۋدى تەك بىرىڭعاي استىق  وندىرۋمەن عانا بايلانىستىرۋعا بولمايدى.  تىڭمەن بىرگە مال شارۋاشىلىعى دا، ءبىلىم، عىلىم، مەديتسينا، مادەنيەت، سپورت سالاسى دا قارقىندى دامىدى. اۋىلداردا، اۋدان ورتالىقتارىندا سول زاماننىڭ تالابىنا ساي ءساندى دە ساۋلەتتى ءبىلىم، مەديتسينا، مادەنيەت، سپورت مەكەمەلەرىنىڭ  عيماراتتارى بوي كوتەردى. حالىقتىڭ ءبىلىم الۋىنا، دەنساۋلىعىن تۇزەۋىنە، رۋحاني تۇلەۋىنە كەڭىنەن جول اشىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا تىڭ يگەرۋ ءبىزدىڭ وڭىرىمىزگە ءوز شاپاعاتىن شاشتى. الايدا سول شاپاعاتتىڭ استارىندا نە جاتىر ەدى؟ ەندى ماناعى پروفەسسوردىڭ تىڭ يگەرۋ قازاقتاردى رۋحاني وتارلاۋعا نەگىز بولدى دەگەن ويىن اشا تۇسەيىك. كرەملدىڭ الىستى كوزدەيتىن ساياساتكەرلەرىنىڭ رەسەيدىڭ،ۋكراينانىڭ، بەلورۋسسيانىڭ سوعىستان كەيىن قيراعان، ارتتا قالعان دەرەۆنيالارىن كوتەرۋدىڭ ورنىنا قازاق دالاسىنا بۇيرەگىن بۇرۋىنىڭ سىرى نەدە؟  ءوز زاۋىتتارىندا جاسالىپ شىعارىلعان جۇزدەگەن، مىڭداعان سۋ جاڭا تەحنيكا وزدەرىنە جەتپەي جاتقاندا قازاقستانعا اعىلۋى قالاي؟ قاسقىردىڭ ۋ قوسىلعان قۇيرىقتى كورىپ: «بۇل نە قىلعان باتپان قۇيرىق، تەپ-تەگىن جولدا جاتقان قۇيرىق» دەپ «ويلاۋىنىڭ» ءجونى بار.

- مەن 60-شى جىلدارى ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەنىمدە،--دەپ ەسكە العان ەدى ءبىزدىڭ گازەتتە قىزمەت اتقارعان كامالي جۇماباەۆ، - ءبىر ۋكراينالىق جولداسىم بىلاي دەپ سۇراق قويدى:

- سىزدەردىڭ سوۆحوزدارىڭىزدىڭ تەحنيكاسى قانشا؟

مەن «بۋرەۆەستنيك» سياقتى ءىرى سوۆحوزدىڭ 100 كومباينى، سونشالىقتى تراكتورى مەن اۆتوماشيناسى بار ەكەنىن ايتقانىمدا الگى سەنبەدى.

- قويىڭىز، - دەدى ول، - مىناۋىڭىز قيال شىعار. 100 كومباين دەگەنىڭىز تىم كوپ قوي. وتىرىك ماقتانىپ قايتەسىز.

ءيا، ونىڭ سەنبەۋىنىڭ ءجونى بار ەدى. ويتكەنى، ەشقانداي تەحنيكا شىعارمايتىن قازاقستاننىڭ ءبىر سوۆحوزىندا الگىندەي تەحنيكانىڭ بولۋى ولار ءۇشىن ەرتەگى سياقتى ەدى.

سونىمەن كرەمل كوسەمدەرىنىڭ بار يگىلىكتى قازاق جەرىن يگەرۋگە باعىشتاۋىنىڭ سىرى نەدە؟ حرۋششەۆتىڭ قازاقتاردى جاقسى كورگەندىگىنەن بە، جوق الدە اقىماقتىعىنان با؟ ارينە، ەكەۋى دە ەمەس. مۇنىڭ استارىندا قازاقتاردى جارىلقايتىنداي كورىنگەنىمەن سول قازاقتارعا قارسى ناعىز دۇشپاندىق زىمياندىق ساياسات جاتتى. ول—حالقى سيرەك كەڭ-بايتاق ولكەگە سلاۆيان تەكتەس ءۇش ۇلتتىڭ وكىلدەرىن تولتىرۋ، سول ارقىلى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ  ۇلەستىك مولشەرىن ازايتۋ، جەرگىلىكتى ەل-جەر اتاۋلارىن جاپپاي ورىسشالاۋ، قازاق مەكتەپتەرىن جاپپاي جابۋ، وسى ارقىلى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق رۋحىن ءتۇسىرۋ، ۇلتتىق ساناسىن جويۋ، ياعني، ورىستاندىرۋ. تۇپكى ماقسات—سولتۇستىكتەگى بەس وبلىستى رەسەي قاراماعىنا قاراتۋ.

- راس، مۇنى جوققا شىعارۋعا بولمايدى، - دەپ ايتقان ەدى اتاقتى «قاراباتىر» اگروفيرماسىنىڭ پرەزيدەنتى ءجازيت قۇدايقۇلوۆ اعامىز ،- تىڭنىڭ زياندى جاقتارى بولدى. ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى جويىپ جىبەرە جازدادى. حريستياندار مەن مۇسىلمانداردى بىرگە جەرلەۋ كەرەك دەگەندى شىعاردى.بىراق، ەكىنشى جاعىنان، تىڭنىڭ قازاقستانعا بەرگەنى دە وتە كوپ بولدى. مەن بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردى تۇگەلدەي دەرلىك ارالادىم. سوندا بايقاعانىم، ءبىز تىڭنىڭ ارقاسىندا الەۋمەتتىك جانە مادەنيەت جاعىنان كوپتەگەن ەلدەردەن وزىپ كەتىپپىز. ءتىپتى كەي ماسەلەلەر بويىنشا رەسەيدىڭ تىڭى يگەرىلمەگەن  بىرقاتار ايماقتارىن ارتتا قالدىرىپپىز. ولاردا ءالى كۇنگە دەيىن قارا نان مەن قارا سۋدى تالشىق ەتىپ وتىرعاندار بار. گازەت-جۋرنال وقىمايدى، تەلەديدار كورمەيدى. قازىرگى بىزدەگىدەي ەلەكتر جۇيەسى رەسەيدىڭ وزىندە بولعان جوق. ءبارى تىڭنىڭ ارقاسى.

ءيا، جاكەڭ وسىلاي دەدى. وعان داۋ بار ما؟ مەن مىناعان سەنىمدىمىن. ەگەر حرۋششەۆ كورەگەن بولىپ، وداقتىڭ تارايتىنىن، قازاقستاننىڭ ءوز الدىنا تاۋەلسىز ەل بولىپ كەتەتىندىگىن بولجاي بىلگەندە تىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن يگەرىلمەگەن بولار ەدى. قازاقستاننىڭ بۇعان جەكە-دارا شاماسى جەتپەسى بەلگىلى. ەندەشە بۇگىنگى  وركەنيەتتى  تۇسىمىزدە عانا كورەر مە ەدىك. بۇعان جالعان نامىستانۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. جاعدايىمىز سولاي بولاتىن.

حرۋششەۆتىڭ جانە كرەمل كوسەمدەرىنىڭ قازاقستان تىڭىن يگەرۋدەگى ۇتقانى نە، ۇتىلعانى نە؟ ۇتقانى - قازاقتاردى ورىستاندىرۋ ماقساتىندا ايتارلىقتاي «تابىسقا» قول جەتكىزدى. قازاقتاردىڭ ىشىندە ءوز ءتىلىن دە، ءدىنىن دە، سالت-ءداستۇرىن دە قاجەت ەتپەيتىن ماڭگۇرت  ۇرپاقتار پايدا بولدى. ولارعا ەندى قازاق بولىپ تۋعان سوڭ قازاق بولىپ ءولۋدىڭ قاجەتتىگىن ءتۇسىندىرۋدىڭ ءوزى قيىن. قازاققا ءتان نارسەلەردىڭ بارىنە دە ولار سەلسوق، نەمقۇرايلى، ءتىپتى جيىركەنە قارايدى. كرەملگە كەرەگى دە وسى ەدى. سانانىڭ ۋلانعانى دەگەنىڭىز وسى. بۇعان تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز تاراپىنان توسقاۋىل قويىلماسا، يمپەريالىق ساياسات كۇشىمەن ورىستانعان قازاقتاردىڭ بۇگىنگى  ۇرپاعىن قايتا قازاقتاندىرۋ قولعا الىنباسا، بارا-بارا كىم بولارىمىزدى ءبىر قۇداي ءبىلسىن. بۇل تىڭنىڭ بىزگە تيگىزگەن زاردابى ەدى.

سوعىستان كەيىنگى رەسەيدىڭ، ۋكراينانىڭ، بەلورۋسسيانىڭ قيراعان، قۇلدىراعان اۋىلشارۋاشىلىعىن كوتەرۋ ءۇشىن اۋاداي قاجەتتى ميلليونداعان، ميللياردتاعان سوم قارجىنىڭ قازاق جەرىن گۇلدەندىرۋگە توگىلۋى، سوعىستان سوڭعى ادام رەسۋرستارى تاپشىلىعى جاعدايىندا سول ەلدەردىڭ ميلليونداعان جاستارىنىڭ قازاق جەرىن قۇلپىرتۋعا  جىبەرىلۋى، سول ەلدەردىڭ ونداعان مىڭ جۇمىسشىلارىنىڭ  ماڭداي تەرىمەن شىعارىلعان ونداعان مىڭ سۋ جاڭا تەحنيكالارىنىڭ  قازاق جەرىن كوركەيتۋگە اعىلۋى بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان  ويلاساق، كرەمل كوسەمدەرىنىڭ  سول سلاۆيان ەلدەرى ءۇشىن جاساعان ۇلكەن قياناتى ءارى قاتەلىگى بولدى. دەرەۆنيالارى قاڭىراپ، بوس قالدى. اۋىلشارۋاشىلىعى ەكونوميكاسى تۇرالادى.

مەنىڭ پايىمداۋىمشا، كرەمل قازاقستاننىڭ  وڭى تۇرماق تۇسىنە دە كىرمەيتىن سونشالىقتى وراسان زور كۇشتى قازاق جەرىن ەمەس، بولاشاق ورىس جەرىن گۇلدەندىرەمىز، ياعني، سولتۇستىك بەس وبلىستى قازاقستاننان ءبولىپ، رەسەيگە قوسامىز دەگەن ماقساتپەن توكتى. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس. بىراق كرەمل ول ماقساتىنا جەتە المادى. قازاق جەرى تۇتاستىعىن ساقتاپ قالدى. بەس وبلىستى رەسەيگە بەرمەگەنى ءۇشىن حرۋششەۆ قوناەۆتى قىزمەتىنەن ءتۇسىردى. قازاقتار جاپپاي ورىستانا قويمادى. وسىنداي زىمياندىق ماقساتتار ءۇشىن توگىلگەن وراسان مول قارجىدان جاسالعان يگىلىكتەردىڭ ءبارى بۇگىندە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ۇلەسىندە قالدى. بۇل كرەملدىڭ ۇتىلعانى بولدى.

ءيا، تىڭ يگەرۋدى «جەرىمىزدى ازدىردى، توزدىردى» دەپ بايبالام سالىپ، بىرجاقتى باعالاۋعا بولمايدى. جەر ازعان دا، توزعان دا جوق. ونى ءتيىمدى پايدالانا بىلگەندەر جىل سايىن مول استىقتىڭ استىندا قالىپ وتىردى. تىڭ يگەرۋ قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە، قازاق ەلىنىڭ وركەنيەتتى ەل قاتارىنا قوسىلۋىنا، قازاقتاردىڭ ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىمەن دوستاسىپ، قويان-قولتىق ارالاسىپ، ولاردان كوپ نارسەنى ۇيرەنۋىنە ۇلان-عايىر شاپاعاتىن تيگىزدى. داۋىڭىز بولسا، ايتىڭىز.

دامير ابىشەۆ

قوستاناي قالاسى

ەسكەرتۋ: Abai.kz ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ازاماتى قۇقىلى. ءبىز رەداكتسيامىزدىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا قوستاناي قالاسىنان كەلىپ تۇسكەن دامير ابىشەۆتىڭ ماقالاسىن وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. 

Abai.kz