ازامات اقىلبەكوۆ. حان كەنە جەتىسۋعا قالاي كەلگەن؟..
...ارقادا بۋرابايداي جەر بولمايدى
الاشتا كەنەكەمدەي ەر بولمايدى.
مەزگىلسىز مەرت بولدى عوي كەنە ارىستان
الاشقا بۇدان دا زور شەر بولمايدى.
ەل ازدى، ارقا توزدى، قايعى باستى،
كۇڭىرەنىپ بىزدەي بەيباق شەر تولعايدى.
قۇداي-اۋ، ماڭگىلىككە قارعاماساڭ،
كەنەدەي ەندى نەگە ەر تۋمايدى.
كەنە جوق، ءىزىن باسار ءىنىڭ دە جوق،
داريعا جۇرەگىمدى دەرت ۋلايدى.
ماعجان.
كەنە حاننىڭ ەلىمەن بىرگە، الدىن-الا رۇستەم تورەمەن كەلىسىمنەن سوڭ جەتىسۋعا، ناقتىراق ايتساق بالقاش كولىنىڭ ماڭىنا («قاماۋ تۇبەگى») قان جىلاعان كوشپەن كەلىپ قونىستانعانىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ول تۋرالى ارداقتى ارىسىمىزدىڭ ءبىرى – ە. بەكماحانوۆتىڭ تۋىندىلارى نەگىزىندەگى دەرەكتى ءفيلمدى دە كوزدەن جاس شىعارا وتىرىپ كورىپ ءجۇرمىز.
...ارقادا بۋرابايداي جەر بولمايدى
الاشتا كەنەكەمدەي ەر بولمايدى.
مەزگىلسىز مەرت بولدى عوي كەنە ارىستان
الاشقا بۇدان دا زور شەر بولمايدى.
ەل ازدى، ارقا توزدى، قايعى باستى،
كۇڭىرەنىپ بىزدەي بەيباق شەر تولعايدى.
قۇداي-اۋ، ماڭگىلىككە قارعاماساڭ،
كەنەدەي ەندى نەگە ەر تۋمايدى.
كەنە جوق، ءىزىن باسار ءىنىڭ دە جوق،
داريعا جۇرەگىمدى دەرت ۋلايدى.
ماعجان.
كەنە حاننىڭ ەلىمەن بىرگە، الدىن-الا رۇستەم تورەمەن كەلىسىمنەن سوڭ جەتىسۋعا، ناقتىراق ايتساق بالقاش كولىنىڭ ماڭىنا («قاماۋ تۇبەگى») قان جىلاعان كوشپەن كەلىپ قونىستانعانىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ول تۋرالى ارداقتى ارىسىمىزدىڭ ءبىرى – ە. بەكماحانوۆتىڭ تۋىندىلارى نەگىزىندەگى دەرەكتى ءفيلمدى دە كوزدەن جاس شىعارا وتىرىپ كورىپ ءجۇرمىز.
ال ەندى مىنا سۇراقتاردى ويلانىپ كورەلىك. سول اۋىر كوش قاي جولمەن ءجۇرىپ كەلدى؟ كەنەسارىنى سوڭعى شايقاستا تاستاپ كەتكەن رۇستەم تورە كىم؟ ەگەر ول ابىلايدىڭ ۇلى بولسا، نەگە فاميلياسى ابىلفەيزوۆ بولىپ جازىلادى، ابىلايحانوۆ بولۋى كەرەك ەدى عوي. نەلىكتەن باۋىرلارىن ءوزى شاقىرىپ الىپ، شەشۋشى ساتتە ساتىپ كەتتى؟
دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتەلىك.
كەنەسارى حانعا ۇلى ءجۇزدىڭ تۇگەلدەي قوسىلىپ كەتۋىنەن قورىققان ورىس وتارلاۋشى وكىمەتى بار ايلا-ارەكەتىن قولدانعانى انىق. مىنا قۇجاتقا زەر سالىڭىزدار (اۋدارماسىن ءسال قىسقارتىپ كەلتىردىك): № 206 (1846 گ. يۋنيا 29. — راپورت پوگرانيچنوگو ناچالنيكا سيبيرسكيح كازاحوۆ گەنەرال-گۋبەرناتورۋ زاپادنوي سيبيري و پرينياتي كازاحوۆ ستارشەگو جۋزا ۆ رۋسسكوە پوددانستۆو.)
ءسىبىر قازاقتارىنىڭ شەكارالىق باستىعىنىڭ باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا
ۇلى ءجۇز قازاقتارىن روسسياعا قوسۋ تۋرالى مالىمەتى.
وسى ايدىڭ 8-دە وزىڭىزگە جىبەرگەن № 3 قۇپيا ەسەبىمدە قازاقتاردىڭ قانداي جاعدايدا ەكەندىگىن تۇگەلدەي ايتقان بولاتىنمىن. مەنىڭ شاقىرتۋىممەن قاسىندا دۋلات رۋىنىڭ بيلەرى بار، عالي سۇلتاننىڭ بالاسى ابلەز كەلدى. ۇلى ءجۇز ەلى وزدەرىنىڭ سۇلتاندارى باسقاراتىن 5 رۋدان تۇرادى: البان، سۇلتانى – حاكيم; سۋان – سۇلتانى ادامسات; شاپراشتى – سۇلتانى تولەك; جالايىر – سۇلتانى سوك ابىلايحانوۆ. بۇل ەلدەر جالپى ءۇيسىن اتالادى، بارلىعىنىڭ ۇلكەن سۇلتانى – ءالي (گالي). جالايىردىڭ سۇلتانى سوك سوناۋ 1818 جىلدان بەرى بىزگە باعىنۋدى سۇراپ كەلەدى.
بۇل ەلدەردىڭ اراسىندا بۇلىكشىل كەنەسارى سۇلتاننىڭ بولىپ، بار ەلگە ءوزىنىڭ ىقپالىن جۇرگىزىپ تۇرعانىن بىلگەندىكتەن ءالي سۇلتانعا روسسيانىڭ ۇلى ەل ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ جانە الدىندا بىزگە باعىنام دەگەنىن ەسكەرتىپ، ءبىزدىڭ قىرعىزدارمەن كەلىسىمگە كەلۋىن ءتۇسىندىرىپ، بەك-قوجا اتتى قىرعىزدان حات جىبەرىپ، وسىندا كەلۋىن سۇرادىم. 20-شىلدەدە سۇلتان ءالي باسقا سۇلتاندارمەن بىرگە ماعان كەلدى، سوك سۇلتان ءوز ەلىن كەنەسارىعا قوسىلىپ كەتپەۋىن قاداعالاپ قالعانىن ايتىپ، ءوز اتىنان ماڭكە ءبيدى جىبەردى. وزىنە كەنەسارىنىڭ باۋىرى كوشەكتى جىبەرىپ، وزىنە قوسىلماسا تۇگەل جالايىردى شاباتىنىن ايتقانىن، بىراق ءوزىنىڭ روسسياعا ادال ەكەنىن تاعى دا قايتالادى.
ءبىزدىڭ قارقارالى، اياگوز، كوكبەكتى وكرۋگتەرىنىڭ سۇلتاندارىنىڭ كوزىنشە مۇسىلمان زاڭى بويىنشا قۇران وقىتىپ ولاردىڭ ءبارىنىڭ بىزگە قوسىلعاندىعىن راستاتىپ، تامعالارىن باستىرتتىم. كەنەسارىنى قولداماۋ كەرەكتىگىن ۇعىندىردىم.
سونىمەن ورتا جانە ۇلى ءجۇزدىڭ قىرعىزدارىنىڭ وسىنداي ۇلكەن جيىنىندا ءالي سۇلتانعا پودپولكوۆنيك شەنى بەرىلىپ، اندرەەۆ لەنتاسىنداعى التىن مەدال بەرىلدى. حاكيم سۇلتانعا جانە باسقا 5 ۇلى ءجۇزدىڭ سۇلتانىنا وسىنداي مەدال، ءسىزدىڭ مارتەبەلى اتىڭىزدان گراموتالار بەرىلدى. ءبىزدىڭ قىرعىزدارمەن ءۇيسىن قىرعىزدارىن تاتۋلاستىرىپ، وزدەرىنىڭ دالالىق سالتتارىمەن كەلىسۋگە شاقىردىم. ولار وسىنداي كەلىسىمگە كەلدى.
سونىمەن جەتىسۋدا ءبىزدىڭ بيلىك ورنادى جانە ورتا جۇزبەن ۇلى ءجۇز قىرعىزدارى ءبىر مامىلەگە كەلىپ، ءتارتىپ بۇزۋشىلاردى بىرلەسىپ جازالايتىن بولىپ كەلىستى. بۇل ىسكە ماعان قارقارالى وكرۋگىنىڭ سۇلتانى مايور قۇسبەك تاۋكيننىڭ جانە شەكارالىق باسقارمانىڭ قىرعىزدار اتىنان كەڭەسشىسى تۋرتۋبەك كوشەنوۆتىڭ ۇلكەن كومەك كورسەتكەندىكتەرىن ەرەكشە اتايمىن.
بۇل كەزدە كەنەسارى ءوز جاقتاستارىمەن البان جانە دۋلات اراسىندا بولاتىن، ەستۋىمشە ءبىرتالاي ازىق-تۇلىك جيناپ، قىرعىزدارعا جاقسى باعا تولەپ كوپتەگەن ءمىنىس اتتارىن ساتىپ الىپتى. وسىنداي جاعدايدى ەستىگەن كەنەسارى ىلەگە جەتىپ، التىن توبە اتتى جەرگە ورنالاسىپتى. قاراتال وزەنىنىڭ بويىنا ءوز قىرعىزدارىنان قاراۋىلدار تاستاپ كەتسە كەرەك. ارعى ويى حيۋاعا كەتۋ سياقتى.
دۇرىستىعىن تەكسەرگەن شتاب باستىعى گەنەرال-مايور... (ۆەرنو: ناچالنيك شتابا گەنەرال-مايور [پودپيس نەرازبورچيۆا]. اۆپر، ف. گل. ارحيۆ، 1-7, د. 2, لل. 2319-2329. كوپيا.)
سونىمەن، 1846-جىلى روسسيانىڭ وتارلاۋشى بيلىگى كۇش كورسەتۋ جانە سايقال ساياسات ارقىلى جەتىسۋدىڭ ءۇيسىن ەلىن قازاقتىڭ سوڭعى حانى - كوتەرىلىسشىل كەنەسارىعا قوسىلماۋعا ماجبۇرلەدى.
حاننىڭ جەتىسۋعا قالاي كەلگەنى جونىندە الاشتىڭ تاعى ءبىر ارداقتىسى كەنەن (ازەرباەۆ) اتامىز مىنانداي ەستەلىك ايتادى: «...كونە كوز قاريالاردان ەستۋشى ەدىك. بىرەۋلەرى كەنە حان ەلىمەن جەتىسۋعا شۋ بويىن جاعالاپ (كولدىڭ باتىس جاعى) كەلىپتى دەسە، ەكىنشىلەرى بالقاشتى اينالىپ، يتىشپەستىڭ الاكولى (كولدىڭ شىعىس جاعى) جاقتان كەلىپتى. قالاي بولعاندا دا حاننىڭ وسىندا بولعانى انىق قوي. اتاعى جەر جارعان كەنەسارىنى بۇنداعى ەل قوعاداي جاپىرىلىپ قارسى العان.»
بالا كۇنىمىزدە ءبىزدىڭ التىنەمەل ءوڭىرىنىڭ شالدارىنان مىنانداي اڭگىمەنى ەستۋشى ەدىك: «...بۇنداعى ەل حاندى باسى جەرگە جەتكەنشە ءيىلىپ قارسى العان. حان وسىنداعى ەلدەن سارباز الادى دەگەندى ەستىپ كەمپىر-شال، قاتىن-قالاش ۇلارداي شۋلاي باستاپتى. سوندا حان: قا-قاكۋ، ساكاكۋ دەپ توي قۋعان ەل ەكەن، ەرلەرى بولسا وزدەرى-اق قوسىلار. ال بىلايشا تيمەي-اق قويىڭدار، اسكەرىمە كەرەكتى دۇنيەلەردى بەرىپ تۇرسىن دەپتى...»
وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى بولعاندىقتان ىلەنىڭ جانە قاراتالدىڭ بالقاشقا قۇياتىن جەرلەرىن ءبىرشاما بىلەمىز. بەرگى جاعى قالىڭ قامىس، توعاي بولىپ كەلسە، ارعى، ارقا جاعى تاقىر قۇم.
سوندىقتان جوعارىدا ايتىلعاندارعا قوسارىمىز، كەنەن اتامىز ايتقان ەكى جولدان باسقا ءۇشىنشى، ياعني بالقاش قاتقان كەزدە مۇز ۇستىمەن دە وتۋگە بولاتىنىن ايتا كەتەيىك. قاراتالدىڭ كولگە قۇياتىن تۇسىنان ارعى جاعاعا ءوز باسىم جەڭىل ماشينامەن (بار بولعانى 12-13 شاقىرىم) وتكەنىم بار...
ويلاپ كورسەك، قايران بابالارىمىز وسى ءۇش جولدىڭ بىرەۋىمەن كەلگەن بولادى. قايسىسى ەكەن دەسەڭشى؟...
ال ەندى رۇستەم تورەنىڭ كىم ەكەندىگى، اسىرەسە ونىڭ ابىلاي حاننىڭ ۇلى ەكەندىگىنە ۇلكەن ءشۇبامىز بار. كەنەسارىنى قارسى العان رۇستەم ابىلايحانۇلى اتتى كىسىنىڭ بولعاندىعىن اتاقتى جازۋشىمىز س. مۇقانوۆتا (كەي مالىمەتتەردە ول كىسىنىڭ دە قاتەلىكتەرى بار) راستايدى. الايدا، سوڭعى شايقاستا كەنە حاندى ساتىپ كەتكەن ناقتى سول ما، الدە سول ەمەس پە؟...
مىنە قۇرمەتتى وقىرمان، وسى ويلارىممەن وزدەرىڭىزبەن ءبولىسىپ وتىرمىن.
تالدىقورعان قالاسى
Abai.kz
