باقىتجان ساتەرشينوۆ،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

باقىتجان ساتەرشينوۆ،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

جيىرماسىنشى جۇزجىلدىقتا قوعامدىق سانانىڭ بارلىق قىرلارىن تاريحشىلدىقتىڭ، ياعني سانانىڭ تاريحيلانۋىنىڭ جاۋلاپ العانى سونشالىق، داۋلى دا كۇردەلى ماسەلەلەرىمەن ەرەكشەلەنەتىن تاريح فيلوسوفياسى قىزۋ پىكىرتالاستاردىڭ وزەگىنە اينالدى. ويتكەنى قازىرگى زاماننىڭ ءوز بويىنا الەۋمەتتىك جادىمەن سيپاتتالاتىن وتكەن شاقتى دا، بولاشاقتى باعدارلاۋمەن تۇسىندىرىلەتىن كەلەر شاقتى دا ەنگىزەتىن وسى شاقتى بىلدىرەتىنى ساناعا ءسىڭدى. ماۋەلى اعاشتىڭ تەرەڭگە بويلاپ، قۇنارلى توپىراقتان ءنار الاتىن تامىرىنسىز جاپىراق جايىپ كوگەرمەيتىنى سياقتى، جەمىس بەرمەيتىنى سياقتى قازىرگى زامان دا وتكەننىڭ تاريحىنان تاعىلىم الىپ، ساباقتاستىعىن ساقتاماسا كەلەشەكتەن كۇدەر ۇزەرى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە، قازىرگى الەمدە قالىپتاسقان الەۋمەتتىك-مادەني احۋال، ادامنىڭ مەنتالدىق بولمىسىنىڭ دامۋىنداعى قايشىلىقتار، رۋحاني دامۋداعى كەلەڭسىز قۇبىلىستار، سونداي-اق جاhاندىق قارجىلىق، ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ استارىنان قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالالارىن قامتىعان رۋحاني توقىراۋدىڭ بوي كورسەتۋى – وسى ۇدەرىستەردىڭ بارلىعى ادامزات دامۋىنىڭ كەلەشەگىن بولجاۋعا قاتىستى عانا ەمەس، ونىڭ تاريحىنا، تاريحي ساناسى مەن تاريحي قۇندىلىقتارىنا قاتىستى دا زەرتتەۋلەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتى تۋدىرادى. بۇگىنگى جاعداي قوعامدىق دەڭگەيدەگى بولسىن نەمەسە جەكە تۇلعالىق دەڭگەيدەگى بولسىن، ارناۋلى عىلىمي نەمەسە بۇقارالىق ساناداعى بولسىن تاريحي سانانىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن، ونىڭ مازمۇنى مەن قۇرىلىمىن، قالىپتاسۋ تەتىكتەرى مەن قىزمەت ەتۋ زاڭدىلىقتارىن تەوريالىق تۇرعىدا اشىپ كورسەتۋدى قاجەت ەتەدى. تاريحي سانا – بۇل بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ الەۋمەتتىك جادى. الەۋمەتتىك جادى فورماسى جاعىنان امبەباپ جانە مازمۇنى جاعىنان ناقتى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان دا تاريحي سانا قاشاندا ناقتى- تاريحي، الەۋمەتتىك، ۇلتتىق جانە ينديۆيدۋالدىق مازمۇنمەن تول- تىرىلادى. قازىرگى كەزەڭدە الەۋمەتتىك جادىنىڭ ءۇش دەڭگەيىندە دە – جاhاندىق دەڭگەيىندە، ۇلتتىق دەڭگەيدە جانە جەكە تۇلعالىق دارەجەدە ءتۇبىرلى وزگەرىستەر بولىپ جاتىر: ادامدىق ينديۆيدۋالدىق دەڭگەيدە انتروپولوگيالىق توڭكەرىس ورىن الدى، الەۋمەتتىك نەمەسە ەتنوستىق دەڭگەيدە ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءدۇمپۋى بايقالدى، ال جالپىادامزاتتىق دەڭگەيدە اقپاراتتىق جاhاندانۋ ۇدەرىسىن باستان كەشىپ وتىرمىز. بۇل وزگەرىستەر، ءوز كەزەگىندە تاريحي سانا ماسەلەسىن كۇن ءتارتىبىنىڭ الدىڭعى قاتارىنا شىعارىپ وتىر. الەۋمەتتىك-مادەني ەسپەن سيپاتتالاتىن تاريحي جادى نەمەسە تاريحي سانا نەعۇرلىم تەرەڭ بولعان سايىن ادام دا، تۇتاستاي العاندا قوعام دا رۋحاني باي بو- لادى. بۇگىنگىنى ءتۇسىنۋ مەن بولاشاقتى بولجاۋ ءۇشىن وتكەندى ءبىلۋ تاريحي ءبىلىمنىڭ نەگىزگى ارقالايتىن جۇگى ەكەندىگى راس. ال تاريحي ءبىلىم بەرۋدىڭ ماقساتى جان-جاقتى دامىعان تۇلعانىڭ ويلاۋ مادەنيەتىنىڭ قاجەتتى كومپونەنتى رەتىندەگى تاريحي سانانىڭ ەلەمەنتتەرىن ادام بويىندا قالىپتاستىرۋمەن ۇشتاسىپ جاتادى. تاريحي ەرۋديتسيا – بۇل تۇلعانىڭ رۋحاني بايلىعى. الدىڭعى بۋىننىڭ جيناقتاعان الەۋمەتتىك-مادەني تاجىريبەسىنە تەرەڭىرەك ەنگەن سايىن قازىرگى ادامنىڭ ومىرلىك جانە ازاماتتىق ۇستانىمى دا ايقىندالا تۇسەدى. تاريحي ءبىلىم ادامنىڭ عىلىمي دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا، ونىڭ بويىندا ادامگەرشىلىك مۇراتتاردىڭ ەگىلۋىنە ىقپال ەتەدى. وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ونىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن ماقتان تۇتۋ پاتريوتيزم دەپ اتالاتىن سەزىمدەردىڭ قۇيىلىسىن تۋدىرادى. بىرنەشە عاسىرلاردى قامتىعان وتارشىلدىق ناتيجەسىندەگى رۋحاني كۇيزەلىستەن كەيىن تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەنىنە جيىرما جىل ەندى تولىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ قازىرگى جاعدايىندا ۇلتتىق بىرەگەيلىك پەن مادەني تۇتاستىقتى قالىپتاستىرۋ ەڭ كوكەيتەستى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. بارلىق ىزگى رۋحاني بەلسەندىلىكتەر باسىلىپ قالاتىن جاعدايدان شىعىپ، شىنايى ەركىندىككە قول جەتكىزۋ قازىرگى جاhانداستىرۋدىڭ قاتاڭ باسەكەلەستىگى جاعدايىندا ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دەربەستىكپەن قاتار، رۋحاني تاۋەلسىزدىككە يە بولۋدى دا قاجەت ەتەدى. بۇل ءۇشىن زامانا اعىمىنا لايىقتى سىرتتان ەنگىزىلگەن سوڭعى، بىراق بارلىق رۋحانيلىقتان جۇرداي جالاڭ تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ جەتكىلىكسىز، ماڭگۇرتتىك جانە مارگينالدىق جاعدايدان ارىلۋ ءۇشىن ۇلت ءتارىزدى كۇردەلى جۇيەنىڭ قالىپتى ءومىر- قامىن قامتاماسىز ەتەتىن ءتولتۋما تاريح پەن مادەنيەتتىڭ وزەگىن قۇرايتىن ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى، رۋحاني قاينارلاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى قوعامنىڭ وزىندىك تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. تاريح وتكەن شاقپەن، ادامي جادىمەن جانە الەۋمەتتىك ەسپەن بايلانىستى بولعاندىقتان، بۇعان ءتول تاريحتى تانۋ ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولادى. ياعني ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ىرگەلى قۇندىلىقتاردى – ادامداردى رۋحاني تۇرعىدا وياتاتىن انا ءتىلى مەن ءداستۇردى جاڭعىرتۋمەن قاتار، حالىقتىڭ تاريحي وتكەنىن تولىعى- مەن، جان-جاقتى زەرتتەۋلەر ارقىلى قالپىنا كەلتىرۋ، تاريحي وزىندىك سانانى قالىپتاستىرۋ تاۋەلسىزدىكتىڭ رۋحاني تۇعىرىن قۇرايدى. كەڭەس داۋىرىندەگى جەتپىس جىل بويى حالقىمىزدىڭ وزىنە لايىق تاريحى تۇمشالانىپ ايتىلماي كەلگەنى، ايتىلسا دا ساياساتتىڭ ىڭعايىنا قاراي بۇرمالانىپ، تەرىس ءتۇسىندىرىلىپ كەلگەنى بەلگىلى. شىنايى تاريحي دامۋدى ءتۇسىندىرۋ امالدارى ماركستىك-لەنيندىك ادىسناماعا ساي، تاپ كۇرەسىن تاڭۋمەن سيپاتتالدى. كەزىندە تەك ەۋرازيالىق ايماقتىڭ دامۋىنا عانا ەمەس، الەمدىك دامۋعا دا وزىندىك ىقپالىن تيگىزگەن قازاقستان مەن ورتالىق ازياداعى ءۇش مىڭجىلدىق كوشپەلى مادەنيەت ەۋروورتالىقتىق كوزقاراستاعى ادەبيەتتەردە العاشقى قاۋىمدىق، جابايىلىق رەتىندە قاراستىرىلىپ، ۇلتتىق تاريحتاعى وركەنيەتتىك، مەملەكەتتىك ءداستۇر جوققا شىعارىلدى. قوعامدىق جانە مادەني دامۋدىڭ باتىستىق ۇلگىدەن ءتۇبىرلى ايىرماشىلىقتارى ەسكەرىلمەدى. قازاقستاننىڭ رەسەيگە كىرۋىنىڭ سەبەپ-سالدارى اسىرا دارىپتەلدى، ونىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ استارلارى بۇركەمەلەندى. قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني تاريحىنا دەگەن نيگيليستىك كوزقاراس قالىپتاستى.

وسى سەبەپتى تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرىپ، ۇلتتىق تاريحي وزىندىك سانانى تۇلەتۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى جانە بۇل وتاندىق تاريح عىلىمىنا عانا ەمەس، فيلوسوفياعا دا زور مىندەتتەر جۇكتەيدى. كەز كەلگەن قوعامدىق عىلىمداردىڭ ءوزىنىڭ پايدا بولۋى، قالىپتاسۋى مەن دامۋى، ياعني تاريحى بولاتىندىقتان، ولاردىڭ ىرگەتاسىن قۇرايتىن تاريح عىلىمى بۇرمالاۋشىلىقتان، ۇردىسشىلدىكتەن، بۇرا تارتۋشىلىقتان، اپولوگەتيكادان تازارىپ، وبەكتيۆتى ايعاقتار مەن دۇرىس حرونولوگياعا سۇيەنگەنى دۇرىس، ال وعان فيلوسوفيا عىلىمى ۇنەمى دۇنيەتانىمدىق ءنار بەرىپ وتىرۋى ءتيىس. ادامدى الەمنىڭ عىلىمي كەسكىنىنەن تىسقا شىعارىپ جىبەرەتىن راتسيونالدىلىقتىڭ كلاسسيكالىق تيپىنەن باس تارتقان قازىرگى عىلىم ينتەگراتسياسى پانارالىق سينتەزدى قاجەت ەتەدى. ناقتى تاريحي ايعاقتار مەن عىلىمي مالىمەتتەرگە نەگىزدەلە وتىرىپ، تاريحي ۇدەرىستەردىڭ دامۋ قيسىنى مەن زاڭدىلىقتارىن تاريح فيلوسوفياسى زەرتتەيدى. زەرتتەۋ تاقىرىبى مەيلىنشە كۇردەلى وسى ماسەلەمەن اينالىساتىن بۇل عىلىم سالاسىنا كەلەر بولساق، باتىستىق گۋمانيتاريستيكامەن سالىستىرعاندا، كەشەگى كەڭەستىك جۇيەنىڭ دە، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ دا قوعامدىق عىلىمدارى كەنجەلەپ قالعانى راس. قازاقستاندىق قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني ومىرىندە تاريحي  سانانى جاڭعىرتىپ قالىپتاستىرۋ ءتارىزدى ماڭىزدى مىندەتتى ىسكە اسىرۋدا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز بىرقاتار ماڭىزدى ءىس-شارالاردى اتقاردى. قىزىل قىرعىن مەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىننىڭ الپىس جىلدىعىنا وراي- لاستىرا وتىرىپ، 1997 جىلدىڭ «قوعامدىق كەلىسىم جانە ساياسي قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى» بولىپ جاريالانۋى، كەلەسى 1998 جىلدىڭ «حالىق بىرلىگى مەن ۇلتتىق تاريح جىلى» دەپ اتالۋى، عاسىرلار توعىسىنداعى 2000 جىلدىڭ «مادەنيەتتى قولداۋ جىلى» دەپ جاريالانۋى، 2004 جىلدان باستاپ «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى ناتيجەسىندە تاريحي ادىلەت ۇستەمدىك الىپ، زەردە جاڭارىپ، سانا ساۋىققانداي بولدى. ءتول تاريحىمىزدى، ەلدىك ءداستۇر، حالىقتىق تاعدىر-تالايىمىزدى تانىپ بىلۋدە، ەسكەرتكىش مۇراعاتتارىمىزدى جيناستىرۋ مەن ساراپتاۋدا ءبىراز جەتىستىكتەرگە قول جەتتى. جيناقتالعان مادەني مۇرا مەن رۋحاني قازىنانىڭ ءدانىن تاۋىپ، ءسولىن ءسۇزىپ ۇلتتىڭ كادەسىنە جاراتۋ زيا- لى قاۋىم مەن عىلىمدارعا جۇكتەلەتىن شارۋا. بۇل ماڭىزدى دا وزەكتى ماسەلەگە قازاقستاننىڭ ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ دا قالام تارتىپ، كولەمدى ەڭبەكتەر جازعانى بەلگىلى، ونىڭ ىشىندە «تاريح تولقىنىندا» كىتابىن ەرەك- شە اتاپ وتۋگە بولادى. بۇل ەڭبەكتە حالقىمىزدىڭ تاريحي وزىندىك ساناسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە مىناداي باعا بەرىلگەن: «قازاق بولمىسىنىڭ كەلەسى ءبىر ەرەكشەلىگى – ونىڭ تاريحشىلدىعى. قارا حالىقتىڭ تاريحتان حاباردارلىعى مەيلىنشە جوعارى بولعان. كەرەك دەسەڭىز، ءبىلىم ينستيتۋتتارىنىڭ دامىعان جۇيەسى بار بۇگىنگى كۇننىڭ ءوزىن بۇرىنعى قازاقتاردىڭ ساناسىنداعى جاپپاي تاريحشىلدىقپەن سالىستىرۋعا بولمايدى»  [1, 28 ب.].ء بىز بۇل ەڭبەكتە قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساناسىنىڭ قالىپتا- سۋىن تاۋەلسىزدىك يدەياسىمەن بايلانىستىرىپ وتىرمىز، ويتكەنى كەز كەلگەن حالىقتىڭ تاريحي وزىندىك ساناسىنداعى قاتپارلى اقيقاتتاردا تۋعان جەردى، اتا مەكەندى نەمەسە وتاندى جاتجەرلىكتەردەن قورعاپ، ەركىندىكتى ساقتاپ قالۋعا قاتىستى تاريحي ۋاقيعالار ماڭگىگە ورىن الىپ قالادى. تاۋەلسىزدىك تۇسىنىگى ءاربىر حالىق ءۇشىن مەيلىنشە قاستەرلى ۇعىم بولىپ تابىلادى. ونىڭ تاعلىمى تەرەڭ استارلارىن تاريحتىڭ قويناۋى نان، اتا-بابامىزدىڭ وتكەنىنەن، ونىڭ سان عاسىرلىق ارما- نىنان ءىز دە گەن ءجون. سوناۋ ساق زامانىنان نەمەسە الىمساقتان بەرى اتا قونىستى پارسىلاردان، تۇركىلەردىڭ جۋجانداردان قورعاۋدان، بەرتىندە قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىن ساق تاۋدان، ونىڭ ىشىندە جوڭعارلارمەن، قوقاندىق تار مەن، رەسەيلىكتەرمەن بولعان شايقاس- تاردان وسى تاۋەلسىزدىككە دە گەن ۇمتىلىستى بايقايمىز. ۇلت-ازاتتىق كۇرەس تاريحىنان ءبىر رەسەي وتارشىلدىعىنىڭ وزىنە قارسى 300-گە جۋىق كوتەرىلىستەر بەلگىلى. اقى رىندا «اقتابان شۇبىرىندىدان» اسىپ تۇسكەن «قىزىل قىرعىندى» باستان كەشىپ بارىپ، اتا-بابامىزدىڭ اڭساعان ارمانى  حح عاسىردىڭ سوڭىندا جۇزەگە استى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 28 قاڭتارىندا اقوردادا مەملەكەت باس- شىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىن وتكىزۋ جونىندە كەڭەس وتكىزدى. سول جيىندا ەلباسى بىلاي دەپ اتاپ ءوتتى: «جولداۋدا مەن ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ ماسەلەسىن ەرەكشە اتاپ ءوتتىم. تاۋەلسىزدىك – بۇل ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز، باعا جەتكىزگىسىز جەتىستىگىمىز. جاس ەلدىڭ تاريحىنداعى جاڭا ءداۋىر شىنتۋايتىندا ءوزىنىڭ باستاۋىن تاۋەلسىزدىكتەن الادى. جاسامپاز، سەنىمدى جانە قارقىندى دامۋ داۋىرىنەن. سوندىقتان تاۋەلسىزدىك مەرەيتويى ەرەكشە مانگە يە». ەلىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى وسى ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگىن تۇسىنە وتىرىپ، تاريحي سانا قالىپتاسۋى مەن دامۋىن ءبىز قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە قاراستىرۋدى جانە تاريحي سانا ەۆوليۋتسياسىنداعى تاۋەلسىزدىك يدەياسىنىڭ وزەگىن كورسەتىپ بەرۋدى ماقسات تۇتتىق. بۇل ءۇشىن الدىمەن تاريحي سانا ماسەلەسىنىڭ الەمدىك جانە وتاندىق عىلىمي ادەبيەتتە قويىلۋى مەن تالدانۋىن زەردەدەن وتكىزىپ العان ءجون. جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، حح عاسىردا تابيعي جانە الەۋمەتتىك ومىردە ورىن العان عالامات وزگەرىستەر ادامزاتتىڭ الدىنا جاhاندىق ماسەلەلەردى قويدى. قوعامدىق دامۋداعى ناقتى تاريحي، جاhاندىق جانە اۋقىمدى تاريحتىڭ، اشىق تاريح پەن جابىق تاريحتىڭ، ميكروتاريح پەن ماكروتاريح اراقاتىناستارى، ۇلتتىق جانە تاپتىق ماسەلەلەردىڭ قويىلۋى مەن ولاردىڭ شەشىلۋى، ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتىڭ، ۇجىمدىق ەس پەن دارا ينديۆيدۋالدىق جادىنىڭ، تەوريالىق تاريحي سانا مەن بۇقارالىق سانانىڭ اراقاتىناستارى ماسەلەلەرى گۋمانيتارلىق عىلىمنىڭ بارلىق سالالارىن قامتىدى. تەوريالىق تاريحي وي دامۋىنداعى سوڭعى ونجىلدىقتاردا قالىپتاسقان بۇل احۋال عىلىمي الەمدە «تاريحنامالىق توڭكەرىس» دەگەن اتاۋعا يە بولدى. بۇل ۇعىمدى تاريح فيلوسوفياسى مەن ادىسناماسىن تەرەڭ زەرتتەگەن ورىس زەرتتەۋشىسى م.ا. بارگتىڭ ەنگىزگەنىن ايتا كەتۋ كەرەك: «تاريح عىلىمىنىڭ عىلىمي قورىنداعى بۇگىنگى كۇنى بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى ءبىز تاريحنامالىق توڭكەرىس دەپ اتاساق، ارتىق ايتپايمىز» [2, 45 ب.]. بۇل ۇعىمنىڭ قازاقستاندىق تاريح عىلىمىنىڭ ءادىسناماسىندا كەڭىنەن تاراماعانىنا قاراماستان، وتاندىق تاريحي عىلىمداعى بۇرىنعى كەڭەستىك سارىننىڭ ساقتالعانىنا قاراماستان، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ءتول تاريحتىڭ اقتاڭداقتارىن اشۋدان، ناقتى تاريحي ماسەلەلەرگە قاتىستى ءار الۋان پىكىرلەردىڭ، بالامالى تاريحتاردىڭ ايتىلۋىنان شىعا وتىرىپ، «تاريحنامالىق توڭكەرىس» ۇعىمىنىڭ قوعامدىق ءومىر مەن عىلىمداعى ورىن العان وزگەرىستەردىڭ مازمۇنىن انىقتايتىنىن اڭعارۋعا بولادى. كەڭەستىك عىلىمدا قالىپتاسقان بۇل جاڭا احۋالدىڭ تەوريالىق نىشاندارى الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەردىڭ ماسەلەلەرىن تالداۋداعى ءارتۇرلى باعىتتاردان كورىنەدى: فيلوسوفيالىق-الەۋمەتتانىمدىق [3, 4]، مادەنيەتتانىمدىق [5-7] جانە ادىسنامالىق-تاريحي [8-12]. بۇل باعىتتاردىڭ سوڭعىسى تاريح عىلىمىنىڭ ادىستەمەلىك ماسەلەلەرىن تالداۋ نەگىزىندە قالىپتاستى. وسى ماسەلەلەردى سوڭعى ەكى ونجىلدىقتار بويى، اسىرەسە كەڭەستىك يمپەريانىڭ ىدىراۋىمەن قالىپتاسقان دوستاستىق ەلدەرى كەڭىستىگىندە، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋىمەن بەلسەندى تۇردە تالدانۋى الەۋمەتتىك شارتتىلىق تۋرالى، تاريحي ءبىلىمنىڭ قىزمەتى مەن ماقساتى تۋرالى ماسەلەلەردى كەڭىنەن قويىپ، ونى تاريحي تانىمعا دەگەن گنوسەولوگيالىق ءتاسىلدىڭ شەڭبەرىنەن تىسقا الىپ شىقتى. سونىڭ ناتيجەسىندە «تاريحي سانا» ۇعىمىنىڭ ەكى ماعىناسى كەلىپ شىعادى: تاريحنامالىق كوزقاراستارعا ساي كەلەتىن تار ماعىناسىنداعى جانە دۇنيەتانىمدىق پاراديگما سيپاتىنا يە كەڭ ماعىناسىندا. وتاندىق عىلىم ءۇشىن بۇل تاڭسىق تاقىرىپ شەتەلدىڭ تاريح فيلوسوفياسىندا ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىنان بەرى تالقىلانىپ كەلەدى. گۋمانيتارلىق سالاداعى بۇل باعىتتىڭ پايدا بولۋى وبەكتيۆتىك تاريح يدەياسىنىڭ داعدارىسقا تۇسۋىمەن جانە تاريحي تانىمنىڭ ءمانىن، تاريحيلىق پەن انتيتاريحيلىق سانانىڭ اراقاتىناسىن ىزدەۋمەن بايلانىستى ورىن الدى. ف. نيتسشەنىڭ، گ.ريككەرتتىڭ، ۆ.ديلتەيدىڭ، گ.زيممەلدىڭ، ە.ترەلچتىڭ، م.ۆەبەردىڭ، ك.پوپپەردىڭ جۇمىستارى وسى تاقىرىپقا ارنالدى. دۇنيەتانىمنىڭ ءبىر ءتاسىلى رەتىندەگى تاريحي سانا تاقىرىبىنىڭ ەرەكشە تانىمالدىعى باستاپقىدا فەنومەنولوگيالىق فيلوسوفيادا، كەيىنىرەك گەرمەنەۆتيكالىق باعىتتا كورىندى (ە.گۋسسەرل، م.حايدەگگەر، گ.گ.گادامەر، پ.ريكەر). عىلىمي-تەوريالىق تاريحي سانانىڭ اناعۇرلىم جوعارى دەڭگەيى رەتىندەگى تاريح فيلوسوفياسىنىڭ ماسەلەلەرى شەتەلدىك عالىمداردىڭ ۇنەمى نازارىندا بولدى. تاريحي ۇدەرىستىڭ «بولمىسى»، تاريحتىڭ ءمانى، الەۋمەتتىك دەتەرمينيزم ماسەلەلەرى و.شپەنگلەردىڭ، ا.ءتوينبيدىڭ، پ.سوروكيننىڭ، ك. ياسپەرستىڭ جانە ت.ب. ىرگەلى ەڭبەكتەرىنىڭ وزەگىن قۇرادى. ر. اروننىڭ، ب. كروچەنىڭ، ر.دج. كوللينگۆۋدتىڭ جانە ت.ب زەرتتەۋلەرى تاريحي وتكەندى زەرتتەۋدىڭ لوگيكالىق-تەوريالىق جانە ادىسنامالىق ماسەلەلەرى رەتىندەگى تاريح فيلوسوفياسىنىڭ ءپانىن زەرتتەۋگە ارنالدى. تاريح پەن قوعامعا دەگەن جاڭا كوزقاراستىڭ تۇجىرىمداماسىن ۇسىنعان «اننالدار» دەپ اتالاتىن مەكتەپتىڭ قابىرعاسىنان شىق- قان عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن ەرەكشە باعىت رەتىندە اتاپ وتۋگە بو- لادى. «اننالداردىڭ» فرانتسۋزدىق مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى (م. بلوك، لە فەۆر، ف. برودەل، ج. ديۋبي، ج. لە گوفف جانە باسقالارى) تىڭ تاقىرىپتار كوتەرىپ، «جاڭا تاريحي عىلىمنىڭ» پايدا بولۋىنا، تا-- ريحتىڭ ءادىسناماسىن اناعۇرلىم تەرەڭ زەرتتەۋگە، ونىڭ ۇعىمدىق اپپاراتىن پايىمداۋعا، ونىڭ الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق استارلارىن زەردەلەۋگە ۇلكەن ىقپال ەتتى. ولار ادامزاتتىڭ الەۋمەتتىك-مادەني تاريحىن زەرتتەۋدىڭ جۇيەلىك–ۇلگىلىك، تيپولوگيالىق، كروسسمادەني ادىستەرىن پايدالاندى، سوڭعى كەزدەرى الەۋمەتتىك عىلىمدار ادىستەرىنە كوبىرەك سۇيەنىپ كەلەدى. ادامنىڭ ءوز وتكەنىن پايىمداۋى ماسەلەسى ءداستۇرلى فيلوسوفيالىق ماسەلەلەردىڭ قاتارىنا جاتقانىمەن جانە بۇل تۇتاستاي ءبىر فيلوسوفيالىق باعىت – تاريح فيلوسوفياسىنىڭ نەگىزگى ءپانىن قۇراعانىمەن، تاريحي سانانى زەرتتەۋ كەڭەستىك ادەبيەتتە ماركستىك پاراديگمانىڭ قىسپاعىندا بولدى. تاريحي سانا ماسەلەسى عىلىمي ىزدەنىستىڭ ءوز الدىنا دەربەس تاقىرىبى رەتىندە بۇگىنگى كۇنى كورشىلەس رەسەيلىك عىلىم مەن فيلوسوفيادا كەڭ قانات جايىپ وتىر. ال قازاقستاندا تاريحي سانا تاقىرىبى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى ۇلتتىق سانانىڭ جاپپاي ويانۋى، تاريحي اقتاڭداقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ، تاريحي ادىلەتتىكتى ورناتۋ ۇدەرىستەرى بارىسىندا بۇقارالىق ءباسپاسوز بەتتەرىن جاۋلاپ العانىمەن، وتاندىق فيلوسوفيا مەن الەۋمەتتىك عىلىمداردا ارنايى ادىسنامالىق تۇردەگى زەرتتەۋلەر ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا ەدى. تاريح فيلوسوفياسى تاقىرىبىنا قالام تارتقان نەكەن-ساياق عالىمداردىڭ ءبىرى، پروفەسسور دوسمۇحاممەد كىشىبەكوۆ اتالمىش ماسەلەنىڭ كۇردەلىلىگىن بىلايشا سيپاتتايدى: «بىزدە قوعامنىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە قاتىستى جۇمىس جامان ەمەس، حالىقتاردىڭ كوپ- تومدىق تاريحى، تاريحتىڭ جەكەلەگەن كەزەڭدەرى بويىنشا مونوگرافيالار، وقۋلىقتار جارىق كورىپ جاتىر. بىراق زەرتتەۋدىڭ ارتتا قالعان كەسىندىسى تاريح فيلوسوفياسى بولىپ وتىر... تاريحتى تۇتاستاي قاراستىرۋ دۇنيەتانىمدىق عىلىمدار وكىلدەرىنىڭ عانا قولدارىنان كەلەدى» [13, 47 ب.]. دەگەنمەن، جالپى تاريحي سانا مەن ونىڭ قوعامدىق بولمىسپەن بايلانىسى، قازاق حالقىنىڭ تاريحي وزىندىك ساناسى تۋرالى جەكەلەگەن فيلوسوفيالىق ماسەلەلەر س. اقاتاي، ق.ءا. ابىشەۆ، س.ب. بولەكباەۆ، م.س. بۋراباەۆ، ت. بۋرباەۆ، ت.ح. عابيتوۆ، ع. ەسىم، م.ز. يزوتوۆ، ا. قاسابەك، ا.ح. قاسىمجانوۆ، ءا. قودار، ق.ش. نۇرلانوۆا، س.ە. نۇرمۇراتوۆ، ءا.ن. نىسانباەۆ، ج.ج. مولدابەكوۆ، ج. ءمۇتالىپوۆ، س. مىرزالى، م.س. ورىنبەكوۆ، د.س. راەۆ، م. ءسابيت، ا.ا. حاميدوۆ، ق. ءالجان جانە ت.ب. ەلىمىزگە كەڭىنەن تانىمال فيلوسوف-عالىمداردىڭ جۇمىستارىندا قاراستىرىلدى. 

عاريفوللا ەسىمنىڭ «سانا بولمىسى» دەگەن جالپى اتاۋمەن جارىق كورگەن ون كىتابىندا (1994 –2006) قازاق قوعامى مەن ونىڭ رۋحاني ەرەكشەلىكتەرى جونىندەگى قوعامدىق عىلىمداردا ورنىققان كەيبىر تۇسىنىكتەر مەن ۇعىمداردىڭ قۇندىلىعى قايتا باعالانادى. ولاردا ءداستۇرلى قازاق قوعامى مەن ونىڭ قازىرگى جاعدايىندا تاپتىق فورماتسيالىق تەورياعا نەگىزدەلگەن ولشەمدەردەن قول ءۇزىپ، وركەنيەتتى ولشەم تۇرلەرىنە ءوتۋدىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى تياناقتى شەشىم تاپقان [14]. ۇلتتىڭ تاريحي وزىندىك ساناسىنىڭ وسۋىنە جانە الەمدىك اقىل- ويدىڭ تاريحىن يگەرۋگە مەملەكەتتىك «مادە ني مۇرا» باعدار لاماسى اياسىندا اكادەميك ءا. نىسانباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ەلىمىزگە تانىمال عالىمداردىڭ قاتىسىپ، قازاق تىلىندە جارىق كورگەن 20 تومدىق «قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق مۇراسى» مەن 20 تومدىق «الەمدىك فيلوسو فيا  لىق مۇرا» اتتى كىتاپ سەريالارىنىڭ ەرەكشە اسەر ەتەرى ءسوزسىز [15, 16]. تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ مەن رۋحاني مۇرانى يگەرۋدەگى پايداسى وراسان زور، الەمدە تەڭدەسى جوق بۇل باعدارلاماعا اتالمىش ەڭبەكتىڭ اۆتورى دا اتسالىسىپ، «قازاق حالقىنىڭ تاريح فيلوسوفياسى» (6-توم) جانە «حح عاسىردىڭ تا- ريح فيلوسوفياسى» (16-توم) تومدارى بويىنشا اۋدارما جاساپ، عىلىمي كوممەنتاريلەر جازدى. تاريحي سانانى زەرتتەۋدىڭ بۇل باعىتتارىنىڭ جەتىستىكتەرىن اتاپ وتە كەلە، ونداعى كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ باسى اشىلماعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. تاريحي سانانىڭ جالپى تابيعاتىنا، ونىڭ قۇرىلىمدىق ەلەمەنتتەرى مەن ۇيىمداسۋ دەڭگەيلەرىنە قاتىستى، تاريحتىڭ تەوريا- سى مەن ءادىسناماسىنا، ونىڭ الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق قىرلارىنا بايلانىستى ماسەلەلەر، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ودان ءارى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. زەرتتەۋ جۇمىسىنداعى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – كەڭىستىك پەن ۋاقىت اعىمىنداعى تاريحي سانانىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىن وتكەن شاق – وسى شاق – بولاشاق اراقاتىناسىندا جالپى الەمدىك جانە قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى مەن قازىرگى جاعدايىنىڭ بارىسى ارقىلى الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ، قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساناسىنىڭ ەۆوليۋتسياسىنداعى وزەكتى يدەيا – تاۋەلسىزدىك يدەياسىنىڭ تاريحي جانە رۋحاني ساباقتاستىعىن ايقىنداۋ. قويىلعان وسى ماقساتقا جەتىپ، تاقىرىپتىڭ ءمان-مازمۇنىن اشۋ ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ مىناداي مىندەتتەرى تۋىندايدى:

 - تاريحي سانانى زەرتتەۋدىڭ دۇنيەتانىمدىق جانە ءادىسناما- لىق استارلارىن ايقىنداۋ ماقساتىندا تاريحتىڭ تەورياسى مەن تاريحيلىقتىڭ فيلوسوفياسىنا قاتىستى تۇجىرىمدامالاردى سىني ساراپتامادان وتكىزۋ; 

- تاريح ۋاقىتپەن بايلانىستى فەنومەن بولعاندىقتان، عىلىم مەن فيلوسوفياداعى ۋاقىت تۋرالى كوزقاراستاردىڭ، اسىرەسە تاري- حي-مادەني جانە الەۋمەتتىك ۋاقىت تۋرالى كوزقاراستاردىڭ تاريحي سانا قالىپتاسۋىنا تيگىزگەن اسەرىن عىلىمي تۇرعىدا تالداۋ;

- ءارى الەۋەتتى، ءارى وزەكتى ماسەلە رەتىندەگى تاريحي سانانىڭ فيلوسوفيالىق ءمانى مەن ماعىناسىن، مازمۇنى مەن فورمالارىن جانە قۇرىلىمىن انىقتاۋ;

- تاريحي سانانىڭ جوعارعى ءارى كەيىنگى فورماسى بولىپ تابىلاتىن تاريحي تانىم اياسىندا قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جادى مەن تاريحي وزىندىك ساناسىنىڭ وزەگىن قۇرايتىن كوشپەندىلىك قۇبىلىسىن ادىسنامالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ; 

- كوشپەندى حالىقتار مەن قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساناسى مەن تاريحي تانىمىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن اۋىزشا تاريح پەن شەجىرەلىك ءداستۇردى تاريحي الەۋمەتتىك زەردەلەۋ; 

- تاۋەلسىزدىك مۇراتتارى اياسىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساناسى قالىپتاسۋى مەن دامۋىن انىقتاۋ ماقساتىندا ەۋرازيالىق كوشپەندى وركەنيەت تاريحىنىڭ الەۋمەتتىك جادىلىق رەكونسترۋكتسياسىن جاساۋ; 

- الەۋمەتتىك دامۋدىڭ ءداستۇرلى كەزەڭىندەگى قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىندەگى تاريحي سانا كورىنىسىنىڭ فورمالارىن پايىمداۋ;

 - جاڭا زامانداعى قازاقستاندىق تاريحنامالىق پراكتيكا مەن تاريح فيلوسوفياسىنىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرىن تەوريالىق سيپاتتاۋ; 

- الەمدىك ءتارتىپتىڭ الەۋمەتتىك ترانسفورماتسيالانۋى بارىسىندا قازىرگى تاريحي ويدىڭ تەوريالىق ۇردىستەرى مەن ونىڭ الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق قىرلارىن اشۋ;

 - قازىرگى جاڭارتۋ مەن جاhاندانۋ ۇدەرىستەرىنىڭ اۋقىمىنداعى قازاقستاندىق قوعامنىڭ تاريحي وزىندىك ساناسىنداعى نەگىزگى ۇردىستەردى تۇجىرىمداۋ. زەرتتەۋ بارىسىندا قويىلعان بۇل ماقسات پەن مىندەتتەردىڭ، تاقىرىپتىڭ اشىلۋ قيسىنىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مونوگرافيانىڭ قۇرىلىمىن دا ايقىندايدى. ونى تارقاتىپ ايتار بولساق. ءبىرىنشى تاراۋدا تاريحي ساناعا، تاريحيلىققا جانە تاريح فيلوسوفياسىنا قاتىستى تۇجىرىمدامالارعا شولۋ جاسالادى. سۋبەكتتىڭ الەمدىك تاريح ۋاقىتىنىڭ اعىمىندا جانە قازىرگى الەۋمەتتىك كەڭىستىكتە ءوزىن انىقتاۋعا دەگەن قابىلەتىمەن سيپاتتالاتىن رۋحاني بولمىستى يگەرۋدىڭ ەرەكشە فورماسى رەتىندەگى تاريحي سانانىڭ تۇسىنىگى انىقتالادى. ۋاقىتتىڭ فيلوسوفيالىق، ءدىني، عىلىمي تۇسىنىكتەرى، ونىڭ ناتۋرالدى فيزيكالىق، استرونوميالىق- حرونولوگيالىق، بيولوگيالىق، قايتالانبالى (تسيكلدى) جانە بىرباعىتتى (لينيالىق), سونداي-اق الەۋمەتتىك جانە تاريحي- مادەني ۇعىمدارى تالدانىپ، سونىڭ نەگىزىندە ۋاقىتتىڭ ءمانى تۋرالى كوزقاراستاردىڭ تاريحي سانا قالىپتاسۋىنا تيگىزگەن اسەرى ايقىندالادى. تاريحي سانانىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى بارىسىندا ايقىندالاتىن ونىڭ ميفولوگيا، فولكلور، ەپوس، كوركەم تۋىندىلار، جىلناما، شەجىرە، عىلىمي-تەوريالىق تۇجىرىمدامالار سياقتى فورمالارىن جىكتەۋ بارىسىندا تاريحي سانانىڭ قۇرىلى- مى، ءمانى مەن مازمۇنى اشىلادى. 

ەكىنشى تاراۋدا الەۋمەتتىك دامۋدىڭ فورماتسيالىق جانە وركەنيەتتىك تاسىلدەرىن ادىسنامالىق سيپاتتاۋدىڭ ناتيجەسىندە كوشپەندىلەردىڭ تاريحي ساناسى مەن تاريحي تانىمىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى زەردەلەنەدى. كوشپەندى حالىقتاردىڭ تاريحي جادى مەن الەۋمەتتىك ەسىنە ءتان تاريحتى بايانداۋدىڭ اۋىزەكى ءداستۇرى مەن شەجىرەلىك ساناسىنىڭ دەرەكتەمەلىك، تاريحنامالىق جانە الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق ماسەلەلەرى تۇجىرىمدالادى. ءۇشىنشى تاراۋدا تاريحي سانا قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ەتنو-الەۋمەتتىك شارتتارىن سيپاتتاۋ بارىسىندا ەۋرازيالىق كوشپەندى وركەنيەت تاريحىنىڭ الەۋمەتتىك جادىلىق بولمىسىن قالپىنا كەلتىرۋگە تالپىنىس جاسالىنادى. ەجەلگى ساقتاردىڭ «اڭ ءستيلى» ونەرى مەن دۇنيەتانىمىن، عۇن داۋىرىندەگى «ەدىلشىلدىكتى»، ورتا عاسىرلارداعى «تۇرانشىلدىق»، «تۇركىشىلدىك»، «وعىزشىلدىق»، «شىڭعىسشىلدىق»، «نوعايشىلدىق» يدەولوگيالارىن، سونداي-اق ء«ۇش ءجۇز»، «التى الاش»، «تۇركىستان»، «قازاق» يدەيالارىن قاراستىرا كەلە، قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني دامۋىنداعى تاريحي سانا كورىنىستەرى، ونداعى ەركىندىك پەن تاۋەلسىزدىك يدەياسىنىڭ تاريحي، رۋحاني ساباقتاستىعى باعامدالادى. ءتورتىنشى تاراۋدا ءداستۇرلى كەزەڭدەگى تاريحتى سيپاتتاۋدىڭ اۋىزشا داستۇرىنەن ارىلعان سوڭ وتارشىلدىق، كەڭەستىك جانە قازىرگى كەزەڭدەردەگى قازاقستاندىق جازبا تاريحنامانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ بارىسى مەن وزەكتى ماسەلەلەرى سىني تۇرعىدا ساراپتالادى. وتكەن عاسىردان باستالعان تاريحنامالىق توڭكەرىستىك احۋال، تەوريالىق تاريحي ويدىڭ دامۋى بارىسىنداعى دۇنيەتانىمدىق پاراديگمالار مەن زەرتتەۋشىلىك ستراتەگيالاردىڭ الماسۋى تالدانىپ، ونىڭ الەۋمەتتىك فيلوسوفيالىق استارلارى قاراستىرىلادى. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەننەن كەيىنگى تاريحي وزىندىك سانانىڭ جاڭعىرۋىمەن، سونداي-اق جاڭارۋمەن جانە جاhاندانۋمەن سيپاتتالاتىن قازىرگى كەزەڭدەگى تاريحي سانانىڭ ترانسفورماتسياسى قازاقستاندىق قوعامدا جۇزەگە اسىپ جاتقان الەۋمەتتىك وزگەرىستەر اۋقىمىندا تۇيىندەلەدى.