بۇكىل بولمىستا، ونىڭ ىشىندە، ءتىپتى، حايۋانات ومىرىندە دە ماقسات بار. ەندەشە ادام ءومىرىنىڭ دە ماقساتى بار. حايۋانات ءومىرى – بۇكىل بولمىستىڭ ەۆوليۋتسيالىق جەتىلۋىنىڭ ءبىر بولىگى. بىراق ولار ونى بىلمەيدى. ولارعا ونى ءبىلۋدىڭ دە قاجەتى جوق. سەبەبى، حايۋانات تابيعاتقا تولىق باعىنادى، وزدەرىندە ەرىك جوق. ينستينكت ارقىلى ولار ەۆوليۋتسيا زاڭدىلىعى بويىنشا ينستينكتپەن ءومىر ءسۇرىپ، تابيعات ۇيلەسىمدىلىگىن بۇزبايدى.

ادامدار مۇلدە باسقا. ولارعا اباي كورسەتكەندەي، ەرىك پەن وزىندىك اقىل بەرىلگەن، سوندىقتان ادامداردىڭ ءوز ءومىرىن وزدەرى وزگەرتۋگە مۇمكىندىگى بار. بىراق، سول ەركىندىگىن دۇرىس پايدالانا الماي، ادامدار وزدەرىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىن ءجيى ۇمىتىپ كەتەدى. سوندىقتان، اركىم ءوزىنىڭ ومىردەگى بورىشىن تولىق اتقارۋ ءۇشىن اۋەلى ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك.

رۋحاني بولمىستىڭ تەرەڭ سىرى اشىلاتىن «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە» اتتى ولەڭىندە اباي ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتى نە ەكەنىن بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى:

مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان ول لاماكان
ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟
جانە وعان قايتپاقسىڭ، ونى ويلاماي،
وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟

ءتۇپ يەگە قايتۋ يدەياسى – ابايدىڭ جۇرەگىندە عانا ەمەس، دانىشپانداردىڭ ايتىپ، قاسيەتتى جازبالاردا راستالعان اقيقات. بۇل اقيقاتتى قانداي ءدىني اعىم بولسا دا راستايدى. مىسالى، قاسيەتتى قۇراندا  «تۇبىندە بارلىعى ماعان قايتادى» (قۇران 23-93) دەگەن ايات بار. اباي دا كوڭىلدە وزگە ماقسات بولماۋى كەرەك ەكەنىن نىقتاپ كورسەتەدى. وسىلاي اباي تىرشىلىكتىڭ تۇپكى ءمانىن بەرىپ وتىر. ول ءمان – ءتۇپ يەگە قايتۋ. قازاق حالقىنىڭ ادام ولگەندە ونى «ءولدى» دەمەي «قايتتى» دەۋى دە بۇل اقيقاتتى بىلگەنىنەن بولسا كەرەك.

ويشىل سونىمەن بiرگە، ءتۇپ يەگە قايتۋدىڭ ادامعا نەگە نەگiزگi ماقسات ەكەنiنە دالەل كەلتىرەدى: ول «مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان» جاراتۋشى، جانە ادام ومiرiنە قاجەتتiنiڭ بارلىعىن بەرگەن ءتۇپ يە. «وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟» دەپ باسقا ماقساتتى iزدەۋ بىلىمسىزدىك ەكەنىن بiلدiرەدi. سونىمەن بiرگە، جاراتۋشى بارلىق جاراتقاندارىنا مەكەن بەرسە دە، ءوزى مەكەنسىز (لاماكان) دەپ، اباي ءتۇپ يەنiڭ باسقا جانداردان ايىرماشىلىعىن كورسەتەدى.

اباي وسىلاي ءومىردىڭ قۇپيا سىرىن اشىپ، ادام ءومىرىنىڭ تۇپكى ماقساتىن كورسەتەدى. بۇل وتە ۇلكەن ماقسات. ءومىردىڭ بۇل تۇپكى ماقساتىنا بىردەن كوتەرىلۋ مۇمكىن ەمەس. وعان جەتۋ ءۇشىن اۋەلى ءومىردىڭ تومەنگى ماقساتتارىنان ءوتۋ كەرەك. تىرشىلىك ماقساتتارىنىڭ بارلىعى باسپالداق ءتارىزدى، تەك قانا وسى تۇپكى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ارنالعان، ءتۇرلى بەلەستەر عانا. اباي ءىلىمى بويىنشا بۇل تومەنگى ماقساتتاردى ءتان قۇمارى، وي قۇمارى جانە جان قۇمارى دەپ ۇشكە بولۋگە بولادى. اباي تەك قانا جان قۇمارىنا كوتەرىلگەننەن كەيىن عانا ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋگە بولاتىنىن بىلدىرەدى. وزگە تومەنگى ماقساتتار تۇپكى ماقساتقا جاتپايدى.

ءومىر جولىن دۇرىس ءوتۋ ءۇشىن ونىڭ زاڭدىلىقتارىن جاقسى ءبىلۋ كەرەك.

بۇل جولدىڭ سيپاتى مەن ونىڭ سەبەبىن اباي بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى:

ءومىر جولى – تار سوقپاق، ءبىر يگەن جاق،
ءيىلتىپ ەكى باسىن ۇستاعان حاق.
يمەك جولدا تىياناق، تەگىستىك جوق،
قۇلاپ كەتپە، تۋرا شىق، كوزىڭە باق.

ءومىر جولى دەگەنىمىز وسى. دانىشپاننىڭ بۇل ءتورت شۋماق ولەڭىن تۇسىنگەن ادام ءومىردىڭ تۇپكى سىرىن دا تۇسىنە بىلەدى. بۇل جولداردا ءومىردىڭ نە ەكەنى، ونى كىمنىڭ جانە قالاي جاسايتىنى، ول جولدىڭ قاسيەتى مەن ماقساتى قىسقاشا وسىلاي تەزيستى تۇردە بەرىلگەن. تەرەڭ فيلوسوفيالىق قاباتتاردى قامتيتىن بۇل عيبراتتى جولداردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن  ولاردىڭ ءاربىر سوزىنە تەرەڭ بويلاپ، جۇرەكپەن سەزىنىپ، تۇسىنە بىلەيىك.

ءومىر جولى – ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي، سوقتىقپالى، سوقپاقسىز كۇردەلى جول. بۇلاي حاقتىڭ ءوزى جاراتقان. ءومىر جولى يگەن جاق (ساداق) ءتارىزدى تىياناقسىز، تەگىستىك جوق. جانە جاقتىڭ ەكى جاعىن ۇستاپ، ءيىلتىپ تۇرعان حاقتىڭ ءوزى. ياعني ادام ءومىرىن حاقتىڭ ءوزى باسقارادى. ءومىر جولىن قالاي ءيىلتۋ – حاقتىڭ قۇزىرىندا. ءىس-ارەكەتتىڭ جاقسى، نە جامان بولۋىنا بايلانىستى ءومىر جولى ءارتۇرلى ءيىلىپ، تياناقسىز بولادى. قارىمتا زاڭدىلىعى وسىعان ارنالعان. الەمنىڭ ادىلەت زاڭدىلىعى بويىنشا اركىم ءوزىنىڭ قادىر-قاسيەتىنە بايلانىستى  ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس وزىنە تيەسىلى ۇلەسىن الادى. قوعام دا سول. الەمدىك ادىلەت زاڭدىلىعى بۇكىل الەم ءومىرىن باسقارادى. نە ەكسەڭ – سونى وراسىڭ. قارىمتا دەگەنىمىز وسى. وسىلاي جاراتقان يە اركىمگە ءوزىنىڭ تيەسىلى نەسىبەسىن بەرەدى. جاقسىلىعىڭ ءۇشىن – جاقسىلىق، جاماندىعىڭ ءۇشىن – قايعى-قاسىرەت. بۇل تابيعي زاڭدىلىق. وسىلاي تار سوقپاقتا، قۋانىش-قايعى ارقىلى ادام ءوزىنىڭ قاتەلىكتەرىنەن ساباق الىپ، شىڭدالىپ، جەتىلىپ، دۇرىس ءومىر سۇرۋگە ۇيرەنەدى. بۇل دا جاراتقاننىڭ ءبىر شاپاعاتى. كەيبىرەۋلەر وسىنى تۇسىنبەي، تىرشىلىكتىڭ قيىندىقتارىنا شىداماي قۇدايعا نارازىلىق بىلدىرەدى. تاعدىردىڭ بەرگەن سىناعىن دۇرىس قابىلداي الماي، ءومىرىن بەيبەرەكەت، بوس اۋرەشىلىكپەن وتكىزەدى، سوڭىندا وكىنىشتە قالادى.

سونىمەن، ءومىر جولى دەگەنىمىز – يىلگەن جاقتىڭ (ساداقتىڭ) ورتاسى، تياناق، تەگىستىك جوق. ءومىردىڭ ەكى جاعى – جاقسىلىق-جاماندىق، شىندىق-وتىرىك، قۋانىش-قايعى، تابيعاتتا اق-قارا، جارىق-قاراڭعى، ىستىق-سۋىق، ۇلكەن-كىشى ءتارىزدى ەكىجاقتىلىق، قاراما-قارسىلىق بار. تىرشىلىكتىڭ جاماندىعىن بىلمەي، ونىڭ جاقسىلىعىن ءبىلۋ، وتىرىكتى بىلمەي شىندىقتى ءبىلۋ، قايعىنى بىلمەي قۋانىشتى ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنى بەلگىلى. ادام ءومىردى كەيدە قۋانىشتا ەمەس، قايعىدا تەرەڭىرەك تۇسىنەدى. ال كۇننىڭ شىعۋى مەن باتۋى، قىس پەن جازدىڭ الماسۋى بولماسا، تابيعات ءومىر سۇرە الماس ەدى. ادام بالاسى ءومىر جولىندا وسى ەكى جاقتىڭ ورتاسىندا ماياتنيك ءتارىزدى تەربەلىپ، جانتالاسۋدا. بۇل ادامدى رۋحاني جەتىلدىرۋ ءۇشىن حاقتىڭ جاساعان جالپىعا ورتاق زاڭدىلىعى. سوندىقتان جاقسى-جامان، قۋانىش-قايعىنى اللانىڭ شاپاعاتى رەتىندە بىردەي ريزاشىلىقپەن قابىلداپ، ساباق الىپ، ومىردە قولدانا ءبىلۋ كەرەك. ءومىر كورىنىستەرىن قابىلداماي، قارسىلىق جاساۋ – اللانىڭ بەرگەن شاپاعاتىن قابىلداماي، وزىنە قارسىلىق جاساۋمەن بىردەي. وسىلاي ادام ۇلكەن كۇنا جاساپ، وزىنە بەرىلگەن باقىتتى ۇستاي الماي، اۋرە بولادى. قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. سەبەبى، مۇنداي تار سوقپاقپەن ءجۇرۋدىڭ ءوزى قاۋىپتى. ۇلى اباي «قۇلاپ كەتپە، تۋرا شىق، كوزىڭە باق» دەپ ءتۇپ يەگە قايتۋ جولىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، دۇرىس جۇرۋگە ۇيرەتەدى. ول ءۇشىن ءومىر زاڭدىلىقتارىن تولىق ءتۇسىنىپ، دۇرىس قولداي ءبىلۋ كەرەك. سوندا عانا ءومىر اعىمىن دۇرىس پايدالانىپ، كەلەسى جاعاعا جەتۋگە بولادى. قاتەلىك جىبەرمە، ساق بول! حاقتىڭ ادىلەتتى جولىمەن ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا ۇمتىلساڭ، وسى ومىردە دە باقىتتى بولاسىڭ. «ادامنىڭ باقىتى ءوز قولىندا» دەگەن ءسوز بوسقا ايتىلماعان.

حاكىم اباي وسىلاي بولمىستىڭ ەكى جاقتىق زاڭدىلىعىن كورسەتەدى. بۇل زاتتىق الەمنىڭ بۇلجىماس زاڭدىلىعى. دۇنيە قىزىعىمەن جۇرگەن پەندە ءوزىنىڭ بىلمەستىگىنەن بۇل زاڭدىلىقتى دۇرىس پايدالانا الماي، ونىڭ پايداسىن كورۋدىڭ ورنىنا، ءوزى ونىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ، تۋ-ءولۋ، جاقسى-جامان، قۋانىش-قايعى ءتارىزدى ەكىۇدايىلىق ىقپالىنا  ءتۇسىپ، جانتالاسىپ، دۇرىس باعىتىنان ايىرىلىپ، زارداپ شەگەدى.

ءومىردىڭ ەكى جاقتىق قاراما-قارسى زاڭدىلىعىن وزگەرتۋگە بولمايدى. تەك قانا ونى دۇرىس ءتۇسىنىپ، دۇرىس پايدالانۋعا عانا بولادى. دۇرىس ءتۇسىنۋ دەگەنىمىز – ءومىردىڭ وسى ەكى جاقتىڭ ورتاسىندا جاتقانىن سەزىنۋ. ادام وسىلاي ءومىردىڭ قۋانىش-قايعىسىن بىردەي قابىلدايدى، سەزىمدەرگە بەرىلىپ، ازاپ شەكپەيدى. سەزىمدەردىڭ وتكىنشى جانە ۋاقىتشا ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەندە ادام تابيعاتتىڭ ىقپالىنان شىعادى. ونداي ادامعا ءومىر تولقىنى اسەر ەتپەيدى. جان تىنىشتىعى كەلەدى.

رۋحاني جەتىلۋ ءۇشىن ءاربىر ادامنىڭ تابيعي قۋاتى اشىلىپ، ونىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا ءتيىستى جاعداي جاسالۋى كەرەك.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz