قوستىلدىلىك پەن قاعازباستىلىق زاردابى
اقپاراتتىق-قاتىستىق تەحنولوگيانىڭ ء(ىت) شارىقتاپ دامۋىنىڭ ارقاسىندا نەبىر ەلەكتروندى قۇرال-جابدىقتاردى پايدالانىپ، قانداي دا بولسىن تىرلىگىمىزدى جەڭىلدەتۋگە قول جەتكىزەمىز بە دەپ جۇرسەك، ول دامەمىزدىڭ جۋىر ماڭدا جۇزەگە اسا قويار ءتۇرى جوق. بۇرىن قولجازبامىز، ءارى كەتكەندە ماشينكاعا باسىلىپ قول قويىلعان قاعازدارىمىز ىسكە جاراي بەرەتىن ەدى، قازىر كەز كەلگەن دۇنيەمىزدى كومپيۋتەرمەن تەرىپ، ءۇش دانا ەتىپ باسىپ شىعارۋمەن قويماي، ەلەكتروندى نۇسقاسىن دا ديسكىگە جازىپ ۇسىناتىن بولدىق.
بۇل ازداي-اق، قوستىلدىلىك پەن كوپتىلدىلىكتىڭ كەسىرىنەن ورىسشا، ءتىپتى اعىلشىنشا نۇسقاسىن دا ءۇش دانا ەتىپ شىعارىپ، نەبىر قۇجاتتار مەن اقپار-مالىمەتتەردىڭ، ەسەپ-قيساپتاردىڭ استىندا قالدىق. سولاردى دايىنداۋعا كەتىپ جاتقان ەسىل ۋاقىتتى ايتپاعاندا، قاعاز-بوياۋعا، ەنەرگياعا كەتىپ جاتقان شىعىننىڭ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا اكەلىپ جاتقان جالپى زالالىن ەشكىم ويلاپ جۇرگەن جوق سياقتى.
اقپاراتتىق-قاتىستىق تەحنولوگيانىڭ ء(ىت) شارىقتاپ دامۋىنىڭ ارقاسىندا نەبىر ەلەكتروندى قۇرال-جابدىقتاردى پايدالانىپ، قانداي دا بولسىن تىرلىگىمىزدى جەڭىلدەتۋگە قول جەتكىزەمىز بە دەپ جۇرسەك، ول دامەمىزدىڭ جۋىر ماڭدا جۇزەگە اسا قويار ءتۇرى جوق. بۇرىن قولجازبامىز، ءارى كەتكەندە ماشينكاعا باسىلىپ قول قويىلعان قاعازدارىمىز ىسكە جاراي بەرەتىن ەدى، قازىر كەز كەلگەن دۇنيەمىزدى كومپيۋتەرمەن تەرىپ، ءۇش دانا ەتىپ باسىپ شىعارۋمەن قويماي، ەلەكتروندى نۇسقاسىن دا ديسكىگە جازىپ ۇسىناتىن بولدىق.
بۇل ازداي-اق، قوستىلدىلىك پەن كوپتىلدىلىكتىڭ كەسىرىنەن ورىسشا، ءتىپتى اعىلشىنشا نۇسقاسىن دا ءۇش دانا ەتىپ شىعارىپ، نەبىر قۇجاتتار مەن اقپار-مالىمەتتەردىڭ، ەسەپ-قيساپتاردىڭ استىندا قالدىق. سولاردى دايىنداۋعا كەتىپ جاتقان ەسىل ۋاقىتتى ايتپاعاندا، قاعاز-بوياۋعا، ەنەرگياعا كەتىپ جاتقان شىعىننىڭ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا اكەلىپ جاتقان جالپى زالالىن ەشكىم ويلاپ جۇرگەن جوق سياقتى.
وسى رەتتە ورىستاردىڭ ءحىح عاسىردا «ي» مەن «ا»، «ي» مەن «ۋ»، «ي» مەن «و»، «ت» مەن «س»، «ت» مەن «ش»، «ش» مەن «ش» دىبىس تىركەسىمدەرى – جازىلاتىن ماتىندەردە قاتار كەلىپ، ءجيى قولدانىلاتىنىن، سول سەبەپتەن ولاردى قايتا-قايتا جازىپ، قاعاز بەن بوياۋدى جانە ۋاقىتتى ارتىق جۇمساۋدىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن ەسكەرىپ، قانشا قاعاز، بوياۋ، ۋاقىت جۇمسالاتىنىن مۇقيات ەسەپتەپ شىعارىپ، قارجى ۇنەمدەۋ ءۇشىن ولاردىڭ ورنىنا «يا»، «يۋ»، «يو»، «تس»، «چ»، «شش» ارىپتەرىن ويلاپ تاۋىپ، ءوز الىپبيلەرىنە ەنگىزىپ، رەفورما جاساعانى ەسكە تۇسەدى.
ەلىمىزدە ورنىققان قوستىلدىلىك پەن كوپتىلدىلىك جاعداياتقا (سيتۋاتسياعا) بايلانىستى قاعازباستىلىق ءوستىپ ءورشىپ تۇرعاندا بەرىلەتىن ماتەريالدارى ءبىرىن-ءبىرى ونشا قايتالاماسا دا، يدەيالىق ۇستانىمى بىردەي «الماتى اقشامى» مەن «ۆەچەرني الماتى»، «ايقىن» مەن «ليتەر» سياقتى ەكى تىلدە جارىق كورەتىن گازەت-جۋرنالداردىڭ، ەكى تىلدىك ماتەريالداردى ارالاستىرىپ بەرەتىن ۋنيۆەرسيتەت-ينستيتۋتتىق گازەتتەردىڭ وركەن جايا بەرەتىنى ءسوزسىز.
ال وتاندىق تەلەارنالارىمىز ەكى تىلدە بىردەي كەزەك-كەزەك حابار-وشار جۇرگىزەتىنى ازداي-اق، ولاردىڭ تەك قازاق قوعامىنا عانا ارنالعان-اۋ دەيتىن باعدارلامالارى دا وسىنداي دەرتپەن اۋىرىپ، كونتسەرتتەر مەن دۋمانداردى (شوۋلاردى) ەكى تىلدە قاتار جۇرگىزۋمەن قوسا، كەيىپكەرلەرى شۇبار تىلدە سويلەيتىن كينوسىماقتار ءتۇسىرىپ، سولارىن ورىسشا حابار تاراتۋ ۋاقىتىندا ەمەس، قازاق قوعامىنا ارنالعان ۋاقىتتا كورسەتۋدى ادەتكە اينالدىرا باستادى.
بۇدان، ونداي دۇنيەلەردى ورىستىلدىلەردىڭ كەرەك قىلمايتىندىعىن ەسكەرسەك، تاعى دا قازاقتىلدى قوعام ۇتىلىپ وتىر. وسىنداي باعدارلامالار مەن كينولاردى دايىنداپ، حالىققا ۇسىنۋشىلار، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وسى ارەكەتتەرىمەن سول باعدارلامالاردى، سول كينولاردى تاماشالايتىن قازاقتىلدى قاۋىمدى بىرتىندەپ ورىس تىلىنە باۋىر باستىرىپ، ورىستاندىرۋدى كوزدەپ جۇرسە كەرەك، الدە بىرەۋلەردەن سونداي تاپسىرما العان با ەكەن؟!
قاعازباستىلىقتىڭ ناعىز كوكەسى، كەڭ ەتەك جايعان جەرى – ءبىلىم وشاقتارى مەن عىلىم سالالارى جانە عىلىمي مەكەمەلەر. مۇعالىمدەر مەن وقىتۋشى-پروفەسسورلار جوعارى جاقتىڭ وقۋ ۇدەرىسىن وڭتايلاندىرۋعا «اسا قاجەت» دەگەن «جاڭاشىلدىق (يننوۆاتسيالىق)» نۇسقاۋلارىن باسشىلىققا الىپ، ءوزى جۇرگىزەتىن ساباققا، ءوزى وقيتىن دارىسكە تياناقتى دايىندالىپ، وقۋشى-ستۋدەنتتەرگە زاماناۋي ساپالى ءبىلىم بەرۋدىڭ ورنىنا وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەننىڭ قاجەتتى-قاجەتسىز سان الۋان قۇجاتتارىن جازىپ، قاعازعا باسىپ شىعارۋمەن قاتار، ولاردىڭ ەلەكتروندى نۇسقالارىن دا سايتتارعا ەنگىزىپ، اۋرە-سارساڭمەن كۇندەرىن وتكىزىپ ءجۇر. ال عىلىمي كادرلار قر بعم عك تاراپىنان جاريالاناتىن ىرگەلى، قولدانبالى، جاڭاشىلدىق عىلىمي جوبالار بايقاۋلارىنا قازاق-ورىس-اعىلشىن تىلىندە جوبا ازىرلەپ، ۇلكەن ماشاقاتتى باستان كەشۋدە.
ولاردىڭ وسىنداي قاعازباستىلىقپەن دايىنداعان عىلىمي جوبالارى بايقاۋدان ءوتىپ، ورىندالا باستاعاندا ءتۇرلى اقپار-مالىمەت، ەسەپ-قيساپ بەرۋ دەگەن تاۋقىمەت باستالادى. ايتەۋىر، قر بعم عك-ءنىڭ تالاپ-ەرەجەلەرى تەك ورىس تىلىندە بولسا دا، عىلىمي جوبالاردىڭ ءتۇرلى كەزەڭدىك ەسەپتەرىنىڭ رەفەرتاتتارى ەكى تىلدە جازىلاتىنىمەن، ءبىر تىلدە – قازاق نەمەسە ورىس تىلىندە قابىلداناتىنا شۇكىرلىك دەيسىڭ. بىراق عك-ءنىڭ سول تالاپ-ەرەجەلەرىنىڭ بارلىق شارتتارىن ورىنداپ، ولارعا جولداناتىن اي-توقسان سايىنعى ۇساق-تۇيەك اقپار-مالىمەتتەردى ايتپاعاندا، قالىڭدىعى ەكى ەلىدەي (100-150 بەت) بولاتىن ەسەپتەردى دايىنداۋعا جۇمسالاتىن ۋاقىت – عىلىمي-زەرتتەۋدىڭ قورىتىندى ناتيجەسىنىڭ ساپالى بولىپ شىعۋىنا ايتارلىقتاي زالالىن تيگىزىپ جاتىر.
بارىمىزگە بەلگىلى، تىلدىك ساياساتىن ۇلتتىق مۇددەگە نەگىزدەپ جۇرگىزەتىن ەلدەر، ەگەر مەملەكەتتىك تىلىمەن قوسامجارلاسىپ ەكىنشى ءبىر ءتىل ساياسي-قوعامدىق ءتۇرلى قىزمەت اتقاراتىن بولسا، قاعازباستىلىق (بيۋروكراتيزم) كۇشەيەتىنىن ءبىلىپ، وعان ەشقاشان جول بەرمەيدى. ال بىزدەشە، ەلىمىزدەگى قازىرگى تىلدىك جاعدايات مەملەكەتتىك ءىس جۇرگىزۋگە دە قول بايلاۋ بولىپ، قاعازباستىلىققا ۇرىندىرىپ، زور الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق زيان اكەلۋدە. بۇدان ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق-تىلدىك ساياساتى وزگەرمەيىنشە جۋىر ماڭدا قۇتىلا المايتىنىمىز انىق.
بىزدەگى ءبىر داراقىلىق
قازاق عىلىمى دامۋىنىڭ قازىرگى احۋالىنا ءمان بەرىپ، نازار اۋدارساق، ءبىر ءسات كوڭىلىڭە كۇدىك-كۇمان ۇيالايدى. سەبەبى قازاق ءتىلى ەلىمىزدىڭ 1989 جىلدان باستاپ مەملەكەتتىك ءتىلى بولعانىنا 25 جىل بولسا دا، قازاق عالىمدارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىستىڭ عىلىمى مەن عىلىمي ءستيلىن ء(تىلىن) دامىتاتىن رەسەيدىڭ بار ەكەنىن مۇلدەم ەستەن شىعارىپ، قازاق قوعامىنا عانا قاجەتتى، باسقالارعا قاجەتتىلىگى شامالى-اۋ دەيتىن قوعامدىق-گۋمانيتارلىق باعىتتاعى (قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، قازاق تاريحى مەن مادەنيەتى، قازاق ەتنوگرافياسى، ەتنولينگۆيستيكاسى ت.ب.) عىلىمي جوبالار مەن زەرتەۋلەردىڭ ءوزىن جانە سولاردىڭ ءتۇرلى كەزەڭدىك ەسەپتەرىن ورىسشا ورىنداپ، دايىنداپ ءجۇر.
وتانداس وزگە ۇلت وكىلدەرى مەن ءورىستىلدى ءوز قانداستارىمىزدى جانە شەتەلدىكتەردى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ، قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ جاعدايى اسا كوپ ويلاندىرىپ، جاندارىن اۋىرتا قويمايتىنى بەلگىلى. ويتكەنى ۇلتتىق ماسەلەلەردى وڭتايلى شەشۋ قازاققا عانا قاجەت. سوندىقتان دا قازاقتىلدى ماماندار (مۇعالىم، وقىتۋشى، عالىم ت.ب.) ءوز كاسىبىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن ءوز تىلىندە زەرتتەپ-زەردەلەپ، ءوز ەلىندە ماسەلە ەتىپ كوتەرە الادى جانە ونىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن قازاقتىلدى قوعام عانا باعالاي الادى.
وسى ءبىر ۇلتتىق عىلىمدارعا قاتىستى ماسەلەنى قاپەرگە الماي جۇرگەن قر بعم عك ماتەماتيكا، فيزيكا، جاراتىلىستانۋ، تەحنيكا، مەديتسينا عىلىمدارىنا قويىلاتىن تالاپتى ۇلتتىق گۋمانيتارلىق-قوعامدىق عىلىمدارعا دا قويىپ ءجۇر. راس، جوعارىدا اتالعان ماتەماتيكا سياقتى عىلىمداردىڭ بەلگىلى ءبىر ۇلتقا قىزمەت ەتۋىمەن قاتار جالپىادامزاتتىق ورتاق سيپاتى بار. ونىڭ ۇستىنە سول عىلىمدار بويىنشا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ ماڭىزدىلىعى مەن جاڭاشىلدىعىن، وزەكتىلىگى مەن قاجەتتىلىگىن سارالايتىن ءبىلىمدى دە بىلىكتى مامانداردىڭ ءبىر ەل كولەمىندە جەتكىلىكتى مولشەردە بولا بەرمەۋى دە، بار بولعاننىڭ وزىندە 100 دانامەن شىعاتىن عىلىمي زەرتتەۋلەر جيناعى مەن از تارالىمدىق عىلىمي جۋرنالداردىڭ ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە شاشىراپ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن سول مامانداردىڭ بارىنە بىردەي قولجەتىمدى بولا بەرمەۋى دە مۇمكىن. سول سەبەپتەن اتالعان عىلىمداردىڭ نەگىزگى ناتيجەلەرىن الەمگە تانىمال تىلدە (اعىلشىن، يسپان ت.ب.) عىلىمي ماقالا رەتىندە دايىنداپ، دۇنيەجۇزى ەلدەرىنىڭ بىلىكتى ماماندارىنىڭ قولىنا تيەدى-اۋ دەيتىن يمپاكت-فاكتورلى جۋرنالداردا جاريالاپ، تالقىلاۋعا ۇسىنۋ قاجەت تە شىعار. مىنە، وسىنىڭ ۇلتتىق گۋمانيتارلىق عىلىمدارعا قاجەتى بار ما؟ جوق دەپ بىردەن كەسىپ ايتۋعا بولادى.
ۇلتتىق گۋمانيتارلىق عىلىمدار بويىنشا ەلىمىزدە جارىق كورگەن ماقالالاردى قازاق ءتىلىن بىلەتىن كەز كەلگەن كوزى قارىقتى، ءبىلىمدى، ورەلى جان، ول – ماتيماتيك، فيزيك، حيميك، اگرونوم، دارىگەر، مەحانيك، تەحنولوگ، تەولوگ ت.ب. بولسان، ءتۇسىنىپ، پايىمداپ وقىپ، وعان ءوز پىكىرىن بىلدىرە الادى. تىڭ جاڭالىعى، ۇسىنىس-پىكىرى جوق، بۇرىن دا ايتىلعان ماسەلەنى قاۋزاعان، ءتىپتى بىرەۋلەردىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرىنە «جيەندىك» جاساعان دۇنيەلەردى لاقتىرىپ تاستايدى نەمەسە ءوزىنىڭ سىني كوزقاراسىن بىلدىرەدى. دەمەك، ۇلتتىق عىلىمداردىڭ كەڭ تالقىلاۋعا ءتۇسىپ، سارالاناتىن جەرى، ناعىز عىلىمي ورتاسى تەك ءوز ەلىمىز عانا.
الايدا وسىنى ەسكرمەگەن ءبىزدىڭ بۇكىلالەمگە تانىلۋعا تىم قۇشتار جەتەكشى-باسشىلارىمىز، ەل باستار «سەركەلەرىمىز» ۇلتتىق عىلىم ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن وقىتۋشى-پروفەسسورلاردان، ىزدەنۋشى-عالىمداردان الىس شەتەلدە (جاقىن شەتەل – بۇرىنعى كسرو ەلدەرى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ولاردا جاريالانعان ماقالالاردىڭ عىلىمي قۇندىلىعى تومەن بولىپ ەسەپتەلىنەدى), ونىڭ وزىندە تومسون رەيتەر، سكوپۋس مالىمەتتەر بازاسىنا ەنەتىن يمپاكت-فاكتورلى جۋرنالداردا عىلىمي ماقالا جاريالاۋلارىن تالاپ ەتىپ كەلە جاتقانىنا 6-7 جىل بولدى. باستى ۋاجدەرى (موتيۆيزاتسياسى) – قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىمىنىڭ «كەرەمەت» جەتىستىكتەرىن الەمگە پاش ەتىپ، ەلىمىزدى تانىتۋ. تاۋەلسىزدىك الىپ، ەگەمەن ەل اتانعانىمىزعا جانە الەمگە تانىلامىز دەپ الاشاپقىن بولىپ تىراشتانىپ جۇرگەنىمىزگە 23 جىل بولدى، قاشان تانىلىپ بولادى ەكەنبىز؟!
ءبىزدىڭ اڭعالدىعىمىز بەن داراقىلىعىمىزدى ءتيىمدى پايدالانىپ وتىرعان شەتەلدەر نەبىر يمپاكت-فاكتورلى جۋرنالداردى اشىپ تاستادى. جاريالايتىن ءار عىلىمي ماقالامىز ءۇشىن ءاربىر جۋرنال وزدەرىنىڭ رەيتينگىلىك دارەجەسىنە سايكەس بىزدەن 50-200 مىڭ تەڭگەنى قاقشىپ الىپ وتىر. بۇكىل ادامزات ءۇشىن ماڭىزدى عىلىمي ماقالا بولسا، نەگە تەگىن جاريالامايدى؟ وسىعان وي جىبەرىپ كوردىك پە؟
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قۇندى ماقالا ەشۋاقىتتا دالادا قالمايدى. وعان ءوز باسىم كۋا بولعان ءبىر وقيعا دالەل. مەنىڭ مارقۇم ناعاشىم – ماتەماتيكا-فيزيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى توقتار نۇرەكەنوۆ ناعىز عالىم ادام ەدى. الەمنىڭ 200 تانىمال ماتەماتيكتەرىنەن تۇراتىن قاۋىمداستىعىنىڭ ءبىر مۇشەسى بولاتىن. ءبىر كۇنى ۇيىنە بارسام، ناعاشىم شات-شادىمان كۇيدە وتىر ەكەن. سەبەبىن سۇراسام، ناعاشىم ءبىر ماڭىزدى ماقالانى اياقتاپ، باسپاعا ۇسىنىپتى. مەن كولەمى مەن قانشا ۋاقىتتا جازعانىن سۇرادىم. ناعاشىمنىڭ سول جەتى بەتتىك ماقالانى جازۋعا ەكى جىلداي وتىرعانىن ەستىگەنىمدە 5-6 بەتتىك ماقالانى ەكى-ءۇش كۇندە جازىپ تاستايتىن گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ ءبىر وكىلى – ءوز باسىم، ىشتەي، «ويپىرم-اي، ءا! بۇنداي دا بولادى ەكەن-اۋ!» دەپ قاتتى قايران قالعانمىن.
مىنە، قىزىق! بىرەر ايدان سوڭ، اقش-تان تەلەفون شالىنىپ، ولار اۋدارماشى ارقىلى سويلەسىپ، ماسكەۋدىڭ اتاقتى ءبىر جۋرنالىندا جاريالانعان سول ماقالانى اعىلشىن تىلىنە وزدەرى اۋدارىپ باسۋعا رۇقسات سۇراپتى. ارينە، ناعاشىم كەلىسىمىن بەرگەن. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، اقش-تان ناعاشىما جۋرنالدىڭ ءبىر داناسى مەن 500 دوللار كولەمىندە قالاماقى كەلدى. بۇل ۋاقىت – وتكەن عاسىردىڭ 90 جىلدارىنىڭ باسى بولاتىن.
عالىمدارىمىزدىڭ قۇندى عىلىمي وي-تۇجىرىمدارىنىڭ بوستان-بوسقا ءراسۋا بولىپ، سىرتقا كەتىپ جاتقانىن ويلاعاندا ەلىمىزدىڭ تەك پايدالى قازبا بايلىقتارى عانا ەمەس، عىلىمي، رۋحاني بايلىقتارى دا تونالىپ جاتىر-اۋ دەيسىڭ. بۇرىن، پاتشالىق، ءتىپتى كەڭەستىك داۋىردە ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىزدى، وي-سانامىزدى، مىنەز-قۇلقىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى، قىسقاسى ءبىزدى جان-جاقتى زەرتتەپ-زەردەلەپ، وزدەرىنىڭ جىمىسقى ماقسات-مۇددەلەرىنە پايدالانۋ ءۇشىن ولار ءوز زەرتتەۋشى-شپيوندارىن (ن.ي.يلمينسكي، ا.ە.الەكتوروۆ، ا.ۆ.ۆاسيلەۆ، ۆ.ن.كاتا-رينسكي ت.ب.) جىبەرىپ، ەتنوگرافيالىق ءتۇرلى مالىمەتتى وزدەرى جيناۋشى ەدى، ەندى ءبىز ءوزىمىز ولاردىڭ الاقانىنا تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ سالىپ بەرۋمەن قويماي، سول ماتەريالدارىمىزدى جاريالاعانى ءۇشىن قوماقتى اقشا تولەيتىن بولدىق. قازىر ولار سولارىمىزدى ءبىزدى زەرتتەپ-زەردەلەۋگە پايدالانا ما، جوق پا، ونى انىقتاۋ ءوز الدىنا ءبىر بولەك ماسەلە بولار، ال ءبىزدى تەسپەي سورىپ، اقشا تابۋدىڭ كوزى رەتىندە پايدالانىپ، «الەمگە ايگىلى بولاسىڭ» دەپ جاس بالاشا الداپ وتىرعانى داۋسىز.
جارايدى، ولاردىڭ ونداي ارام پيعىلى جوق، ءبىزدىڭ عىلىمي قۇندى ويلارىمىزدى جارىققا شىعارىپ، الەمگە تانىتىپ، بۇكىل ادامزاتتىق ورتاق يگىلىككە اينالدارۋ ءۇشىن قىزمەت ەتىپ جاتىر-اق دەيىك، بىراق يمپاكت-فاكتورلى جۋرنالداردا عىلىمي ماقالا جاريالاۋدىڭ قيىندىعى شاش ەتەكتەن. ونىڭ قيىندىعى نەدە دەگەندە مىنالاردى اتاپ ايتۋعا بولادى: ماقالا الەمدىك تىلدەردىڭ بىرىندە (اعىلشىن، فراتسۋز، نەمىس ت.ب.) جازىلىپ، جۋرنالدىڭ قوياتىن تالاپ-ەرەجەلەرىنە سايكەس قۇرىلۋى جانە مازمۇندالۋى قاجەت; ونىڭ كولەمى – 5 بەت (1 ينتەرۆال، 14-شريفت), وندا دايەكسوز كەلتىرىلگەن نەمەسە سىلتەمە جاسالعان ادەبيەتتەردىڭ سانى – 30-دان كەم بولماۋى ءتيىس; جاريالاۋعا ۇسىنىلعان ماقالاعا اتاق-دارەجەسى جوعارى ءبىر عالىم رەتسەنزيا جازىپ، ءوز قولىن قويىپ، مورمەن راستاۋى قاجەت; ماقالاعا قوسىمشا رەتىندە جارتى بەتتىك اڭداتپا (اننوتاتسيا) مەن ءبىر بەتتەن كەم ەمەس رەفەرات قوسا جىبەرىلەدى. بۇنىڭ ءبارى جاريالايتىن ماقالا تىلىندە (اعىلشىن ت.ب.) بولۋى كەرەك. راس پا ەكەن، كىم ول جاعىن انىقتاپتى، ايتەۋىر جىبەرىلگەن ماقالانى يمپاكت-فاكتورلى جۋرنال رەداكتسياسى قابىلداپ العاننان كەيىن وزدەرىنىڭ ءبىر عالىمىنا بەرىپ، ساراپتامادان وتكىزىپ، ول ماقۇلداعان سوڭ عانا 4-5 ايدان كەيىن جاريالايدى. ەگەر ماقالاڭىز ساراپتامادان وتپەي قالىپ، جارامسىز دەپ تانىلسا، قۇيعان اقشاڭىزدىڭ (جۋرنال رەيتينگىسىنە سايكەس، ءبىزدىڭ اقشامەن 50-200 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا) جەلگە كەتكەنى دەي بەرىڭىز.
اقشاڭىز كۇيىپ كەتپەۋى ءۇشىن جانىڭىزدى بەرىپ، بارىڭىزدى سالىپ، تارتىمدى ەتىپ جازۋعا تىرىسىپ-اق باعاسىز. سوسىن ونى ورىسشاعا ءبىر، اعىلشىنشاعا ەكى اۋدارتىپ، تاعى دا شىعىنعا باتاسىز. ورىسشا، اعىلشىنشا اۋدارمانىڭ قۇنى – ءار بەتىنە 1500-2000 تەڭگە. ورىسشا ازداپ بىلەتىنىڭىزگە وراي، ورىسشا اۋدارما ساپاسىنىڭ «اسا» ەڭبەكتەنىپ جازعان تۇپنۇسقاڭىزعا قانشالىقتى سايكەس كەلەتىنىن ءوزىڭىز باعامداي الاسىز، ال اعىلشىنشاسىنىڭ ساپاسىن بىرنەشە مايتالمان مامانعا قايتا-قايتا قاراتىپ بارىپ، ءبىر جونگە كەلتىردىم-اۋ دەگەن كەزىڭىزدە جۋرنالعا جولدايسىز. ارينە، اعىلشىنشاعا دالمە-ءدال جاقسى اۋدارىلدى-اۋ دەگەن سەنىمىڭىز اقتالىپ، ماقالاڭىز 4-5 ايدان كەيىن جاريالانىپ جاتسا، جاقسى. مىنە، وسىنداي تاۋقىمەتتەن سوڭ، بۇيتكەن يمپاكت-فاكتورلى جۋرنالى دا، وندا جاريالانعان ماقالاسى دا قۇرىسىن دەپ ءتۇڭىلىپ كەتەسىز.
سوعان قاراماستان، ونى قاجەتسىنگەن ۇلتتىق گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالالارىنىڭ عالىمدارى ءوز زەرتتەۋلەرىندە ء «تىل ارالىق بايلانىس»، «ادەبي، مادەني ىقپالداستىق»، «قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماڭىزعا يە»، «جاھانداسۋ ۇدەرىسىنە ىقپالى بار»، «تاريحي تانىمدى تولىقتىرۋعا قاجەت»، «جالپى ادامزاتتىق ورتاق قۇندىلىق» دەگەن سياقتى ت.ب. ماسەلەلەردى جەلەۋ ەتىپ، نەگىزگى وزەك رەتىندە كورسەتىپ، قالاي دا ءبىر قيسىنىن كەلتىرىپ ماقالا جازىپ، سول جۋرنالداردا شىعارۋعا تىرىسىپ-اق باعۋدا. ءسويتىپ، ءوز ماقالالارىن سول جۋرنالداردا ءايتىپ-ءبۇيتىپ شىعارىپ ءجۇر.
ويتپەگەندە قايتسىن، وقۋ ورىندارى مەن عالىمي مەكەمەلەر باسشىلارىنا ءسىزدىڭ ءوز ەلىڭىزدەگى عىلىمي وي-تۇجىرىمىڭىزدىڭ قۇندالىعى قاجەت ەمەس. الىس شەتەلدىك يمپاكت-فاكتورلى جۋرنالداردا عىلىمي جاريالانىمىڭىز بولسا عانا مىقتى عالىمسىز جانە عىلىمي ىسكەرلىگىڭىزدى باعالاپ، جالاقىڭىزعا از-ماز تيىن-تەبەن قوسۋدىڭ رەيتينگىلىك شكالاسىندا وتاندىق باسىلىمدا جاريالانعان ءاربىر ماقالاڭىز ءۇشىن 10 بالل الاتىن بولساڭىز، يمپاكت-فاكتورلى جۋرنالداعى ءبىر ماقالاڭىزعا 100 بالل الاسىز.
ەسكەرە كەتەتىن ءبىر ماسەلە – رەيتينگىلىك بالل قويۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ورتاق قاعيداسى جوق. ونى ءار وقۋ ورنى مەن عىلىمي مەكەمە وزدەرىنىڭ قالاۋىمەن بەلگىلەيدى.
ەلىمىزدىڭ قازىرگى «ستراتەگيالىق» ۇستانىمىنا وراي، يمپاكت-فاكتورلى جاريالانىم الەمدىك دامىعان ەلدەرمەن جان-جاقتى قارىم-قاتىناس جاساپ، ىقپالداستىق (ينتەگراتسيالىق) بايلانىستار ورناتۋ ءۇشىن، مۇمكىن، كەرەك-اق شىعار. ونىڭ ۇستىنە باتىس ەۋروپالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قابىلداپ، بولونيا دەكلاراتسياسىنا قول قويىپ، ءبىلىم بەرۋدىڭ ءۇش دەڭگەيلى (باكالاۆريات، ماگيستراتۋرا، دوكتورانتۋرا) جۇيەسىن ءبىرتۇتاس قۇرىلىم رەتىندە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ەندىردىك قوي. وسى جۇيەنىڭ تالابىنا وراي، رھد-دوكتورى اتاعان الۋعا ۇمىتكەر دوكتورانتتار دا يمپاكت-فاكتورلى جۋرنالداردا 2-3 عىلىمي ماقالا جاريالاۋعا مىندەتتى.
ءسويتىپ، قانشا تۋلاساق تا، تەك ەكونوميكالىق جاقتان عانا ەمەس، عىلىم-ءبىلىم، رۋحاني الەم بويىنشا دا شەتەلدىكتەرگە اربالىپ، ولاردىڭ تورىنا توپ ەتىپ ءتۇسىپ، شىرمالىپ، تاۋەلدى بولىپ قالعانىمىزدى بىلمەي قالعان سياقتىمىز.
الايدا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ۇلتتىق ساياسات تۇرعىسىنان قاراعاندا يمپاكت-فاكتورلى جاريالانىمنىڭ بىزگە، ياعني ۇلتتىق گۋمانيتارلاق عىلىم وكىلدەرىنە بەرەر تۇگى جوق سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. ءوزىمىزدى ءوزىمىز تانىپ بوماي جاتقاندا، ءوز قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىنە ءوزىمىز جەتە الماي جۇرگەندە الەمدىك وركەنيەتكە سۇبەلى ۇلەس قوسامىز دەپ تىراشتانۋىمىز اسقان داراقىلىق ەمەس پە ەكەن دەگەن وي كەلەدى.
دۇنيەجۇزى ەلدەرىنىڭ دامۋ تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك، الدىڭعى قاتارداعى دامىعان ەلدەردىڭ ەشقايسىسى وزدەرىنىڭ اسىل دۇنيەلەرىن، ول عىلىمي، ادەبي، مادەني قۇندىلىقتار بولسىن، سونى يگىلىگىنە جاراتىپ، دامىپ-وركەندەسىن دەپ وزگە دامۋشى ەلدەردىڭ ءبىرىنىڭ تىلىنە ەش ۋاقىتتا وزدەرى اۋدارىپ بەرمەگەن ەكەن. ءدىنىن بولسىن، مادەنيەتىن بولسىن، تاعى باسقالارىن بولسىن ءوز تىلىندە ۋاعىزداپ، ءوزىنىڭ وتارىنا، ءوزىنىڭ رۋحاني قۇلدارىنا اينالدىرۋمەن بولىپ كەلىپتى.
جاسىراتىنى جوق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ دەنى ورىس تىلىندە جازىلىپ كەلەدى، ياعني قازاقتان شىققان عالىمدار ءوز بويىنداعى ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن، نەبىر عىلىمي وي-تۇجىرىمدارىن، ەڭ اۋەلى، ءوز تىلىندە ءوز قانداستارىنا بەرۋدىڭ ورنىنا وزگە تىلدە جازىپ، كەيبىر قازاق اقىن-جازۋشىلارى سياقتى ورىس ءتىلىن، ادەبيەتىن، عىلىمىن، مادەنيەتىن، وركەنيەتىن دامىتۋعا ارناپ ءجۇر.
البەتتە، بۇنى جاقسى تۇسىنەتىن ولار (ورىس، ءجويىت، اعىلشىن، فرانتسۋز ت.ب.) تەگىن ەڭبەك قىلاتىن «رۋحاني قۇلدارىنان» وڭايلىقپەن قالايشا ايىرىلسىن. ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا جانە ت.ب. عىلىمداردى «بۇكىل الەمدىك ورتاق عىلىمدار» دەپ بارىنشا ۋاعىزداپ جالعان پىكىر قالىپتاستىرۋمەن قويماي، تابيعي ءبىتىم-بولمىسىمىزدان بىرتىندەپ اجىراپ-الىستاپ بارا جاتقان بىزدەردىڭ ۇلتتىق گۋمانيتارلىق عىلىمدارىمىزدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن دە حالىقارالىق دەڭگەيدە قاراستىرامىز دەپ سانامىزدى ودان سايىن ۋلاۋدا. سوندىقتان دا ءبىز وسى ءبىر قۇيتىرقى ساياساتتىڭ مانىسىنە تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، كەڭىرەك ويلاپ، وعان اسا ءمان بەرىپ، ۇلتتىق وي-ساناعا، ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىككە، ۇلتتىق سالت-داستۇرگە، ۇلتتىق ادەپ-عۇرىپقا قاتىستى عىلىمداردىڭ قازاقشا جازىلعان زەرتتەۋلەرىن ءوز ەلىمىزدە، ءارى كەتكەندە تۇركىتىلدى ەلدەردە عانا جاريالاپ، قازاقتىلدى قوعامنىڭ نەمەسە تۇركى الەمىنىڭ تالقىلاپ سارالاۋىنا ۇسىنۋىمىز كەرەك.
قازاق تىلىندە جازسام، مەنىڭ ەڭبەگىمدى ەشكىم وقىمايدى، بۇكىلالەمگە تانىلماي قالامىن دەگەن بەيۇلتتىق نەمەسە داڭعويلىق نيەتتەن دە ارىلعاندىعىمىز ابزال بولار. ەگەر سول قازاقشا جازىلعان ەڭبەكتەرىمىز، ەڭ اۋەلى، وزىمىزگە قىزمەت ەتىپ، يگىلىگىمىزگە جاراپ جاتسا، ءسويتىپ ءبىر، ءبىز دە ۇشپاققا جەتىپ، باق پەن ابرويعا كەنەلىپ، قۋانىپ جاتساق، «اۋ! مىنا قارا قازاقتى ءماز-ءمايرام ەتىپ، قارىق قىلعان بۇل نەتكەن كەرەمەت دۇنيە» دەپ، ەڭ الدىمەن ورىستاردىڭ وزدەرى-اق ادەمىلەپ ءوز تىلىنە اۋدارىپ الارى ءسوزسىز. اباي اتامىز ايتقانداي، «اقىماق ءوزىن ماقتاپ بىلجىرايدى، بويىڭا ولشەپ سويلەسەڭ، نەڭ قۇرىيدى، جاقسى بولساڭ، جارىقتى كىم كورمەيدى، ءوز باعاڭدى وزىڭنەن كىم سۇرايدىنىڭ» كەبىنە كەلتىرمەي، ۇلتتىق بارلىق مۇمكىنشىلىگىمىز بەن الەۋەتىمىزدى الدىمەن وزىمىزگە ارنايىق، سوسىن بارىپ باسقا جۇرتقا قاراسايىق.
سونداي-اق كوركەم پروزامىز بەن پوەزيامىزدىڭ وزىق ۇلگىلەرىن دە وزگە ۇلت قاجەتسىنە مە، جوق پا، سوعان قاراماستان، جالپاڭداپ، بۇكىل الەمگە ايگىلى بولۋعا سونشالىقتى قاتتى قۇمارتىپ، ءوزىمىز اۋدارىپ بەرۋدى دە توقتاتقان ءجون سياقتى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ قاجەتىمىزگە جاراسىن، وسىلاردى وقىپ، وي-ءورىسىن كەڭەيىپ، ادام بولسىن دەپ وزدەرىنىڭ قاي اسىل دۇنيەسىن كىم بىزگە قاشان اۋدارىپ بەرىپتى!
ۇلتقا قاجەتتىلىگىن ءبىلىپ، ا.پۋشكين مەن م.لەرمونتوۆتىڭ، ل.تولستوي مەن ف.دوستوەۆسكيدىڭ، و.بالزاك پەن ا.ديۋمانىڭ، د.لوندون مەن ە.حەمينگۋەي سياقتى ت.ب. الەمدىك كلاسسيكتەردىڭ قۇندى دۇنيەلەرىن ۇلى اباي باستاعان ءوز قانداستارىمىز قازاقشالادى ەمەس پە؟ سوندىقتان دا ۇلتتىق گۋمانيتارلىق عىلىمدار بويىنشا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ ناتيجەلەرىن عىلىمي اينالىسقا ءتۇسىرىپ، ءوز يگىلىگىمىزگە اينالدىرعىمىز كەلسە، ەڭ ءاۋلى ءوز ەلىمىزدە جاريالاۋىمىز قاجەت. دۇنيەجۇزى ەلدەرىنە ءماشھۇر بولامىز دەپ دارىقىلانىپ، ءوزىمىز قادىر-قاسيەتىنە جەتە الماي جۇرگەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بەن ءوزىمىزدىڭ جىرتىعىمىزدى جاماۋعا جەتپەي جاتقان قاراجاتىمىزدى بوستان-بوسقا ءراسۋا ەتپەۋىمىز قاجەت-اۋ دەگەن ويدامىز.
عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى جانە ونىڭ قولدانبالىق سيپاتى
ۇلتتىق گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن ىسكە جاراتىپ، جۇزەگە اسىرۋ دەگەندە ونىڭ ناقتى (توچنىە) جانە تەحنيكالىق عىلىمداردان وزگەشەلەنەتىن وزىندىك سيپاتىنا دا ءمان بەرۋىمىز قاجەت سياقتى.
عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ تۇپكى ماقساتى – عىلىمي-تەوريالىق زەرتتەۋدىڭ قورىتىندى ناتيجەسىن ءىس-تاجىريبەدە پايدالانا ءبىلۋ ەكەنى اقيقات. سوندا عانا عالىمداردىڭ كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسى ناقتى كورىنەدى. ماتەماتيكا، فيزيكا، جاراتىلىستانۋ، تەحنيكا، مەديتسينا سياقتى عىلىم سالالارىنىڭ كەيبىر قولدانبالى زەرتتەۋلەرىنىڭ (ىرگەلىلەرى (فۋندامەنتالدى) ەمەس) ناتيجەلەرى قولدانىسقا بىردەن ەنىپ كەتە الاتىن بولسا، قوعامدىق-گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ عىلىمي-تەوريالىق قولدانبالى نەمەسە ىرگەلى دەپ دايىنداعان زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەلەرىن قالتارىستا قالدىرماي، نەگىزگى وقۋلىقتىڭ قوسىمشا وقۋ قۇرالدارى تىزىمىنە ەندىرىپ قانا پايدالانۋعا بولماسا، باعدارلامالىق تۇردە ءىس-تاجىريبەگە، قولدانىسقا ەنگىزۋ وتە قيىن (بۇنى ايتىپ، بۇل سالانىڭ زەرتتەۋلەرى مۇلدەم وقىلمايدى، پايدالانىلمايدى دەپ وتىرعان جوقپىز. ءار ادام ءوز قاجەتىنە قاراي ىسكە جاراتىپ ءجۇر). سەبەبى ولاردىڭ جۇيەلى قولدانىس تاباتىن جەرى تەك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى عانا. وعان ەندىرۋ ءۇشىن، ەڭ اۋەلى، وقىتۋ ستاندارتتارى مەن وقىتۋ باعدارلامالارى وزگەرىپ، سودان سوڭ ءبىلىمدى دە بىلىكتى ماماننىڭ (ۇجىمنىڭ) قولىمەن وقۋ قۇرالى جاڭا عىلىمي وي-تۇجىرىمدارمەن تولىقتىرىلىپ قايتا جازىلۋى قاجەت.
گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرى وقىتۋ ء(بىلىم بەرۋ) باعدارلاماسى ءپانىنىڭ نەگىزگى وقۋلىعىنىڭ ءبىر تاراۋىنا (پاراگرافىنا) اينالعانىنىڭ وزىندە دە ونىڭ اسەر-ىقپالىن تولىقتاي بايقاپ-باعامداۋ ۇزاق ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى. ءتىپتى ۇرپاقتار اۋىسقاننان كەيىن عانا ونىڭ اسەر-ىقپالى اڭعارىلۋى مۇمكىن. كوپشىلىك قاۋىم وسىنى ەسكەرمەي، وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەرگە كەشە عانا جازىلعان ءبىر دۇنيەنى بۇگىن ءبىر مۇعالىمنىڭ، وقىتۋشى-پروفەسسوردىڭ كوزى شالىپ قالىپ، ءوز ساباعىندا، دارىسىندە پايدالانىپ وقىتسا، ولار قايتا تاربيەلەنە قالاتىنداي كورەدى.
وتاندىق ماتەماتيك، فيزيكا سياقتى وزگە دە عىلىمداردىڭ عىلىمي-تەوريالىق جاڭالىقتارى قانشالىقتى دارەجەدە قولدانىسقا ەنىپ، جۇزەگە اسىپ جاتقانىنان حابارىمىز جوق. ونى ءوز ماماندارى ءسوز ەتە جاتار. ال ءوزىم قازانىندا بىتە قايناسىپ جۇرگەن قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ءبىلىم وشاقتارىنداعى وقىتىلاتىن ماتەريالدارى وقۋلىققا نەگىزدەلگەندىكتەن، سوڭعى 30-40 جىل بويى ورىندالعان زەرتتەۋلەردىڭ عىلىمي-تەوريالىق تىڭ جاڭالىقتارى مونوگرافيالار مەن ديسسەرتاتسيالار كولەمىندە قالىپ قويىپ جاتىر.
ولارداعى سونى وي-پىكىرلەردىڭ، قورىتىندى وي-تۇجىرىمداردىڭ جۇزەگە اسۋى – اينالىپ كەلگەندە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە كەلىپ تىرەلەدى. ال ءبىلىم وشاقتارىنا، اسىرەسە مەكتەپكە ارنالعان قازاق ءتىلى وقۋلىقتارى قانشا رەت جاڭارتىلىپ جازىلسا دا، نەگىزگى تۇجىرىمداماسى (كونتسەپتسياسى), نەگىزىنەن، وتكەن عاسىردىڭ 40-50 جىلدارىنداعى قالپىندا ءالى كەلە جاتىر.
ءبارىن بىردەي قاۋزاماي-اق، كەز كەلگەن ءتىلدىڭ ەڭ كىشكەنتاي بولشەگى بولىپ سانالاتىن دىبىستار تۋرالى ءىلىم، ياعني مەكتەپكە ارنالعان وقۋلىقتىڭ قازاق ءتىلى دىبىستىق جۇيەسى (فونەتيكاسى) تۋرالى ءبىلىمى سول بۇرىنعىشا – «ي» مەن «ۋ» ءارپى داۋىستى دىبىستان كەيىن كەلسە، داۋىسسىز دىبىس، داۋسىز دىبىستان كەيىن كەلسە، داۋىستى دىبىس بولىپ سانالادى» دەلىنىپ وقىتىلىپ ءجۇر.
وزگە دە پاندەردىڭ كەڭەستىك داۋىردەگى مازمۇننان ونشا ارىلا قويماعانىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە قۇرىلىمدىق تۇرعىدان عانا قايتا-قايتا وزگەرىستەر ەندىرە بەرگەنشە، مازمۇنداق جاڭارتۋلار جاساۋ قاجەت سياقتى.
بۇل ماسەلەنى قوزعاپ، ءبىز وتاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە تاعى دا ءبىر رەفورما جاساۋ كەرەك دەگەندى ەمەس، تالاي جىلدىق ەڭبەكتەنىپ جازعان سان الۋان عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمىزدىڭ عىلىمي-تەوريالىق تۇرعىدان دالەلدەنگەن ەلەۋلى دە ماڭىزدى سونى ناتيجەلەرىن پايدالانىپ، وقۋلىقتارىمىزدى قايتا جازساق قالاي بولادى دەگەندى مەگزەپ وتىرمىز.
بەيبىت يسحان جالەلۇلى، ف.ع.ك.، دوتسەنت.
Abai.kz
