دۋلىعا اقمولدا: «مەنىڭ ءومىرىم – كەيىپكەرلەرىمنىڭ جيىنتىق وبرازى»
دۋلىعا اقمولدا، اكتەر، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى:
– دۋلىعا مىرزا، اڭگىمەمىزدى قازاق تەاترلارىنىڭ بۇگىنگى كوكجيەگىنەن باستاساق. ءبىزدىڭ تانىمدا تەاتر – ءداستۇردى جالعاستىرۋشى ونەر دەگەن ءبىر قاساڭداۋ قاعيدا بار سەكىلدى. بۇل قانشالىقتى دۇرىس كوزقاراس؟
– تەاتر ءداستۇرى – جاڭاشىلدىقتى ىزدەۋ. ءاۋ باستان سولاي. سەبەبى، تەاتر – بىرنەشە ونەردىڭ باسىن قوساتىن سينتەزدى ونەر. كەڭەس وداعى كەزىندە تەاتر ءداستۇردى بەرىك ۇستانۋى كەرەك دەگەن كوزقاراس بەرىك ورناعانى سونداي، جاڭالىققا كوپ جاعدايدا شەكتەۋ قويىلدى. رەجيسسۋرادا دا، ساحنالىق بەزەندىرۋدە دە، دراماتۋرگيادا دا ءوز ارناسىنان ارى-بەرى شىقپاۋى، شەتەلگە ەلىكتەمەۋى، كەڭەستىك تسەنزۋرادان جىراقتاماۋى كەرەك دەگەن تۇجىرىم قالىپتاسقان. بەلگىلى تاقىرىپتارعا باسقا جاعىنان كەلۋ، وزىنشە وي ءوربىتۋ شەكتەۋلى بولدى. ونىڭ سالدارى ءالى دە بولسا بار. بىراق، جاڭالىق دەگەندى كوكتەن المايسىز. ول ءومىردىڭ اعىمىمەن بىرتە-بىرتە كەلە بەرەدى. كەشەگى جاڭانىڭ ءوزى ەرتەڭگى ەسكى، ياعني داستۇرگە اينالىپ كەتەدى. قازاق تەاترلارىندا داستۇرگە اينالعان جاڭالىقتار كوپ. ونى كورە بىلەتىن كوز، تۇسىنە بىلەتىن زەردە كەرەك. تەاتر – شىنايى، قوزعالىستاعى ونەر. بۇگىنگى قويىلىمدى ەرتەڭ قايتا كورۋگە بولادى، زەر سالعان جانعا سونىڭ وزىندە وزگەشەلىكتەر بارلىعى بايقالادى. ال زەر سالماعان جان ۇنەمى ءوز تانىمىنداعى ەسكىلىكتى تەاتردان كورگەندەي كۇي كەشەدى.
دۋلىعا اقمولدا، اكتەر، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى:
– دۋلىعا مىرزا، اڭگىمەمىزدى قازاق تەاترلارىنىڭ بۇگىنگى كوكجيەگىنەن باستاساق. ءبىزدىڭ تانىمدا تەاتر – ءداستۇردى جالعاستىرۋشى ونەر دەگەن ءبىر قاساڭداۋ قاعيدا بار سەكىلدى. بۇل قانشالىقتى دۇرىس كوزقاراس؟
– تەاتر ءداستۇرى – جاڭاشىلدىقتى ىزدەۋ. ءاۋ باستان سولاي. سەبەبى، تەاتر – بىرنەشە ونەردىڭ باسىن قوساتىن سينتەزدى ونەر. كەڭەس وداعى كەزىندە تەاتر ءداستۇردى بەرىك ۇستانۋى كەرەك دەگەن كوزقاراس بەرىك ورناعانى سونداي، جاڭالىققا كوپ جاعدايدا شەكتەۋ قويىلدى. رەجيسسۋرادا دا، ساحنالىق بەزەندىرۋدە دە، دراماتۋرگيادا دا ءوز ارناسىنان ارى-بەرى شىقپاۋى، شەتەلگە ەلىكتەمەۋى، كەڭەستىك تسەنزۋرادان جىراقتاماۋى كەرەك دەگەن تۇجىرىم قالىپتاسقان. بەلگىلى تاقىرىپتارعا باسقا جاعىنان كەلۋ، وزىنشە وي ءوربىتۋ شەكتەۋلى بولدى. ونىڭ سالدارى ءالى دە بولسا بار. بىراق، جاڭالىق دەگەندى كوكتەن المايسىز. ول ءومىردىڭ اعىمىمەن بىرتە-بىرتە كەلە بەرەدى. كەشەگى جاڭانىڭ ءوزى ەرتەڭگى ەسكى، ياعني داستۇرگە اينالىپ كەتەدى. قازاق تەاترلارىندا داستۇرگە اينالعان جاڭالىقتار كوپ. ونى كورە بىلەتىن كوز، تۇسىنە بىلەتىن زەردە كەرەك. تەاتر – شىنايى، قوزعالىستاعى ونەر. بۇگىنگى قويىلىمدى ەرتەڭ قايتا كورۋگە بولادى، زەر سالعان جانعا سونىڭ وزىندە وزگەشەلىكتەر بارلىعى بايقالادى. ال زەر سالماعان جان ۇنەمى ءوز تانىمىنداعى ەسكىلىكتى تەاتردان كورگەندەي كۇي كەشەدى.
– بۇل ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار. مەنىڭ سۇراعىم كەلگەنى، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا تەاتر الەمىندە قانداي ەرەكشەلىكتەر، جاڭالىقتار دۇنيەگە كەلدى؟ ونى تالداپ-تارازىلاپ ۇلگەردىك پە؟
– 1990 جىلدارى قازاق تەاترىنىڭ كوريفەيى ءازىربايجان مامبەتوۆ سپەكتاكلدەرىندە سول داۋىرگە ساي جاڭالىقتاردى كوپ ەنگىزدى. ونى دەر كەزىندە بايقاماعان سەكىلدىمىز. ءبىر قىزىعى، سول كىسى اكەلگەن جاڭالىقتار باسقا قازاق تەاترلارىنا تارادى دا، ول داستۇرگە اينالدى. كوپتەگەن رەجيسسەرلەر مامبەتوۆتىڭ جاڭالىعىن ەمەس، ءداستۇرىن ۇستاپ قالدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا اۋباكىر راحيموۆ اعامىز ءورىلىمى وزگەشە سپەكتاكلدەردى ساحنالادى. اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ «جەتىنشى پالاتا»، «كەك»، ء«تورت تاقتا جايناماز» تريلوگياسىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قويدى. «جەتىنشى پالاتا» – مەنىڭ العاشقى قويىلىمدارىمنىڭ ءبىرى. بۇل تريلوگيا مازمۇندىق، فورمالىق جاعىنان دا باسقاشا بولاتىن. اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ قانداي بيىككە سامعاعانىن مەنەن گورى جاقسى بىلەسىز. ول كىسى دە ەكى باعىت قاتار بولعان سەكىلدى: بيىكتىك پەن تەرەڭدىك. ونى ساحنالاۋ تۇگىل، وقۋدىڭ ءوزى ساناعا جۇك. ءتىلى قانداي اۋىر؟ فيلوسوفياسىن ءداپ باسىپ ايتۋ قيىن. سەبەبى، سان قىرلى. ءبىرىن ايتساڭىز، ەكىنشىسىن ايتا الماعانىڭىزدى تۇسىنەسىز. ەكىنشىسىن ايتساڭىز، تاعى ءبىر وي ۇشقىنى تاسادا قالىپ كەتەدى. راحيموۆ اعامىز سونداي اۋىر دا كۇردەلى شىعارماعا قۇلاش ۇرۋدى ءوزىنىڭ پارىزى سانادى. ەلدەر ۇدىرەيە قاراپ، سىناپ-مىنەپ جاتتى. بۇل قويىلىمدار قازاق تەاترىن بايىتۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىن كورسەتتى.
ءبىزدىڭ بۋىننىڭ باعىنا وراي، بىزگە تاڭداۋلى رەجيسسەرلەر تاپ كەلدى. بولات اتاباەۆ اعامىز سول جىلدارى تەاتر ساحناسىنا بۇرىلىس اكەلدى. بۇرىن ەلەۋسىز، كىشىگىرىم بولىپ سانالاتىن دەتالدارعا ءمان بەردى. اكتەرلەردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى مەن سويلەۋ مانەرىنە، قيمىل-قارەكەتى مەن بەت قۇبىلىستارىنا دەيىن ءارى جاڭالىق، ءارى شىنايىلىق ەنگىزدى. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ىدىرىس نوعايباەۆ، ءاسانالى ءاشىموۆ اعالارىمىزدىڭ سويلەۋ، ساحناداعى قيمىل-قوزعالىسىنا ەلىكتەۋ باستالدى. سول بۋىن سەكىلدى الىپ تۇلعالى، مىنەزدى بولىپ كورىنۋدى، ايعايلاپ سويلەۋدى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قايتالاپ جاتتى. ال شىن مانىندە ول كىسىلەر ورىندى-ورىنسىز ايعايلامايتىن. تابيعي داۋىستارىنىڭ ءوزى زور ەدى، سىبىرلاپ سويلەسە دە، زالدىڭ سوڭىنا ەستىلىپ تۇراتىن ءارى بار ءىس-قيمىلى وزدەرىنە قۇپ جاراساتىن. كەيىنگى تولقىن اعالارىمىزدى اينا-قاتەسىز قايتالاۋعا ۇمتىلدى. ول كىسىلەرگە ەلىكتەۋ ءبىزدىڭ قارا شاڭىراقتىڭ اكتەرلەرى ەمەس، بارلىق قازاق تەاترلارىنا ءتيىستى قالىپ بولعانى شىن. بۇل قۇبىلىستى دەر كەزىندە بايقاعانداردىڭ ءبىرى بولات اتاباەۆ اعامىز. قازاق اكتەرلەرىن شتامپتان شىعارۋعا بار كۇشىن جۇمساپ، قىرناپ-جويا باستادى.
– شىنى كەرەك، ءالى كۇنگە دەيىن بولات اتاباەۆتىڭ وزىندىك جاڭاشىلدىعىن قابىلداي الماعان سەكىلدىمىز. ءبىر ءتۇرلى ۇركە قاراۋ مەن كۇماندانا قاراۋ باسىم سەكىلدى. ول كىسىنىڭ ىزدەنىس سوقپاعىن دۇرىس قابىلداي الماعانىمىز بايقالىپ تۇرادى...
– بولات اعانىڭ جانىندا ءجۇرىپ، ويىن جۇزەگە اسىرۋىنا ءسال دە بولسا سەپتەسكەنىمىزگە قۋانامىز. تەاتردى بۇگىنمەن ولشەۋگە بولمايدى. تارىداي جاڭالىق بولسا دا، ول ءومىر سۇرەدى. اتاباەۆتىڭ ءاربىر قويىلىمىنان وزگەشە كوڭىل-كۇيمەن شىعاتىنبىز. تەاتر – جان دۇنيەنىڭ تازالىعىن نۇرلاندىرىپ، ادامنىڭ ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامعا كوزقاراسىن، ءومىردىڭ ءمانى نە دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋىن قاجەت ەتەتىن اياۋلى وردا. ەگەر ءوز كورەرمەنىن تەرەڭ ويعا شومدىرىپ، ادام بوپ عۇمىر كەشۋگە از دا بولسا تالپىندىرسا، ۇشقارلىق پەن توعىشارلىقتىڭ، نەمقۇرايدىلىق پەن بويكۇيەزدىكتىڭ، مەنمەندىك پەن ساتقىندىقتىڭ سالدارىنىڭ قالاي بولارىن ايعايلاپ ەمەس، ىممەن تۇسىندىرە السا، وندا ەڭبەكتىڭ وتەلگەنى. دەمەك، بولات اعامىزدىڭ ەڭبەگى ەشقايدا جوعالعان جوق، ءتالىمىن العان شاكىرتتەرى بارشىلىق. ول كىسى ەركىندىك سۇيگىش، ادام رۋحىنىڭ بوستاندىعىن قالايتىن جان. ءار قۇبىلىسقا وزىنشە تۇجىرىم جاساپ، جۇرت ويلاعاننان وزگەشە ويلاۋ – ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەس شارۋا. اق دەپ جۇرگەننىڭ قارا، قارا دەگەننىڭ اق ەكەنىن ايتقاندى كوپشىلىكتىڭ ۇناتپايتىنى راس، سەبەبى مىزعىماستاي كورىنەتىن ۇعىمداردىڭ تۇپتاعانىن قوپارۋ كىمگە ۇناسىن؟.. «اقساراي» ارقىلى ءبىراز ىزدەنىستەرگە باردى. ونى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.
– ال ەسمۇقان وباەۆ اعامىزدىڭ سوڭعى جىلدارى ءبىراز قويىلىمىن كوردىك. ماعان ول كىسى ءازىربايجان مامبەتوۆتەردىڭ مەكتەبىن جالعاستىرۋشى، داستۇرگە بەرىك ادام سەكىلدى كورىندى.
– ەسمۇقان وباەۆ اعامىز 20 جىلداي سەمەي تەاترىندا ىستەپ كەلدى. تەاتر ساڭلاقتارىنىڭ كوزىن كورگەن، الدىڭعى تولقىن اقتانگەرلەرىنەن ايرىقشا ءتالىم العان ساناۋلى ساڭلاقتىڭ ءبىرى. ەگەر بايقاساڭىز، ول كىسىنىڭ وزىندىك سوقپاعىن بايقاۋ قيىن ەمەس. سوڭعى «ابايىندا» بۇل كىسى ۇلى اقىندى ويعا شومدىردى، جاستىق جالىن قۋاتىن قۇيدى. ماعان قاتتى اسەر ەتكەنى، ابايدىڭ اندەرىن تولىق پايدالانعانى. سول اندەر ارقىلى اكتەردىڭ جان دۇنيەسىن اشۋعا تالپىندى. ابايدىڭ بارلىق اندەرى ورىندالدى. ءبىزدىڭ ۇجىم بىرىگىپ، ارنايى حور جازدىق. اباي – تەك سوزبەن ەمەس، اۋەنمەن، پالساپالىق ءيىرىمى تەرەڭ اندەرىمەن دە ەل كورمەگەندى كورىپ، ەل تۇيسىنبەگەندى نۇسقاعان عوي. حاكىمنىڭ اندەرىنىڭ ءوزى بۇرىنعى ءداستۇرلى اندەرگە دە ۇقسامايدى، ورىس پەن باتىستىڭ وپەرالىق اندەرىنە دە كەلىڭكىرەمەيدى، وزىنشە بولەك، مۇڭدى. بۇل اندەر – اباي الەمىنىڭ ەڭ ءبىر كاۋسار بۇلاعى. ونى تەاتردا پايدالانۋ كورەرمەنىن ابايعا قايتا ورالۋعا ۇندەيدى. ۇلى اقىننىڭ الەمىنە قانشالىقتى ۇڭىلە الساق، قازاق رۋحانياتىنىڭ كەمەلدىلىككە قاراي بەت بۇرا باستايتىنى ءشۇباسىز.
– اڭگىمەمىزدىڭ اۋانى تەاترداعى ىزدەنىستەرگە بايلانىستى بولىپ وتىر عوي، تاعى كىمدەردى بولە-جارا اتار ەدىڭىز؟ ونەردەگى ەكسپەريمەنتتەرگە توسىرقاي قارايتىنىمىز ءالى دە بولسا باسىم. ەكسپەريمەنتسىز ءوسۋ بولمايتىنى تاعى انىق. ەكسپەريمەنتكە بارامىن دەپ، وپىق جەگەن تۇستارىڭىز بولدى ما؟
– ەكسپەريمەنت – ونەردىڭ جاۋى ەمەس، دوسى، بىلە بىلگەنگە. اداسۋ مەن قاتەلەسۋ قاشاندا اياق استىندا. بۇرىن جۇرمەگەن جولمەن جۇرگەندەر اركەز اداسۋعا بەيىم تۇرادى. سول جولدا بىرەر رەت اداسىپ ۇيرەنگەندەر، بىرتە-بىرتە ءوزىن دە، كوڭىلىن دە تىنىشتاندىرىپ، قالايدا دىتتەگەن ماقساتىنا جەتەدى. قازاق تەاترى ميمىرت حالدە، ەشقانداي ىزدەنىس جوق دەگەندى وسى تەاترعا ات ءىزىن سالمايتىندار ايتادى. ايتپەسە، كوكىرەگى وياۋ جان سەزۋگە ءتيىس تالاي رەجيسسەرلەردى اتاۋعا بولادى. سونىڭ ءبىرى قايرات سۇگىربەكوۆ اعامىز ەدى. وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ بەلورتاسىندا جاڭا قويىلىمداردى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ جانىنداعى كوركەمدىك كەڭەس قابىلداپ الاتىن. «شولپاننىڭ كۇناسى» دەگەن سپەكتاكلدى سەنسەڭىز، بەس رەت تاپسىرىپ، ازەر وتكىزگەنبىز. «بۇل نەدەگەن سۇمدىق، – دەپ شۋلادى كوركەمدىك كەڭەستىڭ مۇشەلەرى. – و زاماندا بۇ زامان، قازاق تەاترلارى مۇنداي قادامعا بارۋشى ما ەدى؟ بۇل سۇيەككە باسىلعان تاڭبا. كورەرمەنىمىز نالەت ايتادى. مۇنان وتكەن ۇيات جوق. قارا شاڭىراق بۇيتسە، باسقالار قايتپەيدى؟». جوق، ولاي بولمادى. سول كوركەمدىك كەڭەستەگى اعالارىمىزعا قاراعاندا، كورەرمەنىمىز الدەقايدا سانالى ەكەن. سپەكتاكل ون جىلداي ءجۇردى ساحنادا. ايعاي-شۋدان، ورىنسىز سىناۋلاردان، كۇندەۋلەردەن زاپى بولىپ، قايرات اعامىزدىڭ كوزىنە جاس العانىن دا كوردىم. فرانتس كافكانىڭ «قۇبىلىسىن» قويعان دا سۇگىربەكوۆ. بۇل قازاق ساحناسىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭالىق ەدى. مەن سول قويىلىمدا باستى كەيىپكەر گرەگور زامزانى سومدادىم. تەرەڭ مانگە يە، ادام بويىنداعى ءتۇرلى سەزىمدەر مەن مىنەز-قۇلىقتى، قۇلازۋدى، جالعىز قالۋدى، بوگدەلەنۋدى ايشىقتايتىن ونداي قويىلىمدار قاي كەز بولسا دا ماڭىزىن جويماق ەمەس. سول قويىلىمداردىڭ تاسپاعا ساپالى تۇسىرىلمەگەنى، وكىنىشتى. ءبىزدى ءوسىرىپ، ۇشتاپ، قاناتتانۋىمىزعا سەبەپ بولعان ونداي قويىلىمدار ءالى دە از ەمەس.
– ءبىر كەزدەرى حالىق تەاتردان جىراقتاپ كەتكەنى كوپ ءسوز بولىپ ەدى. قازىر دە قازاق قويىلىمدارىنا كورەرمەن از بارادى دەگەن قاڭقۋ ءسوز ەستىپ قاپ جاتامىز. لەرمونتوۆ اتىنداعى تەاتردا بيلەت اي بۇرىن ساتىلىپ كەتەدى دەگەندى ەستىپ قالامىز. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنداعى كورەرمەن ازايعان مەزەتتى نەمەن تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟ قازىر كورەرمەندەرىڭىز قالاي؟
– نارىقتىڭ ەندى ەنىپ، قالىپتاسقان جۇيەنىڭ شاق-شالەكەيى شىققان تۇستا حالىقتىڭ تەاتردان قول ۇزگەن تۇستارى دا بولدى. بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتىپ، ەلدىڭ ەس جيا الماي جاتقان تۇسى. مىنە، سول كەزدە تۇڭعىشباي ءال-تارازي اعامىز ك. گوتستسيدىڭ «تۋراندوت حانشايمىن» ساحنالادى. مەن سول سپەكتاكلدە بريگەللا وبرازىن سومدادىم. بۇل حالىقتى تەاترعا قايتادان قاۋىشتىرعان، اۋەزوۆ تەاترىنا كورەرمەن جيعان بىردەن-ءبىر قويىلىم بولدى. سەنەسىز بە، وسى قويلىمعا كىرەمىز دەپ، بيلەت تابا الماي، ەسىك-تەرەزەمىزدى سىندىرعان كۇندەرى دە بولدى كورەرمەننىڭ. تابانى كۇرەكتەي ون بەس جىل ساحنادان تۇسكەن جوق. 15-20 رەت كورگەن كورەرمەندى بىلەمىن. مىنە، ونەردىڭ قۇدىرەتى. ءار ادام ءوزىنىڭ كوكەيىندەگى تۇيتكىلدەردى ءداپ باساتىن جانە سوعان جاۋاپ بەرەتىن، ىزگىلىك شۇعىلاسىن ونەردەن ىزدەيتىن شىعار دەپ ويلايمىن. تەاتر – ەشكىمگە اقىل-كەڭەس بەرەتىن ورىن ەمەس، تازا ەستەتيكالىق ءلاززات، وندا دا وي الەمىنە باستار جولدى نۇسقايدى. قويىلىمنىڭ ىشىنە دەندەي ەنىپ كەتكەندەر كوپ، ءالى كۇنگە كورگىسى كەلەتىندەر بار. مۇنداي قويىلىمدى قالاي جاڭالىق دەمەسسىز. تۇڭعىشباي اعامىزدىڭ «قازاقتارى» مەن ء«توميريسىن» كورۋگە قۇمار كوپشىلىك كوپ. جاس رەجيسسەر ەلىك نۇرسۇلتان باۋىرىمىزدىڭ اياق الىسى ءبارىمىزدى سۇيسىندىرۋدە. كۇنى كەشە قويىلعان «قاس قاعىمدا» جاڭالىقتان كەندە ەمەس. وزىنشە قولتاڭبا، وزىنشە ءيىرىم. «ۇلى مەن ۇرىسى» دا جۇرت نازارىن وزىنە اۋدارىپ، جاقسى باعاعا يە بولدى.قاراشاڭىراقتىڭ كورەرمەنسىز قالعان كۇنى جوق. باسقالارمەن سالىستىرۋدىڭ قاجەتى شامالى، ءوزىمىزدىڭ ساپالى دا سانالى كورەرمەنىمىز بار. ماعىناسى اۋىر، ءمانى تەرەڭ، ويعا وي قوساتىن، ءاربىر كورىنىسى تەرەڭ زەردەمەن جاسالعان قويىلىمداردىڭ وزىندە كىسى تولىپ وتىرادى. تەاتردىڭ قۇدىرەتتىلىگى – ءبىر رەت كەلگەن ادام، تۇراقتى كورەرمەنىنە اينالادى. ءبىزدىڭ كورەرمەننىڭ تالعامى وسكەن. ءبىز سوعان ساي تانىمدىق دۇنيەنى، تەرەڭ فيلوسوفيالىق قويىلىمداردى قويا الساق، وندا اداسپاعانىمىز. ءوزىڭىز كورگەن «كوشكىندى» قىبىر ەتپەي كورگەنىنە كوزىڭىز جەتتى عوي. بۇل تۋىندى ەكىنىڭ بىرىنە ايتار ويىن ۇستاتا قويمايدى. وسىدان كەيىن ءسىز كورەرمەندى قالاي كىنالايسىز. قازىر ءبىزدىڭ تەاتردا جاڭالىق كوپ. قويىلىمداردا عانا ەمەس، جالپى جۇمىس ىستەۋ تاسىلىندە وزگەرىستەر مولايۋدا. الداعى كۇندەردە سونى، ءارالۋان تاقىرىپتاعى قويىلىمدارىمىزبەن كوپشىلىك ۇدەسىنەن شىعا بەرەرىمىز انىق.
– «كوشكىن» دەمەكشى، ءسىز وسىنداي تەرەڭ مانگە يە، ىشكى مونولوگقا قۇرىلعان قويىلىمداردا اشىلا تۇسەتىندەيسىز. وسى قويىلىمدارىڭىزدىڭ ىشىندە وزىڭىزگە ەرەكشە جاقىنى قايسىسى؟
– «كوشكىننىڭ» كوتەرەر جۇگى شىنىمەن بولەك. مۇنداعى ايتقان ويدان، ايتپاق وي كوپ. مەيلى قانداي ادام بولسا دا، ونىڭ وزىندىك ءبىر ۇرەيى بولادى. سول ۇرەي كىسى سوڭىنان وكشەلەپ قالماي جۇرەدى. ونى جەڭۋدىڭ جولى ىزدەگەن جانعا قاراپايىم. بىراق كوبىمىز سوعان دارمەنسىز كەلەمىز. ءوز دارمەنسىزدىگىمىزبەن قويماي، سونى جاسىرىپ-جابۋعا ءماشھۇرمىز. شاما بار، ءوز ءمىنىمىزدى، ءوزىمىزدىڭ ىشكى قىنجىلىسىمىز بەن ۇرەيىمىزدى سىرت كوزدەن تاسا ۇستاۋدى قالايمىز. مۇنداي دەرت تۇتاس قوعامعا سىڭسە نە بولماق؟ «كوشكىن» وسىنى مەڭزەيدى. وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەيدى. قاتتى سويلەسە، ايەل بوسانسا، ايعاي-شۋ شىقسا، كوشكىن باسادى دەگەن ۇرەي تۇتاس اۋىلدى بيلەپ العان. ءتىپتى، بەلگىلى ءبىر ماۋسىمدا بوسانباۋ بۇلجىماس زاڭعا اينالعان. ول زاڭعا قيعاش كەلگەندەر ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. ال شىن مانىندە ۇرەيدەن باسقا اپات جوق ەكەن. تەك سونى جەڭە ءبىلۋ جەتپەيدى. قوعامدىق سانادا نەشە ءتۇرلى سىرقات بولارى بەلگىلى. قازىر ونداي ۇرەيلەر ءتىپتى كوپ، وزگە فورمادا، وزگە مازمۇندا قوعامدىق سانادا ەلەس بوپ كەزىپ ءجۇر. سونىڭ ءبارىن جەڭۋدىڭ قاراپايىم جولدارى بار، ول ءۇشىن ەڭ كەرەگى شىن نيەت پەن سوعان قارسى بەرەكە-بىرلىكپەن كۇرەسۋ. استارىنا ۇڭىلسەڭىز، بۇدان وزگە دە سالماقتى وي مول «كوشكىندە». تەك تەرەڭىنە ۇڭىلە بىلسەڭىز بولدى. ءوز باسىم، ءاربىر قويىلىمىمدى جانىما جاقىن تۇتامىن. ءار كەيىپكەردە – مەن بارمىن. ءوزىمنىڭ بولمىسىم، جان الەمىم، سەزىم اڭسارىم كومۋلى. مەنىڭ ءومىرىم – سومداعان كەيىپكەرلەرىمنىڭ جيىنتىق وبرازى. ەڭ العاشقى شاعىن رولدەرىمنىڭ ءوزىن قازىر ساعىنىشپەن ەسكە الامىن. «جەتىنشى پالاتادا» راحات دەگەن ەسىرتكىگە شىرمالعان بالانىڭ ءرولىن وينادىم. كىشكەنتاي عانا ەپيزود. سول ءرولىمدى قازىرگى باستى رولدەرىمە ايىرباستاماس ەدىم. «پاراداعى» حلەستاكوۆتى، «شاعالاداعى» ترەپلەۆتى ساعىنامىن. ساحناعا العاش شىعار ساتتەن اياۋلى نە بار؟! جۇرەكتىڭ ءدىرىلى، قۋانىش پەن قوبالجۋدىڭ ايىرعىسىز قيىسۋى ءومىرىڭنىڭ ەڭ قادىرلى ءساتى بولارىن سول ساتتە اڭداي الۋ قيىن. كەي كەزدەرى ءوزىم سومداعان وبرازدارعا وي جۇگىرتە وتىرىپ، سول كەيىپكەرلەر الەمىنەن وتكەن وقيعالاردىڭ، سەزىم تولقىنىستاردىڭ ءوز باسىمنان دا ءوتىپ جاتقانداي كورىنەتىنى بار. «رومەو مەن دجۋلەتتادا» وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن رومەو رولىندە ويناپ ەدىم، بيىل سول قويىلىمدى قايتادان كورەرمەنگە ۇسىنىپ وتىرمىز. تەاترىمىزعا كەلگەنىنە كوپ بولماعان جاس اكتەردى رومەونىڭ ءرولىن سومداۋعا باۋلىپ، قاسىندا اقىل-كەڭەسىمدى بەرىپ ءجۇرمىن. سونىڭ ءىس-قيمىلىنا قاراپ تۇرىپ، ءوزىمنىڭ سول قويىلىمداعى ساتتەرىم ەسكە تۇسەدى. زىرلاعان ۋاقىتتىڭ ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا دا ءوزىنىڭ تابىن قالدىرىپ بارا جاتقانىن مويىندايسىڭ. «تولقىننان تولقىن تۋعان» ساباقتاستىققا قاراپ، سۇيىنەسىڭ...
– بۇرىنعى اعا تولقىننىڭ ەستەلىكتەرىن وقىپ وتىرساڭىز، تەاتر مەن ادەبيەت ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولعانىن بايقايمىز. اقىن-جازۋشىلار مەن رەجيسسەر-اكتەرلەردىڭ قارىم-قاتىناسى بىتە قايناسىپ جاتۋشى ەدى. قازىر سول ءۇردىس باسەڭسىپ قالعانداي. ءوزىڭىز قالامگەرلەرمەن ارالاساسىز با؟
– ادەبيەتسىز تەاتر دامىمايدى. دراماتۋرگسىز قويىلىم قويۋ مۇمكىن ەمەس. سپەكتاكلدىڭ تەمىرقازىعى – ونىڭ يدەياسى. يدەيانىڭ اۆتورى – دراماتۋرگ. رەجيسسەر سونى اسەرلى ءارى شىنايى جەتكىزۋدىڭ، وعان وزىندىك كوزقاراسپەن قاراپ، جەتىلدىرۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. سوندىقتان، ءبىزدىڭ ءومىرىمىز ادەبيەتشىلەرمەن بىتە قايناسىپ جاتىر. ءوز باسىم زامانداس مارالتاي رايىمبەك، ديدار امانتاي، داۋرەن قۋات سەكىلدى جىگىتتەرمەن ارالاسىپ تۇرامىن. ۇنەمى سول قالامگەرلەردى دراماتۋرگياعا ۇلەس قوسىڭدار دەپ ۇندەپ وتىرامىن. جاس اكتەرلەر قالامگەرلەرمەن ارالاسپاي، كىتاپ وقىماي، وسپەيدى. كىتاپ وقىماۋ – ءوزىڭدى جەتىلدىرمەۋدىڭ، جەبەمەۋدىڭ، قاناتتاندىرماۋدىڭ تاپتىرماس امالى. ءوزىنىڭ ونەرىن سىيلاماعان اكتەرلەر كىتاپ وقىمايتىن بولسا كەرەك...
– كوپتەگەن اكتەرلەردىڭ قويىلىم كەزىندەگى داۋىس ىرعاعىنان جاساندىلىق بىردەن قۇلاققا تۇرپىدەي تيەدى. قيمىل مەن داۋىستىڭ ۇيلەسپەي جاتقانىن بايقاعاندا، تىكسىنىپ قالامىز. بۇل كەمشىلىكتى جويۋدىڭ جولى بار ما؟
– كەيبىرەۋلەر سوزدەن ينتوناتسيا ىزدەيدى. بۇل – باستى قاتەلىك. ەگەر سەن ءوز ويىڭدى دۇرىس جەتكىزۋدى ويلاساڭ، وندا داۋىس وزىنەن-ءوزى كورەرمەن كوكىرەگىنە قۇيىلادى. قويىلىمعا دايىندىققا كەتكەن ەكى-ءۇش ايدا ءوزىڭنىڭ كورەرمەنگە نەنى جەتكىزۋىڭ كەرەك ەكەنىن مىقتاپ تۇسىنسەڭ جانە سونى شىنايىلىقپەن جەتكىزىپ بەرۋگە كۇش سالساڭ، وندا جاداعايلىق بولمايدى. داۋىسىڭدى مىڭ قۇبىلتىپ، ەلدەن ەرەكشەلەنەم دەسەڭ، سول جەردەن جاساندىلىق باستالادى.
– ەرەكشە قيىن ساتتەردە ساحناعا شىققان كەزدەرىڭىز بولدى ما؟
– وزىڭە جۇكتەلگەن ءرولىڭدى بيىك دەڭگەيدە سومداۋ ءۇشىن ەڭ باستىسى دەنساۋلىعىڭ، كوڭىل-كۇيىڭ تىنىش بولۋى لازىم. تالاي كۇرمەۋى قيىن سىننان امان-ەسەن وتتىك قوي. ف. كافكانىڭ «قۇبىلىسىن» مينيسترلىكتەن كەلگەندەر كورەتىن بولىپ، جوسپاردان تىس قويىلىمدى كورسەتۋگە ءتيىس بولدىق. مەن ۇيدە ىستىعىم 39 گرادۋس كوتەرىلىپ، اۋىرىپ جاتقانمىن. امالسىز كەلدىم. جاعدايىمدى كورگەن تۇڭعىشباي اعامىز ويناپ شىعۋعا كۇش سالۋىمدى ءوتىندى. بۇل ءوزى بيگە، قيمىلعا، پلاستيكاعا قۇرىلعان كۇردەلى قويىلىم بولعاسىن، سپەكتاكلدىڭ سوڭىنا جەتپەي قۇلايتىن شىعارمىن دەپ ويلادىم. ساحنانىڭ قۇدىرەتى شىعار، ءبىر تەرلەپ العان سوڭ، ساۋىعىپ سالا بەردىم. ءتىپتى ساۋ كەزىمدەگىدەن دە شىنايى سومداعانداي كورىندىم. «قۇبىلىس» - قوڭىزعا اينالعان ادامنىڭ پسيحولوگياسىن زەردەلەمەي مە؟ دەمەك، اۋرۋ ەكەنىن، اياق استىنان وزگەرگەنىن اشا ءتۇسۋىڭ كەرەك. بۇل كوڭىل-كۇيدى جەتكىزۋگە مەنىڭ تۇماۋراتىپ جاتۋىم دا كومەكتەسكەن سەكىلدى...
سۇحباتتاسقان - توقتارالى تاڭجارىق.
Abai.kz
