ازامات اقىلبەكوۆ. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاپ ءجۇرمىز بە؟
ەگدە تارتقان ارىپتەسىم: «-ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جوعالتىپ بارامىز»- دەسە، جاستاۋى: «- جوق، جوعالتقان جوقپىز، مىنە، ناۋرىز مەرەكەسى جانداندى»,- دەيدى. ويعا كەتتىم.
...ۇلت دەگەندى ءبارىمىز دە تۇسىنەمىز، ال ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەگەندى شە؟
ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەگەنىمىز وتە ۇلكەن ۇعىم. ول قۇندىلىقتارىن جوعالتقان ۇلت - ءوزى دە جويىلعان ۇلت ەكەنى جانە حاق.
ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى سارالاعاندا ونىڭ قۇرامداس ءۇش تاعانىن بىرگە قاراستىرعان دۇرىس سەكىلدى.
I. ۇلت سيپاتى. ء(تىل; سانا-سەزىم; ۇلتقا سۇيىسپەنشىلىك; ءدىن; مىنەز-قۇلىق، تاعىلىم; تاريح جانە مادەنيەت.)
II. ادەت-عۇرىپ.
III. سالت-ءداستۇر.
مىنە، وسى ءۇش توپتىڭ جيىنتىعىنان كەلىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار قۇرالسا كەرەك. بۇل جەردەگى ەڭ باستى ماسەلە اتالعان قۇندىلىقتاردى زەردەلەگەندە، زەرتتەگەندە قانداي دا ءبىر ساياساتقا، قانداي دا بولسىن بىرەۋلەردىڭ ىڭعايىنا جىعىلۋ، الدەكىمدەردىڭ مۇددەلەرىن قولپاشتاپ-قورعاۋ دەگەن بولماۋى ءتيىس، ايتپەگەن كۇندە قۇندىلىقتاردىڭ جويىلۋ ۇدەرىسى جەدەلدەي تۇسپەك.
ەگدە تارتقان ارىپتەسىم: «-ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جوعالتىپ بارامىز»- دەسە، جاستاۋى: «- جوق، جوعالتقان جوقپىز، مىنە، ناۋرىز مەرەكەسى جانداندى»,- دەيدى. ويعا كەتتىم.
...ۇلت دەگەندى ءبارىمىز دە تۇسىنەمىز، ال ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەگەندى شە؟
ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەگەنىمىز وتە ۇلكەن ۇعىم. ول قۇندىلىقتارىن جوعالتقان ۇلت - ءوزى دە جويىلعان ۇلت ەكەنى جانە حاق.
ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى سارالاعاندا ونىڭ قۇرامداس ءۇش تاعانىن بىرگە قاراستىرعان دۇرىس سەكىلدى.
I. ۇلت سيپاتى. ء(تىل; سانا-سەزىم; ۇلتقا سۇيىسپەنشىلىك; ءدىن; مىنەز-قۇلىق، تاعىلىم; تاريح جانە مادەنيەت.)
II. ادەت-عۇرىپ.
III. سالت-ءداستۇر.
مىنە، وسى ءۇش توپتىڭ جيىنتىعىنان كەلىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار قۇرالسا كەرەك. بۇل جەردەگى ەڭ باستى ماسەلە اتالعان قۇندىلىقتاردى زەردەلەگەندە، زەرتتەگەندە قانداي دا ءبىر ساياساتقا، قانداي دا بولسىن بىرەۋلەردىڭ ىڭعايىنا جىعىلۋ، الدەكىمدەردىڭ مۇددەلەرىن قولپاشتاپ-قورعاۋ دەگەن بولماۋى ءتيىس، ايتپەگەن كۇندە قۇندىلىقتاردىڭ جويىلۋ ۇدەرىسى جەدەلدەي تۇسپەك.
مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان قۇندىلىقتاردىڭ جوعالۋى، جويىلۋى وتە ۇزاق كەزەڭگە (ۋاقىتقا) ۇلاساتىنى انىق. سولاي بولۋى دا كەرەك، الايدا قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ونداي تارتىپتىلىكتىڭ بۇزىلۋى دا وتە وڭاي.
ءبىراز ۇعىمدار تۋرالى ءسوز قوزعاساق.
...كىشكەنتايىمىزدا قازاقي ساناعا سايكەس «وبال» تۇسىنىگى مىزعىماس سەنىمدە بولۋشى ەدى، ونىڭ نە ەكەنىن ۇلكەندەر تۇسىندىرمەيتىن دە، ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى بولاتىن، ءسىرا «وبال» ءسوزىنىڭ ماعناسى سانامىزعا انا سۇتىمەن دارىعان بولار. مىسالى: «كوك ءشوپتى جۇلما – وبال; جەتىم-جەسىردى قورلاما – وبال; نان قالدىقتارىن باسپا – وبال; بىرەۋدىڭ زاتىن الما – وبال ت.س.س.» قازىرگى كەزدە وسى ۇلى تانىمنىڭ ءبىرى - «وبال» ماسەلەسى كومەسكىلەنىپ بارا جاتقانداي.
...ۇلتتىڭ باستى سيپاتى تىلگە كەلسەك، بۇل جەردە الدەبىر ادامداردىڭ قازاقشا سويلەۋ پايىزى ەمەس، كوپتەگەن جاستارىمىزدىڭ انا ءتىلىن بىلە تۇرا سويلەگىسى كەلمەيتىنى ءبىرىنشى كەزەكتە ءبارىمىزدى الاڭداتۋى مىندەتتى.
...ەلىن سۇراساڭ جۇزگە ءبولىندى دەپ شورشىپ تۇسكەن جاعدايعا جەتتىك. قازاق ۇعىمىندا مۇلدە ولاي ەمەس قوي. ەلىن، جەتى اتاسىن ءبىلۋ - ءبولىنۋدى ەمەس بىرىگۋدى كورسەتەدى ەمەس پە؟! جەتى اتاعا تولماعان قانداسىڭ - جاقىن باۋىرىڭ، ال ودان ارى باۋىرىڭ، تۋىسىڭ، قۇدا-جەگجاتىڭ بولىپ كەتە بەرمەي مە؟ ەڭ مادەنيەتتى دەگەن اعىلشىندار دا ءوز اتاسىن، شىققان تەگىن كورسەتىپ، ونى زاڭگەرلەرگە بەكىتتىرىپ قوياتىن ءۇردىس بار ەكەن. ال ءبىزدىڭ قازاق وندايدى باياعىدان-اق بىلگەن.
...زامان قارىشتاپ وزگەرۋدە، عىلىم-ءبىلىم جەتىلىپ، تەحنيكالىق پروگرەسس دامۋ ۇستىندە. ارينە، الدەبىر ەسكىرگەن تۇسىنىكتەردى سول قالپىندا ۇستانۋ كەرەك دەپ ەشكىم دە ايتا الماس. ونى دانا حالقىمىز ء«داستۇردىڭ وزىعى مەن توزىعى بار» دەپ باياعىدا-اق كورسەتىپ كەتكەن...
...بىردە جولدا بۇرىن اۋىلدا تۇرىپ كوشىپ كەتكەن شەشەن كەزدەسىپ، قوياردا-قويماي ۇيىنە اپاردى. ورامال تاققان ايەلى شاي جاساپ بەرگەن سوڭ، كورشى بولمەگە بارىپ ەكى-ءۇش ءسابيدى ويناتىپ ءجۇردى. بالانىڭ بىرەۋى ورىسشا سويلەپ ەدى، جاڭاعىنى توقتاتىپ شەشەنشە ۇيرەتە باستادى. وتاعاسى، بىرەۋى ءوز نەمەرەسى، ال انا ەكەۋى ءىنىسىنىڭ بالالارى ەكەندىگىن، بىرگە ءوسىرىپ، ءتىل، سالت-داستۇرلەرىن ۇيرەتىپ، تاربيەلەپ وتىرعاندىعىن ايتتى. جات ەلدەگى جالعىز شەشەننىڭ مۇنىسى كوپ نارسەنى ۇيرەتكەندەي.
...الەمدەگى تەحنيكالىق ەڭ وزىق جاپون ەلىندەگى سالت بويىنشا ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ ءداستۇرىنىڭ ەرەكشە ساقتالعانى تاڭ قالدىرادى. مىسالى، ەكى شەبەردىڭ تۋىندىلارىن قاراعاندا جاسىنىكى تاۋىرلەۋ بولعانمەن، كورەرمەن ۇلكەنىنىكىن كوپە-كورنەۋ ماقتايدى ەكەن. وسى ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىگە ىزەت ۇعىمى ءبىزدىڭ قازاقتا سولاردان كەم بە ەدى دەسەڭشى!
...سەكسەنگە كەلگەن شەشەم، كارىستىڭ سەريالدارىن اتىپ-اسۋ، زورلىق-زومبىلىق، ۇياتسىز كورىنىستەر جوقتىعىنان، وزىنە جاس كەزىندەگى نازىك تە ءنارلى قازاقي تانىمدىلىقتى ەسىنە تۇسىرەتىندىكتەن ۇزبەي كورەتىندىگىن ايتىپ وتىرادى.
...سونىمەن قىسقاشا ناقتى عىلىمدار تىلىمەن تۇجىرىمداساق، ۇلت دەگەنىمىز – ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى اينالىپ جۇرگەن كۇن سيستەماسىنداعى پلانەتا ءتارىزدى. ۇلت - ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ شۋاعىنان ءنار الىپ، سونى ءوز وربيتاسىمەن اۋىتقىماي اينالىپ جۇرۋگە ءتيىس. الايدا، فيزيكا عىلىمىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا سۇيەنسەك، ەگەر دەنەنىڭ سالماعى ازايا بەرسە، ولاردىڭ ءوزارا تارتىلىس كۇشى دە ازايا بەرمەك. عارىش عىلىمى سالاسىندا مىنانداي تەڭدەۋ بار، ياعني ۇشىرىلعان اپپارات شارىقتاۋ شەگىنەن اسىپ كەتسە، ول قايتپايدى. سوندىقتان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز جەڭىلدەمەي، جارقىراي تۇسۋىنە جاناشىر بولىپ قانا ەمەس، ءار وتباسىنىڭ سەنىمىنە اينالۋى ءۇشىن كۇرەسەيىك.
Abai.kz
