عايشاعا جازىلعان حاتتار...
مىنا قىزىقتى قاراڭىز: ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابباس توعجانوۆ، ءانۋار ءالىمجانوۆتار عايشا ەسىمدى ءبىر ايەلگە كوپ حات جازىپتى، سول حاتتاردىڭ قولجازبا نۇسقاسىن تاۋىپ ەدىم، سىزدەرمەن بولىسەيىن.
نەگە ولاردىڭ ءبارى تەك عايشاعا حات جازدى؟
عايشا حانىمعا جازىلعان حاتتار
حاتتار. نەشە ءتۇرلى تەرەڭ وي مەن سان قيلى كوڭىل كۇيدى سۋرەتتەيتىن وسى ءبىر سىرلى الەمدە كىمنىڭ جۇرەك ءسوزى ايتىلمادى دەيسىز؟ ادامزات بالاسى تەحنوكراتتىق زامانعا يەك سۇيەمەي تۇرعاندا قارىم-قاتىناستىڭ ەڭ كەرەمەتى اق قاعاز بەن قارا سيا بولعانى شىندىق. اسەم ويلاردى، اقجارما تىلەكتەر مەن اعىل-تەگىل سەزىمدەردى جەردىڭ مىنا بەتىنەن انا شەتىنە جەتكىزەتىن حاتتار لەگى كەشەگى كۇندەردىڭ كۋاگەرى ەكەنىن ۇمىتقان جوقپىز. ۇلى تولستوي چەحوۆقا جازعان ءبىر حاتىندا: «ءبارىن ويلاپ تابۋعا بولادى، تەك پسيحولوگيزمدى ويلاپ تابا المايمىز»، - دەپ جازعانى بار-دى. وسى ءبىر سالماقتى ءسوزدى، ارينە، ءبىر دانىشپان كەلەسى ءبىر تالانت يەسىنە حاتپەن جەتكىزدى. بۇل دا بولسا قۇسني حاتتاردىڭ كوكجيەگىنىڭ كەڭدىگىن، ونىڭ ويدى تۇساماي، ەركىن سامعاتاتىنىن بىلدىرمەك.
عىلىم ورداسىنداعى ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناعا ورنالاسقان «سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار، قولجازبالار جانە ۇلتتىق ادەبيەت» بولىمىنە باس سۇققانىمىزدا، وندا ساقتالعان ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارىنىڭ ءوز قولىمەن جازعان حاتتارىنىڭ تۇپنۇسقاسىنا كەزدەستىك. الدىمىزدا جاتقان سارعايعان پاراقتار كەشەگى ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابباس توعجانوۆ، ءانۋار ءالىمجانوۆتاردىڭ عايشا ەسىمدى كىسىگە جازعان حاتتار لەگى ەدى. بۇل حاتتاردا نە جازىلدى، نەلەر ايتىلدى ەكەن دەگەن سۇراق ءبىزدى ءارى قاراي جەتەلەي بەردى. ەندى سول حاتتاردى پاراقتاپ كورەلىك.
جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ عايشاعا جازعان ءبىر حاتىندا بىلاي دەپتى:
«قۇرمەتتى عايشا حانىم!
عۇمار ابزيعا، سىزگە، بالالارعا ماريام ەكەۋمىز موسكۆالىق سانسىز سالەم جولدايمىز. ءبارىڭىزدىڭ دە دەنساۋلىقتارىڭىزعا، باقىتتى بولۋلارىڭىزعا تىلەكتەسپىز. ءبىز وسى موسكۆاعا اۆگۋستىڭ 10-ى كۇنى ۇشىپ كەلدىك. ودان بۇرىن مەن قىتايدا بولعانمىن: 20-مايدا بولعام دا، 22-يۋلدە جاركەنت ارقىلى الماتىعا كەلگەم، ودان مۇندا – موسكۆاعا كەتتىم. ءسىز ەكەۋمىز قىتايعا ۇشار الدىندا عانا الماتى كوشەسىندە جولىقتىق. ءسىز ماعان سوڭعى جىلداردا بايلانىسىمىز ءۇزىلىپ كەتۋى تۋرالى وكپە ايتتىڭىز دا، قايتادان تابىسۋعا ۇيىڭىزگە شاقىردىڭىز. مەن بارۋعا ۋادە بەردىم. سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە ويدا جوقتا موسكۆادان: «تەز كەلىڭىز، قىتايعا باراسىز» دەگەن تەلەگرامما الدىم دا، ۇشىپ كەتتىم. سوندىقتان ۇيىڭىزگە بارا الماعانىما مىڭنان ءبىر كەشىرىم وتىنەم! بۇل حاتتى جازىپ وتىرعان سەبەبىم، الماتىعا وكتيابردىڭ باسىنسىز قايتپايمىز: موسكۆادا، لەنينگرادتا، پەتروپاۆل، كوكشەتاۋدا جۇمىستارىم بار، ال قازىر سىزبەن سويلەسىپ الايىن، شىعارماشىلىق ءبىر ءسوز بار.
ءسىز بەن ءبىز، قۇرمەتتى عايشا حانىم، اۋەلدەن تۆورچەستۆولىق ىستە كەزدەسىپ، تانىستىق تا، سول ارقىلى دوس بولىپ كەتتىك قوي. ول دوستىقتان الدەنەندەي «تاعدىر» ءبىزدى سوڭعى جىلداردا ايىردى. ءسىزدىڭ قالاي قابىلدايتىنىڭىزدى بىلمەيمىن. مەن ءوزىم تۇرپايى ءسوز ايتقانعا كەشىرىم وتىنەم، سۆولوچ-تاعدىر ءبىزدىڭ ارامىزدا ءالى دە كۇنەلتىپ جۇرگەنىنە، سوڭعى جىلداردا كوزىم جەتتى. ءبىزدى ايىرعان سول «تاعدىرلار». قازىرگى سىزگە جازعالى وتىرعانىم ول تۋرالى ەمەس، باسقا. قىتايدا مەن 63 كۇن بولدىم. بۇل ءبىر، بۇرىنعىسى دا، بولاشاعى دا عاجاپ ەل ەكەن. 63 كۇندە ءبىز ونىڭ نەبىر تاماشاسىن كوردىك. مەن كورگەن-بىلگەننىڭ ءبارىن كۇندەلىگىمە جازىپ ءجۇردىم. ەندى سول «كۇندەلىكتى» ادەبيەت ءتۇرىنە كەلتىرۋگە تىرىستىم. بۇل شاماسى، 15-20 باسپا تاباقتىق كىتاپ بولادى. وسى كىتاپتى «درۋجبا نارودوۆ» باسامىز دەدى. رەداكتورى – لاۆرەنەۆ، زامى – چاگين ماعان دوس ادامدار. بۇل كىتاپتىڭ اۋدارۋشىلىعىنا، مەن ءسىزدى شاقىرعىم كەلەدى. ول ويىمدى رەداكتسياعا ايتتىم دا. ولاردا قارسىلىق جوق. «نويابردە بەرسەڭىز – يانۆاردا، دەكابردە بەرسەڭىز – فەۆرالدا باسامىز، 18 باسپا تاباقتاي الا الامىز»، دەيدى.
سىزدەن ءوتىنىش: وسىنى ويلانىڭىز دا، ريزا بولساڭىز ماعان تەلەگرامما بەرىڭىز. «كۇندەلىك»-ءتىڭ باسىن سىزگە مەن موسكۆادان جىبەرەم دە، اياعىن وكتيابردە بەرىپ بولام. ءسىز جىبەرگەن ماتەريالدى اۋدارا بەرەسىز. رەداكتسيا قالاماقىڭىزدى اۋدارىپ بولعان سوڭ تولەيدى.
ويلانىڭىز. جاۋاپ كۇتەم.
جولداستىق سالەممەن – ءسابيت،
موسكۆا، گوستينيتسا «موسكۆا» 955, تەلەفون، - ك-2-29-55». ءبىز حاتتىڭ ىشىندە نە جازىلسا، سونى وسىندا قاعاز بەتىنە تۇسىردىك. قالاي دەگەنمەن، بۇل سول كەزدە اتى دۇركىرەپ تۇرعان جازۋشىنىڭ ءبىر مەزەتتىك كوڭىل كۇيى، جۇرەك ءسوزى.
جازۋشى كەلەسى ءبىر حاتىندا: «ق. عايشا! سىزگە مىنا كىتاپتىڭ ەكى گلاۆاسىن جىبەرەم. قالعانىن كەيىن. ەگەر تۇسىنىكسىز بولسا ماشىنكەگە باستىرۋعا بولادى» دەگەن ءوتىنىشىن ايتىپ، استىنا قولىن قويىپتى.
تاعى ءبىر حات ورىس تىلىندە جازىلىپتى. «ش. سوڭعى – VIII-تاراۋعا ۇلگەرمەدىم. مەن ونى موسكۆادا جاسايمىن. جىبەرۋگە ۋاقىتىم بولماسا، ونى موسكۆاعا اۋدارىپ بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن. كيلل روماندى (ونى پوۆەست دەپ اتاۋعا بولادى) وسىندا ورىس تىلىندە شىعارعىسى كەلەدى. دالەلدى اياقتاڭىز. ستيل بىرلىگى ءۇشىن ... سوڭعى تاراۋدى ەكىنشى رەت اۋدارۋ كەرەك. ءسىز مەنى موسكۆاعا اۋىستىراسىز دەپ ۇمىتتەنەمىن. ماي ايىندا موسكۆاعا كەتكەنگە دەيىن ونى كورمەيتىنىم تىم وكىنىشتى.
ءسابيت. 11/II-37.
اۋدارماسى مەن تۇپنۇسقاسىن لۋكاشەۆ جولداسقا بەرىڭىزشى. ول ماعان جىبەرەدى».
سابەڭنىڭ عايشا حانىمعا جازعان ءۇشبۋ حاتتارى، مىنە، وسىلاي سىر شەرتەدى. وقي كەلە حاتتاردان سول ءداۋىردىڭ ءۇنىن، كەلبەتىن، زيالىلاردىڭ ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا بولعانىن تۇسىنەمىز. حاتتار، حاتتار...
كەلەسى حات يەسى – قۇلاگەر اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ.
ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ العاشقى حاتى بىلاي باستالادى:
«عايشا حانىم!
…بيلەت الۋ شاتاق بولىپ، مەن كەشە جىيلىسقا بارا المادىم. ەكىنشى جاعىنان «نا توكۋ»-دان كەيىنگى ءتورت ءبولىمدى كوشىرىپ بەرىپ كەتەيىن دەپ ويلاپ ەم، ونى دا بىتىرە المادىم. بۇگىن شىعىپ بارام. مارتتىڭ 20-25 شاماسىندا عابباس موسكۆاعا كەلەتىن بولدى، «نا توكۋ»-دىڭ جالعاسىن سودان جىبەرەرمىن. مەنىڭ …تۋرالى نەندەي مالىمەتتەر كەرەكسىنەسىز سونى ايتىپ، ماعان بۇگىن-ەرتەڭ حات جازىڭىز، عابباس ارقىلى جىبەرەيىن. الماناق باسقارماسىنا جولىعىپ، «نا توكۋ»-دىڭ اۋدارماسىنا شارت جاساڭىز. «كراسنىي نوۆ» جورنالىنا دا وسى ءسىز اۋداراتىن ءبولىمى باسىلاتىن بولدى. سىزدەن الارسىڭ دەپ وسىنداعى التايسكي دەگەنگە ايتىپ كەتتىم.
حات كۇتەم. الماتىعا بارعان سوڭ دا جازارمىن. اپرەلدىڭ اياق كەزىندە تاعى كەلەم.
ءىى/12-36».
حاتتى وقي كەلە عايشا حانىمدى الدەبىر لاۋازىمدى كىسى مە دەگەن ويعا قالاسىز.
كەلەسى حاتقا كەزەك بەرەلىك.
«قادىرلى عايشا حانىم!
موسكۆاعا توقتاماي ءوتىپ كەتتىك. ءۇش كىسى كەلدىك. بەيىمبەت … پەن قابارىز قادىر قاسىمدا. «جولداستاردى» الىپ كەلىپ ەدىم. قايتقان سوڭ قالدىرامىن. مىندا ء17/ىى دەيىن بولامىز. موسكۆادا ءبىز از ۋاقىت بولامىز. ۇيىڭىزگە كوپ سالەم. فاتيما كوپ-كوپ سالەم ايتتى.
قۇرمەتپەن: ءىلياس
ء12/ىى-1936».
جانسۇگىروۆ عايشا شاريپوۆاعا جازعان كەلەسى حاتىن ورىس تىلىندە جازىپتى.
«20 ناۋرىز، 1931 ج
قۇرمەتتى عايشا!
حاتىڭىزعا كەش جاۋاپ بەرگەنىم ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن. مەن ءىسساپارلاردا بولدىم. گنەپەر سوزگە جاقىنىراق: ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىز، اسىرەسە مەنى قۋانتتى. ءسىز ۇلكەن مادەني جۇمىس ىستەپ، ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ بايلانىسىن جەدەلدەتۋگە اتسالىسۋداسىز. مەن بۇل ماسەلەنى ءتيىستى ۇيىمداردىڭ الدىنا قويىپ، FOSP اۋدارما بيۋرولارىنا، اسىرەسە سىزدەرگە حابارلاسۋدى تاپسىردىم. بىراق مەن سىزدەرگە قازاق ادەبيەتىنەن ءبىراز كىتاپتار جىبەرگىم كەلدى، بىراق وسى جەردەن اتىن اتايتىن بىردە-ءبىر كىتابىن تاپپاعانىما سەنىڭىز:
«كولحوز» – ءمايليننىڭ اڭگىمەسى
«تۋلاعان تولقىندا» مۇسىرەپوۆ (رومان)
«جاڭا جولدا» (ەسسە) جانسۇگىروۆ
«تاڭبالىلار» – تىلەپبەرگەنوۆ
بۇل كىتاپتار الماتىدا جوق. دۇكەندە موسكۆادا (كۋزنەتس. موست) باسىلىم جوق دەپ ەسەپتەيمىن. ەگەر جوق بولسا، وگيز دۇكەنىنە جانە «قىزىل-وردا تاۋلارىندا» دەپ جازۋعا بولادى. مەن بۇل كىتاپتاردى كەزدەستىرسەم، مىندەتتى تۇردە سىزگە ءجىبەرەمىن. ونىڭ ۇستىنە بىزدە پوەزيا ەرەكشە دامىدى. ەڭ دۇرىسى...، مۇنى ءسىز ارقىلى جاساۋعا بولا ما، الدە دوسىڭىز جاساي ما؟ جاقسىراق ... پەسالاردا، ءسىز وعان قالاي قارايسىز؟
ءسىز بۇل ماڭىزدى تاپسىرمانى تاستامايسىز دەپ ۇمىتتەنەمىن...
اۋدارماڭىزدى وقىدىم – ءباياميننىڭ اڭگىمەسى وتە جاقسى! ءسىز بۇل جۇمىستى جالعاستىراسىز. ءبىز بارىنە دايىنبىز...
ءىلياس».
عابباس توعجانوۆتىڭ دا عايشاعا جازعان حاتتارىنىڭ تۇپنۇسقاسى وسى دەرەكتەرمەن بىرگە اتالعان ورتالىقتا ساقتاۋلى تۇر. ءبىز وعان دا كوز جۇگىرتىپ كوردىك.
«قۇرمەتتى ايشا!
ءبىز ءسىزدىڭ پاتەرىڭىزدى باسشىلارىمىزبەن كەلىستىك: ءساۋىر ايىندا ولار مامانداردىڭ ۇيىنەن 3 بولمەلى پاتەر بەرۋگە ۋادە بەردى (مەنىكى سياقتى), اندروننيكوۆ قازىر جوق، ول مەتتپەن سويلەستى، كۇندەردىڭ بىرىندە ول كەتىپ قالادى. موسكۆا ءۇشىن ول جەكە سويلەسكىسى كەلەدى ...
مەن سىزگە حات جازامىن، مۇمكىن سول ۋاقىتقا دەيىن اندروننيكوۆ كەلەدى، سودان كەيىن مەن ءسىزدىڭ ويلارىڭىز تۋرالى ونىمەن كەلىسەمىن.
قازىر ونكۇندىككە دايىندالىپ جاتىرمىز. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە ورتالىق جۋرنالدارعا ماتەريالدار جىبەرەمىز. سىزگە مايلين تۋرالى ماقالا جازۋ تاپسىرىلدى.
مايلين مەن جانسۇگىروۆ قازىر ماسكەۋدە بولسا كەرەك – تولىق اقپاراتتى سولاردان الۋعا بولادى.
ءساۋىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ماسكەۋگە كەتەيىن دەپ جاتىرمىن، ەگەر پاتەر وسى ۋاقىتقا دەيىن دايىن بولسا، وندا ءسىز كەلگەنشە ءبىر جولداسىمىزدى (بويداقتى) ۋاقىتشا ورنالاستىرامىز، ول بوس ەمەس – ايتپەسە، ءبىزدىڭ جاعدايدا ، ولار شەشىمسىز پاتەر الا الادى.
ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزدە مەنىڭ جەكە پىكىرىم مىناۋ: ەگەر ءسىز مەن جوقتا كەلسەڭىز، بۇل ىڭعايسىز جانە ون جىلدان كەيىن (مامىردىڭ اياعىندا) كەلگەنىڭىز دۇرىسىراق ەكەنى انىق.
21/II-36.
21-4-36. قۇرمەتپەن، توعجانوۆ».
عابباس توعجانوۆتىڭ قولجازباسىنداعى حاتتىڭ كەلەسى بەتىندە مىنا سوزدەر بار.
«سالەمەتسىز بە، عايشا حانىم!
ءسىزدىڭ مازمۇنى مەن كولەمى جاعىنان قىسقا دا نۇسقا حاتىڭىزعا اشۋلانۋعا حاقىم بار ما؟ ءسىزدى كوپ سۇراقپەن كومىپ تاستاي الامىن: ونكۇندىك نەلىكتەن قاراشاعا اۋىستىرىلدى؟.. قازاق ادەبيەتشىلەرى قوناقتاردى – مايدانگەرلەردى قىزىل الاڭداعى جەڭىس شەرۋىنەن كەيىن شارشاپ-شالدىققان كۇيىندە كۇتپەگەن جەردەن قارسى الۋى مۇمكىن. كىمدەر، قانداي اۋدارماشىلار جۇمىسسىز ءجۇر؟ مۇمكىن ولار – شاقىرىلعاندار ادەتتەنبەگەن شىعار؟ بىراق اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ماقالاسىندا («كومسومولسكايا») قۇدىرەتتى گۇلدەنۋ تۋرالى ايتتى عوي. دەمەك اۋدارماشىلار جۇمىسسىز وتىرماۋى كەرەك.
نەلىكتەن الماناح جىلدا شىعارىلمايدى؟
(سويلەم تۇسىنىكسىز)
باستىسى، ءوزىڭىز قىزىقتى بىردەڭە جازا الدىڭىز با؟
پ.كۋزنەتسوۆ نە ىستەپ ءجۇر؟
وماردىڭ ءحالى قالاي؟ وعان شىن جۇرەكتەن سالەم ايتىڭىز. اسياعا سىناقتى ءساتتى تاپسىرۋىنا تىلەكتەسپىن. ناديا مەنى اعىلشىن تىلىنە ۇيرەتۋگە دايىندالسىن».
اقىن ءابۋ سارسەنباەۆتىڭ دا عايشا شاريپوۆاعا جازعان ىزەتتى حاتىن وقىرمانعا ۇسىنايىق.
«قۇرمەتتى عايشا اپاي،
سالەم سىزگە الىستان. موسكۆاداعى جۇمىستاردى ءبىر ىڭعايلاپ كەلىپ، پەرەلەكينودا جاتىرمىن. رەداكتور دا، ءوزىمنىڭ ءبىر مايدانداس جولداسىم دا (جازۋشى) وقىپ شىقتى. پىكىرلەرى وتە جاقسى. ورتا جاستاعى بالالار ءۇشىن ىقشامداپ شىعارماق. ءتىل جاعىنان، انىعىراق ايتقاندا، ءبىر ءسوزدىڭ سول اق ابزاتستا الدەنەشە رەت قايتالانۋى ءجونىندە عانا زامەچانيەلەرى بار. بۇلار، اسىرەسە الدىڭعى بولىمدەرىندە. مىسالى، پرولوگتىڭ ەكىنشى ابزاتسىندا (1 بەت) جولىندا التى رەت قايتالانعان «نوسيلكي نەسلي» دەگەندەر بار ەكەن. ولار رەداكتسيا ۇستىندە تۇزەلەدى عوي. رەداكتور ىسكە كىرىستى. بىراق ۇزاققا سوزار ءتۇرى بار (رەداكتور سول رەتسەنزيا جازاتىن ۆلەكوۆا), شارتتى رەداكتسيادان كەيىن جاساماق. ءسىزدى شاقىرۋدىڭ كەرەگى جوق دەسەدى. اناۋ ءبىر جارىم گلاۆانىڭ اۋدارماسىن جىبەرگەن ەكەنسىز. اپارىپ بەردىم.
عايشا اپاي، سىزدەن ەكى ءتۇرلى ءوتىنىشىم بار. ءبىرى اناۋ سكولكوۆسكايانىڭ رەداكتسياسىنان كەيىن قولجازبانى ابدەن ءبىر مۇقيات وقىپ شىعىڭىز. تاجىريبەسى جوق، جاس ادام عوي، ءبۇلدىرىپ جۇرمەسىن.
ەكىنشى، وڭدەي-وڭدەي ءجۇرىپ ەنگىزگەن ءوزگەرىستەرىمىز 25 پايىزدان اسىپ كەتكەن ءتارىزدى.
بۇگىن … شارت پەرەيزدانيە ەمەس، جوڭقا ءنارسە رەتىندە قايتادان جاساڭىز دەگەن ءتىلەك ءبىلدىردىم. توعىز تاراۋعا ۇلكەن-ۇلكەن ءوزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، ءبىر تاراۋى تۇتاسىمەن قايتادان ىستەلىندى. ءسىز دە وسىنى تالاپ ەتىڭىز.
قوش بولىڭىز. حات كۇتەم.
قۇرمەتپەن ءابۋ.
ادرەسىڭىزدى بىلمەگەن سوڭ يزدات-ۆو جولدادىم».
ەندەشە، ءبىز ءسوز سوڭىندا قازاقتىڭ مارقاسقا تۇلعالارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى حات جازعان عايشا حانىمنىڭ كىم بولعانىن وقىرمان ەسىنە سالا كەتەيىك. ول 1901 جىلى قازان قالاسىندا تۋعان. اۋدارماشى. قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم العان. كەيىنىرەك تاتار جۇمىسشىلار تەاترىنىڭ ءارتىسى بولعان. تالانتتى عايشا ماسكەۋدە جوعارعى سوتتا اۋدارماشى بولىپ قىزمەت ىستەگەن. وسى ۋاقىتتان باستاپ تاتار، باشقۇرت، قازاق جانە قىرعىز تىلدەرىنەن ورىس تىلىنە اۋدارماشى رەتىندە ادەبي قىزمەتىن باستايدى. جوعارىداعى حاتتار ءدالەلدەگەندەي عايشا ءشاريپوۆا قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن، ونىڭ ءىشىندە مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ سياقتى قالامگەرلەردىڭ تۋىندىلارىن اۋدارۋعا قاتىسقان. قالاي دەسەك تە، عايشا حانىمعا جازىلعان حاتتار لەگى بىزگە سول كەزدەگى ۋاقىتتىڭ، سول قوعامنىڭ بەينەسىن كوز الدىمىزعا اكەلەدى. حاتتار تولاستاماسىن.
دۇيسەنالى الىماقىن
Abai.kz