100 جىل بۇرىن، 1925 جىلى 19 ساۋىردە اقمەشىتتە وتكەن بەسىنشى بۇكىلقازاق سەزىندە قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاريحي اتاۋىن قايتارۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداعان ەدى. ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى ءسابيت شىلدەباي Qalam-عا بەرگەن سۇحباتىندا قازاقتىڭ نەگە  «قىرعىز» اتانعانى، ءوز اتاۋىن قالاي قايتارعانى تۋرالى ايتىپ بەردى. 

تاريحشى بۇل ماسەلەدە «قازاق اتاۋىنىڭ» ورىس تىلىندەگى نۇسقاسى قايتارىلعانىن ەسكەرۋ كەرەك ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

«قازاق ءوز اتىن قايتاردى دەسەك، «قازاق ءوز اتىنان ايرىلىپ قالعان با ەدى؟» دەگەن سۇراق تۋى مۇمكىن. نەگىزى قازاق ودان ەشقاشان ايرىلعان جوق. ءوزىن-ءوزى قازاق دەپ اتاپ ءجۇردى. بىراق پاتشا ۇكىمەتى رەسەي يمپەرياسىنداعى وتارلانعان ايماقتاردى باعىندىرىپ، تۇقىرتىپ ۇستاپ وتىرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان كازاك اسكەرىمەن شاتاستىرماس ءۇشىن ءبىزدى سانالى تۇردە بۇرمالاپ «كيرگيز-كايساك» دەپ اتادى. ال 1822 جىلى شىققان ميحايل سپەرانسكيدىڭ جارعىسىنان باستاپ «كيرگيز» دەگەن ءسوزدى پايدالاندى»، — دەيدى ءسابيت شىلدەباي.

ونىڭ ايتۋىنشا، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا دا پاتشا ۇكىمەتى كەزىندەگىدەي «كيرگيز» دەپ اتالا بەرگەن ەكەن. 1919 جىلى قازاق جەرىن باسقارۋ ءۇشىن پايدا بولعان رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت تە رەسمي تۇردە قىرعىز رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى بولعان.

«1920 جىلى قازان ايىندا قۇرىلعان قازاق اۆتونوميالى سوتسياليستىك كەڭەس رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋدىڭ قازاقشاسىندا «قازاق» ءسوزى بولعانىمەن، ورىسشا رەسمي قۇجاتتىڭ بارىندە «كيرگيز» دەپ جازىلدى. ياعني بۇل — مەتروپوليانىڭ وتار ايماققا جانە حالىققا بەرگەن اتاۋىنان باس تارتىپ، ءوزىمىزدىڭ تاريحي دۇرىس اتاۋىمىزدى رەسمي تۇردە قايتارىپ، ورتالىق بيلىككە سونى مويىنداتىپ، قاۋلى شىعارتۋ تۋرالى اڭگىمە»، — دەيدى تاريحشى. 

ءسابيت شىلدەباي «كيرگيز» ەمەسپىز، دۇرىس اتاۋىمىز — قازاق» دەپ ەڭ العاش جازعان شوقان ءۋاليحانوۆ بولعانىن ەسكە سالىپ ءوتتى:

«شوقان ءۋاليحانوۆ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە بۇل ماسەلەنى كوتەردى. بىراق ول ەشتەڭە تالاپ ەتكەن جوق، عىلىمي تۇرعىدان قاراپ، تالداپ ايتتى. قاراپ وتىرساق، قازىرگى ۋاقىتتا سول شوقان ءۋاليحانوۆ بەرگەن عىلىمي تۇجىرىمداردان الىسقا ۇزاپ كەتكەن جوقپىز. ونىڭ شىن مانىندە وبەكتيۆتى تۇردە دۇرىس عىلىمي تۇجىرىم جاساعانىن كورىپ وتىرمىز».

تاريحشى «قازاق» اتاۋىن قايتارۋ جولىندا ساكەن سەيفۋللين مەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ باستاماسىن، ماقالالارىن ايرىقشا اتاپ ءوتتى. دەگەنمەن، ونىڭ ويىنشا، اتاۋدى قايتارعان ساكەن نەمەسە مىرجاقىپ نەمەسە سەزدە ۇسىنىس تاستاعان سۇلتانبەك قوجانوۆ، ياكي وعان «سەن ەرتەڭ وسىلاي ايت» دەپ تاپسىرما بەرگەن قوڭىرقوجا قوجىقوۆ دەپ ايتۋ دۇرىس ەمەس:

«بۇل — سول كەزدەگى ءار قازاقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن بۇكىل حالىقتىڭ ماسەلە ەدى. ال جوعارىداعى جاندار — سونى ايتىپ، جازىپ، ۇسىنىستى وتكىزۋگە سەبەپكەر بولعان تۇلعالار. سولاي دەپ تۇسىنگەنىمىز دۇرىس. اقىرى، 1925 جىلى 19 ساۋىردە، وسىدان ءدال 100 جىل بۇرىن اقمەشىتتە وتكەن بەسىنشى بۇكىلقازاق سەزىندە سۇلتانبەك قوجانوۆ ماسەلە كوتەرىپ، قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاريحي اتاۋىن وسى جينالىس شەشىمىمەن قايتارۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ، 1925 جىلدىڭ 15 ماۋسىمىندا بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى بۇل شەشىمدى بەكىتىپ، ارنايى دەكرەت شىعاردى. سول دەكرەتپەن رەسمي تۇردە اتاۋىمىزدى قايتارىپ الدىق».

سۇحباتتىڭ تولىق نۇسقاسىن مىنا سىلتەمەدەن قاراۋعا بولادى.

ديماش زيادين

Abai.kz