Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان سەرىكبول قوندىبايدىڭ «ەسەن-قازاقتار: ماڭعىستاۋ – 14 عاسىرداعى كىشى قازاقيا» اتتى ماقالاسىنا  بايلانىستى اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «الشىن قاراكەسەك پەن ارعىن قاراكەسەك – تۇتاس پا؟» اتتى ماقاسىن وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنامىز...

الشىن قاراكەسەك پەن ارعىن قاراكەسەك – تۇتاس پا؟

نەمەسە ۇلاناقتىڭ سۇيەگى ماڭعىستاۋدا ما؟

قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى: زەرتتەۋ / اقسەلەۋ سەيدىمبەك. – استانا: فوليانت،2023. – 728 ب.

... ورتا ءجۇز ارعىن ىشىندەگى قاراكەسەك رۋىنىڭ قازىرگى مەكەن-تۇراعى ەسىل وزەنىنىڭ باس جاعىنداعى الاپ بولعانىمەن، ەرتەرەكتەگى – قالماق شاپقىنشىلىعى بەل الماي تۇرعان زاماندا شىرقاي كوشىپ، جايلاپ قايتاتىن جەرلەرى توبىل وزەنىنىڭ بويى بولعان.

شەجىرە دەرەكتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى كىشى ءجۇزدىڭ رۋ-تايپالارىن تاراتقاندا الاۋدىڭ (الشىننىڭ) ۇرپاعى رەتىندە قاراكەسەك پەن قىدىربايدى قاتار اتايدى. قاراكەسەكتەن ءالىم بۇتاعىن، قىدىربايدان – بايۇلى بۇتاعىن وربىتەدى. ودان ءارى قاراكەسەكتەن (ۇلاناق) – ەسىل مەن توبىل ۇرپاعى تارايدى.

شەجىرە دەرەگىن ناقتىلى تاريحي وقيعالارمەن شەندەستىرگەندە ءبىراز تۇيتكىلدىڭ جاي-جاپسارى ايقىندالادى. اقىن-جىراۋلاردىڭ تاريحي جىر-تولعاۋلارىندا ءارىسى الاۋ-الشىنداردىڭ، بەرىسى ءالىم-قاراكەسەكتەردىڭ اتا قونىسى ءۇستىرت ءۇستى، ايراقتى توڭىرەگى، ەدىل-جايىق الابى بولعانى كۇمان تۋدىرمايدى. بۇل دەرەكتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان ەتنوتوپونيمدەر دە ورنىقتىرا تۇسەدى.ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە تاۋشىق پەن جىڭعىلدى ەلدى مەكەندەردىڭ ارالىعىندا ۇلاناق دەگەن جەر بار. شەجىرە دەرەكتەرىندە قاراكەسەك پەن ۇلاناق قاتار اتالا بەرەدى. سونداي-اق ارعىن ىشىندە 26 بولىس قاراكەسەككە ۇران بولعان قارقاباتتىڭ كۇيەۋى مەيرامنىڭ بەيىتى دە ماڭعىستاۋدا جاتىر.  (س.قوندىباي. ەسەن-قازاق. – الماتى،2002. 118-بەت)

التىن وردا ىدىراعاندا، اسىرەسە ەدىگە-توقتامىس-تەمىر ارالارىنداعى بىتىسپەس ارپالىس بارىسىندا  وزگە دە ىرگەلى رۋ-تايپالار سياقتى ءالىم-قاراكەسەكتەردىڭ دە شىرقى بۇزىلعان. وسى الاساپىراندا ءالىم-قاراكەسەكتەردىڭ ءبىر توبى سارىارقا،تورعاي،ەسىل،توبىل اتىرابىنا قاراي بولىنە كوشسە، ەكىنشى توبى سىر بويىنا، قىزىلقۇم الابىنا ىعىسقان. قاراكەسەك-ۇلاناقتان وربىگەن اتالاردىڭ ەسىل، توبىل (تابىل) دەپ اتالۋىنىڭ دا، سونداي-اق ءالىم-قاراكەسەكتەن شىققان سەيتقۇل، ءجالاڭتوس سياقتى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءحۇى-ءحۇىى عاسىرلاردا سامارقان، بۇقارا توڭىرەگىنەن توبە كورسەتۋىنىڭ دە سىر-سەبەبى  وسىندا بولسا كەرەك.

كەيىن قازاق حاندىعى  ەڭسە كوتەرىپ، رۋ-تايپالىق جۇيە جاڭاشا جىكتەلە باستاعان كەزدە سارىارقا قاراكەسەكتەرى ەتنيكالىق سۋبسترات رەتىندە ارعىن تايپاسىنىڭ قۇرامىنا كىرىپ، ەنشىلەس اتاعا اينالعان دەۋدىڭ قيسىنى بار. مۇنداي ويدىڭ جوسىعىن شەجىرە دەرەگى  دە ورنىقتىرا تۇسەدى. ارعىن ىشىندەگى مەيرامنان وربىگەن قۋاندىق،سۇيىندىك،بەگەندىك، شەگەندىك، قاراكەسەك (بولاتقوجا), شۇبىرتپالى سياقتى ىرگەلى رۋعا اينالعان  اتالاردىڭ  ءبارىنىڭ شەشەلەرى  كىشى ءجۇز الشىننىڭ قىزدارى بولۋى تاريحي شىندىقتىڭ شەجىرەلىك اڭىزعا اينالعان كورىنىسى دەپ بىلەمىز. (م.ج.كوپەيۇلى.قازاق شەجىرەسى. – الماتى، 1993.15-16 بەتتەر).

ءسوز ورايىندا، قازاق حالقىنىڭ تۇپكى شەجىرەلىك دەرەكتەرىندە قاراكەسەكتىڭ (بولاتقوجانىڭ) جەڭگەلەي العان ايەلىنەن شۇبىرتپالى مەن شەكتى تۋادى. بۇل دەرەكتە دە شۇبىرتپالى مەن شەكتىنىڭ ناعاشى جۇرتى الشىندار، ياعني شەشەلەرى الشىننىڭ قىزى. ەتنيكالىق كىرىگۋ بارىسىندا ورتا ءجۇز شەكتىلەرى  بەرتىن كەلە ىرگەلى رۋ-تايپالار قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتكەن. كەزىندە ارعىن قۇرامىنان ن.ا.اريستوۆ اتاپ كورسەتەتىن شەكتىلەردىڭ بۇگىنگى شەجىرەلەردە كەزدەسپەۋىنىڭ  سىر-سەبەبى وسىندا. ونىڭ ەسەسىنە، ءالىم-شەكتى مەن ارعىن-قاراكەسەك تاڭبالارىنداعى تەكتەستىك ساقتالىپ قالعان.

جاريالاۋعا ۇسىنعان – سەرىك ەرعالي، مادەنيەتتانۋشى

Abai.kz