ەسسە

1. دارا

زامانى ءبىر قوس الىپ اباي (1845-1904) جانە ميحاي ەمينەسكۋدى (1850-1889) ءبىر-ءبىرىن بىلمەسە دە رۋحاني تۋىستىراتىن قاسيەت ءسوز ەنەرگياسىنىڭ اسىپ-تاسىپ بىتكەن قۇنارى بولار. ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا مۇنى كونگەنيالدى قۇبىلىس دەپ ەكشەپ اتايدى.

2021 جىلى كوكتەمدە قازاقتىڭ قازىرگى زامانعى ۇلتتىق اقىنى ۇلىقبەك ەسداۋلەت ميحاي ەمينەسكۋ تۋرالى كوكەيگە يدەيا سالىپ، جازۋعا ويتۇرتكى بەرۋىمەن رۋمىن كلاسسيك اقىنى ەمينەسكۋدىڭ جىر الەمىن اشىپ، يەن قازىناعا كەنەلدىم. ناتەجەسىندە ءبىر اي ۋاقىت جۇمساپ ورىس تىلىندە ەكى ەسسە جازدىم: «اباي ي ەمينەسكۋ» جانە «ميحاي ەمينەسكۋ. ليش ۆ يسكۋسستۆە سۆوبودا».

«ميحايل ەمينەسكۋ. زۆەزدى نوۆوروجدەننوي سۆەت...» اتتى كىتاپ ماسكەۋلىك «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» باسپاسىنان كلاسسيك دۇنيەدەن وزعانىنا ءجۇز تولۋىنا وراي 1989 جىلى جارىق كورگەن. ونىڭ ورىس تىلىندە شىققان اۋدارما پوەزياسى ماعان ايرىقشا كوركەم اسەر قالدىردى.اۋدارماسى وسىنداي تۇڭعيىق بولسا، تۇپنۇسقادا مۇنان بەتەر جاۋھار جىرلار بولدى عوي دەپ ەسىم كەتتى. ۇلى اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنا ۇزىن سانى 25 بەت ەكى ەسسە ارناسام دا، كاۋسار بۇلاققا ءشولىم قانباي قالعانداي، ميحاي ەمينەسكۋدى جەتە وقىپ بىلمەگەندەي، ءسۇيىپ زەرتتەمەگەندەي شەرلى ساعىنىش سەزىم ىشتە تۇنىپ قالدى.

مۇنىڭ استارىن ۇلىقبەك اقىننىڭ جىر جولىنان ىزدەپ تاپتىم: «ادامزاتتىڭ ارمان-ءسوزىن جازدىم دەر، /اقىن ۇلتى!». راسىندا ءسوز ونەرىن قۋعان باسقا قۇت قونعان سۋرەتكەر قالام يەلەرى شۇعىلا سيپات سۇلۋلىققا، قۇدايشىل  جاراتىلىسقا ولەردەي عاشىق بولادى. الەم سيپاتى جاراتۋشىنىڭ ونەرى بولىپ تابىلادى. مۇنىڭ ءبىر ۇشى جالالەددين رۋمي سۋفيزم قاعيدالارى ارقىلى قۇپيا جاسىرعان ءماجنۇن بەينەسىندە جاسىرىلعان. ءماجنۇن-جۇرەك، ءماجنۇن – قۇدايىن ىزدەگەن ادام جۇرەگىنىڭ سيمۆولى. مۇنىڭ جۇمباعىن سوپىلىق تانىمدا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام ءناسىلى وتە بەيىم تۇراتىن ناپسىگە ءماجنۇننىڭ بوي الدىرماۋىنان، ءلايلى ارۋدى پلاتوندىق سۇيىسپەنشىلىكپەن اڭساۋىنان، اشكوزدىكتەن رياسىز ادا بيىك رۋحاني بولمىسىنان انىق كورۋگە بولادى. ۆلاديمير نابوكوۆ سۋفيزم ادام بالاسىنىڭ تومەنگى، جامان، حايۋاندىق تابيعاتىن تۇنشىقتىرىپ، باسىپ تاستايدى دەپ ەن تاعىپ جازاتىنى سوندىقتان.

ءبىر قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن ۇلى سۋرەتكەر اتاۋلى ديۋانالىق ساناعا داۋسىز باعىنادى. جارىق دۇنيەدەن زورواستريزمدەگى زۇلىمدىق پەن ىزگىلىكتىڭ بىتىسپەس كۇرەسىن كورگەندە، ادام ناسىلىندە وزبىرلىق، وزىمشىلدىك باسىم ەكەنىن سەزگەندە يدەاليزم قاعيدالارى توقىراۋعا ۇشىراپ، اقىندىق جۇمساق جۇرەك ءتۇڭىلىس سارىنعا يكەم بولۋى سونىڭ اسەرىنەن بولار. كۇللى ادەبيەت سوندا ديۋانانىڭ عازالى بولىپ شىقپاي ما!

اقىندار ءوزىن ءماجنۇن اتايتىنى سودان عوي. «وڭىمدە اركىم وزەگىمدى پىشاقتاپ، / تۇسىمدە ءجۇر ارۋاقتار قۇشاقتاپ، /  جۇرەگىم بار جارتاس سىندى جاي تۇسكەن، / جانشىلسام دا كەتكەنىم جوق ۇساقتاپ. / مۇڭسىز، / مىلقاۋ، / مەڭىرەۋ ءبىر مەرگەندەر / كوڭىلىمنىڭ كولىنەن كەپ قۇس اتپاق.../ قىزىم مەنىڭ، ءىزىم مەنىڭ، نازىمىم، / قارلىعاشىم، تالدىرماشىم، نازىگىم، / قول سۇقپايىن قۇزىرىنا قۇدايدىڭ / ءوزى بىلەر – كۇناھار كىم، قازى كىم؟ / ءومىر ءبىر كۇي: وزەگى – ءورت، سازى – مۇڭ، / اكەڭ – ماڭگى ماڭگىرگەن ءبىر ءماجنۇن...» (ۇلىقبەك ەسداۋلەت).

اباي قۇنانباەۆ پەن ميحاي ەمينەسكۋدى تۋىستىراتىن ەڭ باستى بەلگى – تەڭدەسى جوق جىر باعى باسقا قونعان سوڭ ونىڭ قاسىرەتىن قوسا تارتۋعا ۇكىم ەتكەن شىعارماشىلىق جۇمباعى. ءبىرتۇتاس الەم ادەبيەتى ءداۋىرى تۋارىن 1827 جىلدىڭ باسىندا اۋليەلىكپەن بولجاعان فون گەتە ايقىندايتىن «اسقان ۇلى اقىن» دەگەن كاتەگورياعا بۇل ەكەۋى ەنگەن سوڭ سولاي دەپ بىلەمىن.

عارىشتان وي تولقىندارى ميعا، جۇرەككە داريتىن قاسيەت بولماسا، شىعارماشىلىق يەسى بولۋ مۇمكىن ەمەس. شىن تالانت كوڭىلى بىردە تاسىپ، بىردە جاسىپ، ءوز الەمىندە شالقىپ، بولماسا وكسىك بۋىپ، قىستىعىپ جۇرەدى. كەزەڭ-كەزەڭىمەن. ءبىر وت، ءبىر مۇز. تومەنگى ۆيبراتسياعا، بوتەن تەربەلىسكە تاپ كەلسە كافكانىڭ تورىعۋى اش قاسقىرداي توريدى.  

2. ءسوز شالىعى

ەپيكالىق جانر تولعاۋدا ءسوز قۋاتى جۇلقىپ اكەتەردەي ادۋىن كەلەدى. ابايدى وزگە تىلگە اۋدارۋ وتە كۇردەلى ءىس. تۇپنۇسقاعا ءبارىبىر جەتپەيدى، سەبەبى ەڭ مىقتى ءتارجىماشى ينەمەن قازعانداي مۇقيات ەڭبەك قىلسا دا يدەالعا جەتكىزە المايدى; ويتكەنى ولەڭ ىرعاعى، ءستيلى، ءسوز قورى، از سوزگە كوپ ماعىنا سىيدىرىپ جىبەرەتىن شەبەرلىگى ەرەكشە اباي پوەتيكاسىنداعى ماتەماتيكالىق ولشەممەن ەكشەپ جازعانداي زەرگەرلىكتى وزگە ۇلت وكىلدەرى تۇگىلى قازاقتار قايتالاي المايدى. اباي سوزىندە عارىشتان قۇيىلعان ءسوز ماگياسى كەرنەپ تۇرادى. ابايدى قايتا وقىعاندا تەكست بۇرىنعى قابىلداۋدان وزگەرىپ، قۇبىلىپ، ءمان-ماعىناسى تەرەڭدەپ كەتەتىنى ماعان، انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىپ اۋىلدا وسكەن جازۋشىعا ەگەر ءوزىم ۇنەمى باستان كەشپەگەندە بار عوي، ادام سەنگىسىز قۇبىلىس. اباي ليريكاسىن وقىعان سايىن جاڭا كورگەندەي ەلەگزۋ سودان تۋىندايدى. مۇنى قۇداي دارىتقان اسقاق دارالىق دەسە كەرەك. سونداي دارالىقتى، كوسموستىق جىر قۋاتىنا ەلتۋدى ميحاي ەمينەسكۋدىڭ ەپوستىق قۋاتىنان، ليريكاسىنان كورىپ ءىشىم ەرىدى.

اندرەي ۆوزنەسەنسكي فەدەريكو گارسيا لوركانى سۇيەمىن دەپ جازدى. ۇلى ادەبيەت تۇلعالارىن ارۋاق بولسا دا، سۇيەگى باياعىدا قۋراپ قالسا دا ءولى دەگىزە المايتىن كەرەمەتتى شەبەر قۇداي جىل قۇستارى تىرنالارداي تىزبەكتەلگەن ارىپتەرگە سىيىپ تۇراتىن ءسوز ماگياسىنا قالايشا سالدى ەكەن؟!

ميحاي ەمينەسكۋ تۋرالى ورىس تىلىندە جازعان قوس ەسسەمنىڭ سارىنىن قايتالاماي، سۋ جاڭا دۇنيە جازۋعا كەنەت قۇلشىنىس كەرنەۋىن سول ءسوز ەنەرگياسىنىڭ شالىعى دەپ بىلەمىن. سۇيگەن جۇرەك ءسوز تىلسىمىنا ەلجىرەيتىن سياقتى.

ءار كەزدە ءوزىم «اباي جانە الەم ادەبيەتى» تسيكلىمەن جازعان ومار يبن ابي رابيا، ابۋ-ل-اليا-ال-ماارري، حاكاني، ماقتىمقۇلى، يوگانن ۆولفگانگ فون گەتە، ۋيليام بلەيك، ميحاي ەمينەسكۋ – بارشاسى اسقان ۇلى اقىندار بولعاندىقتان زەرتتەۋ ۇستىندە ابايمەن رۋحاني ۇندەستىگى ايقىن شىققانى شىنىمەن تىلسىم قۇبىلىس. اباي 13 جاسىندا شىعىستىڭ جەتى جۇلدىزىنا سىيىنىپ ءتورت جول ولەڭ جازعان، ونىڭ التاۋى پارسى، بىرەۋى تۇركى: فزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي، ناۋاي، ساعدي، فيرداۋسي، حوجا حافيز. ءشامسيدى زەرتتەۋشىلەر رۋمي دەيدى. سيريانىڭ ەسكى اتاۋى – شام. اباي ورىس كلاسسيكالىق پوەزياسىنان پۋشكين مەن لەرمونتوۆتى ءسۇيىپ وقىعان، اسىرەسە لەرمونتوۆتى جانىنا تىم جاقىن بالاعان. اباي ودان كوپ اۋدارما جاساعان، گەتەدەن اۋدارىلعان قوس شۋماق «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» وعان لەرمونتوۆ ارقىلى جەتكەن.

ابايدى وزىنەن ون ەكى، ون عاسىر عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن اراب كلاسسيكتەرىمەن كوشپەلى وركەنيەت ۇقساستىعى تۋىستىرسا كەرەك. ول ەۆروپالىق ۇلى اقىنداردى اتىمەن بىلمەسە دە، بارشاسىنىڭ دۇنيەتانىم، كىسىلىك قاسيەت، ار-وجدان، ازاماتتىق، گۋمانيستىك كوزقاراس، ءوز حالقىن شىن سۇيگەن ارمان-مۇراتى ورتاق بولاتىن. جان سارايىندا تارتىلىس تەگىن تۋمايدى، ۇلى اقىندار ۇلتى جانە زامانى بولەك بولعانىمەن، جەر بەتىنەن باقىت ىزدەپ اداساتىن ادام بالاسىن شىن سۇيگەن جۇرەكپەن ءبىر ۆيبراتسيادا ءومىر كەشكەندەرى ءبىلىندى. تۇتاس السا، بۇل وي – اريستوكراتياسى، رۋحاني بەكزاتتىق، ادامسۇيگىش قاسيەتتەن تۋىندايتىن كونگەنيالدى قۇبىلىس. مۇنىڭ ءتۇپ نەگىزىندە قۇدايدىڭ تاڭداۋى تۇسكەن اۋليەلىك، پايعامبارلىق قاسيەت جاتۋى كۇمانسىز. پايعامبارلىق ابىزداردان اقىندارعا اۋىسارىن ءدىني تەكستتەر جوققا شىعارمايدى.

قازاق حالقى «قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر» دەيدى.  اباي ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنا اقىندىق قۇت قونعان، اۋليە-پايعامبار بولىپ جىبەرىلگەن ءىلىم يەسى، ماگيالىق ءسوز يەسى ەكەنىن انىق بىلگەن.  ونى ميحاي ەمينەسكۋمەن تۋىستىراتىن ءدال وسى كەپ.

اباي ميحايدان 5 جاس ۇلكەن، 20 جىل ارتىق ءومىر كەشكەن. ەكەۋىنىڭ ەسىمدەرى ۇقساس ەكەن-اۋ. ەسىم دەمەكشى، سەرب حالقىنىڭ ەپوسىندا «ستەپان پاتشانىڭ ۇيلەنۋى» اتتى جىر بار. «ۋ ميحايلى، كوروليا لاتىنيان...»، ميحايلو – جاتجەرلىك بيلەۋشىلەردىڭ تۇراقتى ەسىمى بولىپ تابىلادى. ميحاي ەمينەسكۋدە ريم يمپەرياسىنىڭ وركەنيەتىنە سۇيىسپەنشىلىك بەلگىسى مول.

ميحاي ەمينەسكۋ بەيداۋا ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىن پسيحياتريالىق ەمحانادا وتكىزسە، ءۇمىت ەتكەن ەكى ۇلىنىڭ بەيمەزگىل قازاسى ابايدى ولەردەي ەسەڭگىرتىپ، ارتىنشا قازاعا ۇشىراتتى. اباي تىرشىلىكتە تۇك كەدەيشىلىك كورمەسە دە، جانى كۇيىپ، قايران ەلى قازاعى ناداندىقتا شىرمالماسا، ازىپ-توزىپ كەتپەسە دەپ الاڭداپ، كۇڭىرەنىپ وتكەن. ويتكەنى وقۋ-عىلىمنان قۇر قالىپ بارا جاتقان، اق پاتشانىڭ قۇزىرىنا وتكەن، قوعامى نادان، قاراڭعىلىق ابدەن شىرماعان تۋعان حالقىنىڭ بولاشاعىن ۋايىمداپ وتكەن. قوس اقىن ءوز حالقىنىڭ ەزىلگەن قالپىنا ەت جۇرەگى قوسا جانشىلىپ، بارشا ۋايىم-قۇساسىن ازاماتتىق ليريكا ارقىلى سۋرەتتەپ بەردى. ەلگە، وتانعا دەگەن رياسىز سۇيىسپەنشىلىك ەكى اقىندا بوياماسىز، شىنايى.

رومانتيك ميحاي ەمينەسكۋ رومانتيزم باعىتى ءجيى قاھارمان قىلاتىن كۇپىر يدەياعا بەرىلدى. انتيكالىق ەجەلگى وركەنيەتتى ءپىر تۇتقان اقىن كوپ قۇدايلىلىق ءداۋىردىڭ التىن كىلتى يازىچەستۆولىق سەنىمدە تابيعي قۇبىلىستارعا شەتىنەن جان سالاتىن ەرتەگىلىك سارىندى ءسۇيۋى انىق. ونىڭ «لۋچافەرۋل» اتتى پوەماسىندا باس كەيىپكەر – حريستياندىق ىلىمدە ليۋتسيفەر. عارىشتان لۋچافەرۋل (تاڭ جۇلدىزى) جاسىنداي جارقىلدايدى، كوكتەگى جۇلدىز پاتشا قىزى – جاس سۇلۋ وعان ىنتىق. ماحابباتقا ماس لۋچافەرۋل ادام بولۋعا ىنتىزار، سونىڭ ءۇشىن ماڭگىلىك ومىردەن باس تارتۋعا دايار بولماعى رومانتيكالىق سارىن.

پەتر گنەديچ «ەللين قۇدايلاردى ادام بەينەسىندە كورسەتتى» دەپ جازادى. ريمدىكتەر گرەكتەردەن كوپ قارىزداندى. ريم اتاۋى رۋمىن اتاۋىنىڭ تۇبىرىندە تۇر. انتيكالىق كونە دۇنيەتانىم ءفاتاليزمى، جازمىش ەمينەسكۋگە جات ەمەس. ەجەلگى ريمدىك دۇنيەتانىمدا ادام تاعدىرى الدىن-الا سىزىلعان جازمىشتان اسپايدى.

رۋمىن ميفولوگياسىن زەرتتەۋشى ناتاليا وسويانۋدىڭ جازۋىنشا، رۋمىنداردىڭ ەتنوگەنەز، شىعۋ تەگىندە فراكيلىك داك تايپالارى، كەلت، كونەگەرمان ءناسىلى بار، ولار اۋەلى ريمدىكتەردىڭ، كەيىنىرەك سلاۆيانداردىڭ ىقپالىنا ءتۇستى. ميفتىك ورفەي فراكيالىق بولعان. بالكان جەرىندە فراكيلىك، فريگيلىك تايپالاردىڭ ءتۇبى ءبىر. پۋشكين مۇنى بىلگەندىكتەن «مۋزا» اتتى ولەڭدە: «ۋجە نايگرىۆال يا سلابىمي پەرستامي / ي گيمنى ۆاجنىە، ۆنۋشەننىە بوگامي، / ي پەسني ميرنىە فريگيسكيح پاستۋحوۆ» دەپ جازدى.

ناتاليا وسويانۋ ميحاي ەمينەسكۋدىڭ رومانتيكالىق كەيىپكەرى، سۇيگەن قىزىنا تۇندە كەلەتىن لۋچافەردە زبۋرەتور (ينكۋب), تۇنگى ۇيقىدا باساتىن الباستى سياقتى جىننىڭ بەلگىلەرى بار بولعانىمەن، لەرمونتوۆتىڭ دەمونى سياقتى الدەقايدا بيىك جاراتىلىس دەپ جازادى.

ميحاي ەمينەسكۋمەن اتتاس ميحايل لەرمونتوۆتىڭ «دەمون» پوەماسىندا ءىبىلىس، جازعان قۇل، ونىڭ تامارا ارۋعا ماحابباتىنىڭ كۇشتىلىگىنەن كوز جاسى تاستى كۇيدىرىپ تاستايدى. قارا تاستى ەرىتكەن ىستىق سەزىمگە كىم قۇلاماسىن. تاكاپپار دەمون ءوزى تۋرالى اسقاق مالىمدەيتىن: «يا تسار پوزنانيا ي سۆوبودى» (لەرمونتوۆ) – تانىم، بوستاندىق، ازاتتىق يدەياسى، باعىنىشتىلىققا جانى قاس كۇرەسكەرلىك رۋحقا تولى اۆتوپورترەت رومانتيكتەرگە تەگىس سۇيكىمدى بولاتىن.  ادام ءناسىلىن ومىرتقالى، ءسۇت قورەكتى جانۋارلاردان ءبولىپ تۇرعان قۇدىرەت ونىڭ اقىل-ەسى، تانىم-تۇسىنىگى بولسا، دەمون ۋاعىزدايتىن بوستاندىق يدەياسى ارتىقشىلىق كەپىلى. ال جارىق دۇنيەدە ازاتتىقتان اسقان قانداي قازىنا بولۋى مۇمكىن!

ميحاي ەمينەسكۋ تۆورچەستۆوسىنا تەرەڭ پەسسيميستىك سارىنعا تولى ارتۋر شوپەنگاۋەردىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراسى اسەر ەتكەن. شوپەنگاۋەر فيلوسوفياسىنا نەمىس ءرومانتيزمىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان ءنوۆاليستىڭ باقباق باسىنداي ۇلپىلدەك، اسقان سىرشىل، اسقاق يدەالعا نەگىزدەلگەن دۇنيەتانىمى اسەر ەتتى، گوفماننىڭ قيالعا باي ەرتەگى الەمىن دۇنيەقوڭىزدىق پراگماتيزمگە قاراما-قايشى قوياتىن سۋرەتكەرلىك، ەركىندىك سۇيگىش رۋحى بەرىلدى. ەرەكشە سۋرەتكەر نوۆاليس ەسى اۋىسىپ ءولدى. ءومىر سۇرۋگە يكەمسىزدىك كوسموگونيالىق كوركەمدىككە، ميفتىك قۇدىرەتكە، ونەرگە ولەردەي سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋادى دەپ ويلايمىن. تابانى جەردە، كوڭىلى كوكتە جۇرەتىن سۋرەتكەردەن قانداي توعىشار شىقسىن. ميحاي ەمينەسكۋ تەك ونەردە بوستاندىق بارىن ايقىن سەزدى.

انتيكالىق الەم جاڭا ەۆروپالىق مادەنيەتتى تۋدىردى. قايتا ورلەۋ، رەنەسسانس ءداۋىرى ادەبيەت پەن بەينەلەۋ ونەرى وركەندەدى. ميحاي ەمينەسكۋ رۋمىنيا – ريم يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرى دەپ ءبىلدى. ونىڭ شىعارماشىلىعىندا ءدىني دوگماتتار بولماۋى، يازىچەستۆو، اينالا ءتىرى تابيعاتقا سىيىنعان كوپقۇدايلىق ءداۋىرىنىڭ ميفولوگيالىق سارىنى، فولكلور باسىم بولۋى سوندىقتان. كونەريمدىك ۇلى اقىن ءوۆيديدى ءتۇپ سەبەبىندە پوەزياسى ءۇشىن يمپەراتور اۆگۋست وركەنيەتتەن الىس جابايى ولكە سانالعان قارا تەڭىز جاعالاۋىنا جەر اۋدارعان. وۆيدي رۋمىنيا جەرىندە ءولدى.

ۇلى سۋرەتكەر جازۋشى ونورە دە بالزاك قايتقان جىلى تۋعان ميحاي ەمينەسكۋدىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرى كۇللى الەم قايتا بولىسكە تۇسەيىن دەپ تۇرعان تاريحي مەزگىل. ونىمەن زامانى ءبىر تۇلعالار بار. روبەرت لۋيس ستيۆەنسون (1850-1900), ول دا رومانتيزم وكىلى، سكەپتيك جازۋشى، ادام بالاسىنىڭ زۇلىم تابيعاتى ىزگىلىك جاعىنان باسىم تۇسەرىن ميستەر حايد وبرازىندا بەينەلەدى.

رەاليزم وكىلى توماس حاردي (1840-1928) ادام تاعدىرى قاقپاقىلعا تۇسكەن ءوز قوعامىن اشكەرەلەيتىن روماندار جازدى. بۋرجۋازيالىق قوعامنىڭ قۇدايى – كاپيتال، اقشا. گەنري دجەيمس (1843-1916) شىعارماشىلىعىندا اقشانىڭ ۇستەمدىگى ادام تاعدىرىنا قالاي اسەر ەتەرى كوركەم بەينەلەنگەن.

ساحارادا اباي جانىن جەگىدەي جەگەن ۋىتتى كۇيزەلىس پەن پەسسيميزمدى ەۆروپادا فلاماندتىڭ ۇلى اقىنى ەميل ۆەرحارن (1855-1916) كەشىپ، قوعامدى رۋحاني داعدارىس مەڭدەگەن كەزەڭدى اۋىرسىنا سۋرەتتەدى. ۆسەۆولود گارشيننىڭ تاعدىرى ايانىشتى (1855-1889), ورىس جازۋشىسى پسيحيكالىق اۋىر دەرتكە ۇشىراپ، وزىنە-ءوزى قول جۇمساپ كوز جۇمدى. وسكار ۋايلد (1856-1900) قوعام تالقىسىنا ءتۇستى، ول سودان وڭالمادى. بەرنارد شوۋ (1856-1900) زيالى قاۋىمنىڭ رۋحاني داعدارىسىن دراماتۋرگيا جانرىندا ساركازممەن جازدى.

كەمە كاپيتانى دجوزەف كونراد (1857-1924) وتارلاۋدىڭ كوكجيەكتەرىن ءوز كوزىمەن كورىپ-ءبىلىپ، رۋحاني داعدارىسقا تۇسكەن سوڭ تاڭداۋلى پروزا جازدى. ءبىزدىڭ ەلدە اعارتۋشى، جاڭا نيزامنىڭ العاشقى ۇلت ۇستازى ىبىراي التىنسارين (1841-1889) قازاق بالالارىن وقۋ-ءبىلىم جولىنا باستادى. ونىڭ ميحاي ەمينەسكۋدەن 9 جاس ۇلكەندىگى بار، ايتكەنمەن گارشين سياقتى قايتقان ۋاقىتى ءبىر، ءبىرتۋار تۇلعالاردىڭ ارمانى ىشتە كەتكەن قۇسالى كەزەڭگە داۋا جوق.

ەپيك اقىن ميحاي ەمينەسكۋدىڭ ءبىر باقىتى، ول دا لەسسينگ، ياكوب گريمم، بورحەس سياقتى كىتاپحانادا، كىتاپ كەنىشىندە جۇمىس ىستەگەن.

3. قاپالىنىڭ قايعىسى

اقىن – پايعامبار يدەياسى ەكى اقىندا ايقىن. ءسوز ونەرىن ەكەۋى دە ۇلى سىي، كەرەمەت دەپ قابىلداعان. «و، اقىننىڭ تاڭعاجايىپ قابىلەتى» (ەمينەسكۋ),  «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» (اباي).

ەمينەسكۋ «ورالماستاي جوعالعاندا» (ورىس تىلىندەگى نۇسقادان جولما-جول اۋدارمالاردىڭ قازاقشاسى مەنىكى. - ا.ك.)  «مەن باقسىلىق قىلدىم، مەن دۇنيەنىڭ تىلسىم كۇشتەرىن شاقىرامىن، / ولار ماعان كۇڭگىرت ماڭگىلىكتىڭ قاقپاسىن اشسىن دەپ. /.. ويتكەنى بۇل جالعاندا اقىن كەرەكسىز، وعان قالعان ەشتەڭە جوق، – / پاناسىز بەيباق قاڭعىباستىڭ داۋىسى كىمدەردىڭ جۇرەگىن مازالاسىن؟ / الپەش كورمەگەن، جەتىم پاقىر تەنتىرەيدى جەر كەزىپ، / ول سورلىدان ءتىپتى ەشكىم ەسىمىن دە سۇراماس» دەپ كەلىپ، مۇنان دا تۋماعان جاقسى ەدى، تۋا سالا كورگە كومىلگەنشە، ازاپ شەككەنشە، بولماعانىم دۇرىس ەدى دەپ جىرلايدى. ديۋانانىڭ عازالىن تالاي ۇلى اقىن شەرتتى عوي. ميحاي جاستىق شاعىندا اكتەرلىك ترۋپپادا تۋعان جەرىن كەزىپ جۇرگەن بولاتىن، سوندا ونىڭ دارۋىشتەن نەسى كەم؟!

اباي مۇنداي رۋحاني داعدىرىس تەڭسەلتكەن ءولىمشى ءحالدى، قورقىتشىل كۇيدىڭ قۇسا-زارىن قازاق حالقىنا ناداندىقتان ارىلسىن دەپ وسيەت ەتكەن «سەگىز اياق» جوقتاۋىندا «مولاسىنداي باقسىنىڭ / جالعىز قالدىم – تاپ شىنىم!»، – دەپ ولمەس ولەڭگە امانات ەتتى. قورعانسىز حالىقتى الداۋدى ەكەۋى بىردەي اششى تىلمەن ايىپتايدى. ەمينەسكۋ «مەن بىرنەشە ۇرپاقتىڭ قاسىرەتىن شەكتىم» دەسە، اباي «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەپ تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ قايعىسىن ارقالاپ الدى.

رۋمىن جۇرتىنىڭ ۇلى سۋرەتكەرى «مەن اقيقات شىندىقتى تەك جۇرەكتەن ىزدەيمىن، / مەنىڭ مىندەتىم، جازمىشىم سوندا» دەسە، ابايدا جۇرەك كۋلتى زور قازىنا. ولاردىڭ ماحاببات جانە تابيعات ليريكاسىندا ۇقساس سۋرەتتەۋلەر از كەزدەسپەيتىنىن ورىسشا ەسسەدە ءتىزىپ جازعامىن. ونى قايتالاماي-اق قويايىن. ايەلدىڭ وپاسىزدىعىن اباي («سەن مەنى نە ەتەسىڭ؟»; «قور بولدى جانىم»; «ويناسشى قاتىن بولسا قار، / اڭدىعان ەردە قالا ما ار؟») جانە ەمينەسكۋ («بەسىنشى جولداۋ»، داليلا بەينەسى; «مەن ءوزىمدى ءوزىم ۇمىتتىم، سەن دە مەنى ۇمىت») جۇرەگى قان جىلاپ جازدى.

ەمينەسكۋ نەلىكتەن مەنىڭ جانىم دەرتتى، نەگە ماعان مۇراعا قاپالى جان ءبىتتى دەپ ناليدى: «جان ولسە دە، كۇلكى شات – بۇل مەن». اباي «قانى قارا ءبىر جانمىن، جانى جارا»، قايعى ۇيا سالعان جۇرەك شىركىن ەشتەڭەگە جۇبانىپ، قۋانا المايدى. مۇنىڭ ءبىر سىرى «ءتىل ونەرى دەرتپەن تەڭ» دەپ اباي جىرلايتىن شىندىقتا جاتىر.

ەمينەسكۋ «سونە بەر، الاۋ..» اتتى ەلەگيادا «مەن باياعىدان بەرى ءولى جانمىن، ءتىرى ەمەسپىن» دەسە، ابايدا مۇنداي كۇيزەلىستىڭ نەشە اتاسى بار: «ءىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ»; «ولسەم، ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟»; «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا».

ەمينەسكۋ كەبىنىن تىگىپ وتىرعانداي مۇڭلى كەدەي بويجەتكەن قىز ولگەندە تىرلىك قايعى مەكەنى، كۇنادان ارىلساڭ، تاۋبەڭە تۇسسەڭ سول عانا باقىت دەپ تۇسىندىرەتىن ءدىني دوگماعا نارازىلىعىن بىلدىرەدى. اساۋ اقىن جانى مۇنداي كونبىستىكتى قوش كورمەيدى. اباي لەرمونتوۆتان اۋدارعان ولەڭدە سۇيگەن جىگىتى جاۋمەن سوعىستا ولگەن قالىڭدىق تۋرالى: «اق كويلەكتى ءبىتىرىپ، / كەبىنىم دەپ كيدى، ءولدى../ قول جەتپەگەن نەكەنى / ءسۇيىپ كەتكەن جان ەكەن. / كوزىڭ نەگە جەتەدى، / قوسىلماق وندا بار ما ەكەن؟».

ەمينەسكۋ «كۇيكىلىك پەن زەرىگۋ بىلىنبەي باسادى» دەپ كەلسە، ابايدا «اۋرۋ جۇرەك اقىرىن سوعادى جاي، ء/وز دەرتىن تىعىپ ىشكە، بىلدىرە الماي»; «پەندەدە ءبىر ءىس بار جالىعۋ دەگەن»، «قان جۇرەكتى قايعىلى-اۋ، / قايىرىلا كەت سەن ماعان. / قاسيەتىن ويلان-اۋ، / قام كوڭىلدىڭ تىنباعان» – دەپرەسسيا مەن سپلين ويلى ادامدى قۇرساي بەرمەك.

ابايدا ءدىني سارىن كۇشتى، جان مەن ءتان ەكى بولەك ۇعىم بولماعىنا ۇشتاسقان تانىم. جاس ۇرپاقتىڭ ساناسى، ار-وجدانى، مورالدىق كەلبەتىن قوس اقىن بىردەي ۋايىمدايدى. ەمينەسكۋ بۇزىلعان، ازعىنداعان جاستار تۋرالى كۇيىنىپ جىر جازدى. اباي «زاماناقىر جاستارى»; «كوزىنەن باسقا ويى جوق، /ادامنىڭ نادان اۋرەسى»; «شوشيمىن كەيىنگى جاس بالالاردان» دەپ قينالدى.

P.S.

ميحاي ەمينەسكۋدىڭ جىر كىتابىن قايتا وقىعان سوڭ ۇيقىم قاشتى. ءبىرتۇرلى ساعىنىش بۋعانداي، ونىڭ قايعىلى جازمىشىنا جاناشىرلىق كۇي مەڭدەپ، ءتۇن اۋا قاراڭعى بولمەدە كوزىمە جاس كەلدى. ويتكەنى ءسوز ماگياسىنان باسقا دۇنيەنى مىسە تۇتپايتىن ديۋانانىڭ ءبىرى ءوزىم ەكەمىن. «قاپالىنىڭ قايعىسىن بولىسە الام، /  تۋىسپايتىن تۋىستاي كەمەدەگى» (ۇلىقبەك ەسداۋلەت). ولاردىڭ ۋاقىتقا باعىنبايتىن عازالى جانىما سونشا جاقىن، ىستىق كورىنەتىنى سول ءۇشىن.

«جازمىش» اتتى ادەبيەت الەمى تۋرالى تانىمدىق-زەرتتەۋ كىتابىندا قادىر مىرزا ءالي ميحاي ەمينەسكۋدىڭ جازمىشىنا جانى كۇيىپ، ول تۋرالى بىرقاتار دەرەكتەردى ءسۇزىپ جازعان. قازاققا ميحاي ەمينەسكۋدىڭ ەسىمىن جاريا ەتكەن قادىر اعا ءتارىزدى.

مەنى شىن قايران قالدىرعان قۇدىرەت مىناۋ. ەۆرازيانىڭ اراسى ءۇش ساعات الشاقتىق بار ولكەدە ەكى بولەك قوعامدىق فورماتسيادا ءومىر كەشكەن قوس اقىن ومىردە بەيقام باقىت ءدامىن ازىراق تاتىپ، قۇسادان ارىلماي، ءتۇبى ويران تىرشىلىك سىرىن تانىپ، وتىنا كۇيىپ كەتتى. ەۆروپا يمپەرياليستىك داۋىرگە ەنگەن كەزەڭگە تاپ كەلگەن ميحاي ەمينەسكۋ مۇقتاجدىقتان كوزى اشپاعان سياقتى، جازىلماس دەرتتىڭ ءبىر ۇشىعى سوندا بولۋى ابدەن مۇمكىن. ول باسپاناسىز، باقسىز كۇن كەشىپ، قازىنانىڭ قارالى ءۇيى جىندىحانادا جان تاپسىردى. سۇيىكتىسىنەن كورگەن جالعىز بالاسى تۋماي جاتىپ شەتىنەدى، رەسمي ۇيلەنگەن جوق. اباي دالا شونجارى بولىپ ءومىر ءسۇردى، ءتورت ايەلى بولدى، ۇرپاعى بارشىلىق بولعانىمەن، كەلەر زامان كەساپاتىنا، ءولىم-ءجىتىم، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى، ارتىندا ەركەك كىندىكتەن جالعىز شوبەرە قالدى. ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە كىتابى جارىق كورگەن جوق، ادەبي مۇراسى ساقتالىپ، تاسقا باسىلارىن بىلمەي، ەلى ءۇشىن جانى كۇيزەلىپ جىلاپ ءوتتى.

اۋەلگى پايعامبار پرومەتەي. پايعامباردى تىرىسىندە اڭداماۋ  ەجەلدەن كارى دۇنيەنىڭ سالتى دا، سيقى دا بولاتىن. ەكەۋىنە تىرشىلىكتە ءبىر ساۋەگەي كەلىپ، سەندەر ولگەن سوڭ اتتارىڭ وشپەيدى، اسىل سوزدەرىڭ ولمەيدى، كىتاپ قازىناعا اينالىپ جارتى الەمگە تارالادى دەسە ولار سەنەر مە ەدى؟ شەرلى جۇرەكتەر سوندا ولمەسىنە سەنەر مە؟!

بىراق قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدىڭ قالاۋىمەن، اجالى جەتكەن سوڭ ەكەۋى بىردەي ءوز حالقىنىڭ ەڭ ۇلى سۋرەتكەرى ساناتىنا شىقتى. مۇنىڭ سىرى نەدە؟ قۇدايدىڭ قۇدىرەتىندە! دۇنيەدە ءتۇبى ادىلەت سالتانات قۇرارىنا مۇنان ارتىق قانداي شىندىق كەرەك!

ديۋانانىڭ عازالىنا جەتەتىن اسىل قازىنا جەر بەتىندە جوق ەكەنىنە مۇنان ارتىق قانداي دالەل كەرەك!

ايگۇل كەمەلباەۆا

Abai.kz