“ارقادا جەر جەتپەيدى بۋرابايعا!” دەپ عاسىر بۇرىن جىرلانسا، سودان بەرمەنگى ۋاقىت ىشىندە وسىناۋ عاجاپ ءمۇيىستىڭ مارتەبەسىن ارتتىرىپ، ەكولوگيالىق تابيعي جۇيەسىن دامىتىپ، جەتىلدىرۋ باعىتىندا سول سۇلۋ ايماقتىڭ ايدارىنان جەل ەستىرەر ىرگەلى  شارا قولعا الىنباعان ەكەن. كوكشە وڭىرىندەگى وسىناۋ تابيعات جاۋھارىنا تەك تاۋەلسىزدىك تۇسىندا عانا شىنداپ كوڭىل ءبولۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋدى. ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ تاپسىرىسىمەن، شەشىمدەرىمەن ارناۋلى ءىس-شارالار قولعا الىندى. سول ءىس-شارالاردىڭ ناقتى ءىس جۇزىندە ورىندالۋى قاي دارەجەدە؟

“ارقادا جەر جەتپەيدى بۋرابايعا!” دەپ عاسىر بۇرىن جىرلانسا، سودان بەرمەنگى ۋاقىت ىشىندە وسىناۋ عاجاپ ءمۇيىستىڭ مارتەبەسىن ارتتىرىپ، ەكولوگيالىق تابيعي جۇيەسىن دامىتىپ، جەتىلدىرۋ باعىتىندا سول سۇلۋ ايماقتىڭ ايدارىنان جەل ەستىرەر ىرگەلى  شارا قولعا الىنباعان ەكەن. كوكشە وڭىرىندەگى وسىناۋ تابيعات جاۋھارىنا تەك تاۋەلسىزدىك تۇسىندا عانا شىنداپ كوڭىل ءبولۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋدى. ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ تاپسىرىسىمەن، شەشىمدەرىمەن ارناۋلى ءىس-شارالار قولعا الىندى. سول ءىس-شارالاردىڭ ناقتى ءىس جۇزىندە ورىندالۋى قاي دارەجەدە؟
بۋراباي – ششۋچە كۋرورتتى ايماعى باستان كەشىپ كەلگەن ۋاقىت كوش-كەرۋەنىنىڭ ون بويىنداعى اقتابان جول سورابىنا ۇڭىلەر بولساڭىز ادامدار تاراپىنان جاسالىنىپ جاتقان جابايى تاعىلىق شابۋىلدار ۇدەي تۇسپەسە استە سابىر-سايابىر تارتىپ، تولاس كورمەگەندىگىن اڭدار ەدىڭىز. سوناۋ ابىلاي داۋىرىنەن باستالعان ارايلى ايماقتى يگەرىپ، ءوز كادەسىنە اسىرۋ قام-قاراكەتتەرىنەن قام¬قورلىقتان گورى قورقاۋلىق، قورعاشتاپ ساقتاۋدىڭ ورنىنا اياۋسىز توناۋ سيپاتتارى ەلەس بەرىپ وتىرادى. ابىلاي عانا بۋراباي¬دىڭ ءىشى-تىسىن ساقتاۋ، ايماقپەن ىرگەلەس جاتقان قىزىل اعاش، حان كولى، بۇركىتتى، قاراقالپاق تاۋى، قىلشاقتى وزەنى، باسقا ون سان كولدەر مەن بۇلاق باستاۋلارىنىڭ اياقاستى قالماۋىن قاتتى قاداعالاپ، كۇزەتىپ، وسپادار ارەكەتتەرگە تىيىم جاساۋ شارالا¬رىن شيراتىپ وتىرعان. ماسەلەن حان كول¬ىنەن مال سۋارۋعا تىيىم سالعان. كەزىندە ءبىزدىڭ “تاسىنا تاڭبا سالۋعا ابىلايدىڭ ءوزى باتپا¬عان” دەپ تولعانۋىمىز سودان بولاتىن. ۇلى حان بۇل وڭىردەن وكشە كوتەرگەننەن سوڭ-اق بۋرابايدى كوكپارعا تۇسكەن سەركەدەي بور¬بايدان ءىلىپ الىپ، ءار تۇسقا جۇلمالاي تارتۋ، توناۋ، تاعىلىقپەن تالاۋ باستالدى. وسى ءۇردىستىڭ تىزگىن بەرمەي ۇدەرە دۇرلىگۋى ومبى¬داعى ورىس ۇلىعىنىڭ بۋرابايدىڭ كىندىك تۇسىنان ويىپ الىپ، رەسەي سولداتتارى مەن اقسۇيەكتەرىن قۇرت اۋرۋىنان ەمدەۋ، ساۋىق¬تىرۋ ورنىن اشۋمەن ورايلاس كەلدى. ءسىبىر ولكەسى مەن الاپات قازاق جەرىنىڭ ءبىر دە ءبىر پۇشپاعىندا كەزدەسپەيتىن عاجاپ، ءمولدىر، كوكىرەگىڭە ەمداۋا بولىپ ءسىڭىپ كەتەر شايىر¬لى، ەفيرلى اۋاسى قۇرت اۋرۋىنىڭ بەتىن قايىرار قۋاتىمەن وقشاۋلاندى. وسى ءبىر عالامات سىردىڭ تەتىگىن تانىعان ورىس ۇلىق¬تارى بۋرابايدى يگەرىپ قانا قويعان جوق،  يەكتەپ يەلىك ەتتى، ويلارىنا نە كەلسە سونى ىستەپ باقتى. از عانا جىل ىشىندە ءوز تاريحىن توقسان جىلدىڭ ءار جاعىنان باستايتىن بۇگىنگى قاراعايلى (بۋراباي) شيپاجايى تۇبەگەيلى ورناپ، قاناتىن كەڭگە جايا ءتۇستى. اسپانمەن استاسقان عاسىرلىق قاراعايلار وتا¬لىپ، ساۋىقتىرۋ ورىندارى، ولارعا قىز¬مەت ەتەتىندەردىڭ باسپانالارى بوي كوتەرە باستادى. ءسويتىپ از عانا جىل ىشىندە بىرنەشە مىڭدىق تۇرعىنى بار بۋراباي قىستاعى ىرگە بەكىتتى. كازاچەستۆو تاسقىنى بۇل كەزدە بۋراباي توڭىرەگىنە ءوز شەڭگەلىن  باتىرا سالىپ  ەمىن-ەركىن يەلىككە كوشكەن. ستانيتسا بەكەتتەر تۇرعىزا باستاعان. بۇگىنگى بۋرا¬بايمەن ىرگەلەس وتىرعان يۆانوۆكا مەن الەك¬ساندروۆكا، دوروفەەۆكا مەن ششۋچينسك، قو¬تىركول مەن ۆيشنەۆكا سەلولارىنىڭ پايدا بولۋ تاريحىن قارا شەكپەندى، جوكە اياقتىلار  قونىستانۋىمەن قاتار قاراستىرامىز. سو¬نىمەن عاسىرعا جەتپەس كەلەڭسىز كەزەڭدە بۋرابايدىڭ اياداي اۋماعى ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەل قىمتاي قاۋسىرا قىسقان قونىستارمەن قۇرساۋلاندى. كەڭەستىك كەزەڭدە بۇل قۇرساۋلى شەڭبەر ودان ءارى شيراتىلىپ بۋرابايدىڭ قىلتا موينىنا تۇسكەن قىل ارقانداي تىنى¬سىن ودان ءارى تارىلتىپ تۇنشىقتىرا تۇرا¬لاتا باستاعان ەدى. بۋرابايدىڭ كۇنشىعىس قاپتالىنداعى كۇرە جول بايىنا كەلىپ قۇس فابريكاسى ىرگە تەپتى. كوكشەتاۋدىڭ باسقا وڭىرىندە جەر قۇرىپ قالعانداي كۋرورتتى ايماقتىڭ ساف اۋاسىنا ۋ بولىپ ارالاسقان قۇس ساڭعىرىعىن ساڭعىتىپ جاتقان فابريكا دۇرىلدەپ شىعا كەلدى. كوك باقا تاۋىق ەتىن جەگەن باسشىلار  “بۇل ءبىر تابىلعان اقىل بولدى” دەپ تاڭدايلارى تاقىلدادى. كۇنىنە سان توننا ۋلى ساڭعىرىق قي فابريكادان شىلبىر تاستام جىراعا توگىلدى. ول كوكتەم تۋا ەرىگەن قار  سۋىمەن سارقىراي اعىپ بۋرا¬بايدىڭ تەرىسكەيىندەگى  مايبالىق، شاباقتى كولدەرىنە قوتارىلىپ  جاتتى. قولدان رە¬كۋل¬تيۆاتسيالاۋ، فيلتراتسيالاپ زالال¬سىز¬داندىرۋ ەشكىمنىڭ ويىنا دا كىرىپ شىقپادى. ويتكەنى بۇل قوسىمشا قارجى، باسى ارتىق جۇمىس بولىپ كورىندى. ءسويتىپ كۋرورتتى ايماقتىڭ ەكوجۇيەسى بۇزىلدى. بۇل ازدىق ەتكەندەي، تاعى ءبىر ءتۇسى¬نەن شوشىنعان “دانىش¬پان” شىعىپ، كۋرورت¬تاردى  كوكونىسپەن قامتۋ ءۇشىن شارۋاشىلىقتى بۋرا¬بايدىڭ ءوز قوي¬ناۋى¬نان اشۋ كەرەك دە¬گەن ۇسىنى¬سىن ۇران ەتىپ كوتەردى. وسىناۋ ارە¬كەتتىڭ  ءتۇپتىڭ تۇبىندە نەگە اپارىپ ارانداتا¬رىن اڭعارماعان شولتاڭ¬باي شەنەۋنىكتەر ۇسى¬نىس¬تى قولدادى دا كو¬كونىس  وسىرۋمەن اينالى¬ساتىن “وقجەتپەس” سوۆحوزىن قۇردى دا ءجى¬بەردى. جانە ول اۋلاقتان ەمەس تۋرا بۋراباي¬دىڭ قالىڭ جىنىستى ورتاسىن ويىپ الىپ، بوي كوتەردى. ول ءۇشىن تاعى دا مىڭداعان ءتۇپ قاراعاي، قايىڭ وتالدى. كوممۋنالدىق، كوممۋنيكاتسيالىق قىزمەت ءۇشىن دەپ جەر تالقاندالىپ، تابيعي بۇلاق كوزدەرىن شەل باستى، ەكوجۇيە سەتىنەدى. سوۆحوز قاناتىن كەزگە جايىپ ورمان ءىشىن وبىرداي ۇڭگي جىلجىعان سايىن كوكونىسكە دەگەن القاپ تا داليا ءتۇستى. كاپۋستا، قيار، قىزاناق تۇسكىرگە قىرۋار سۋ كەرەك ەكەن. ونى قايدان الماققا كەرەك؟ بۋرابايدىڭ اينا كولدەرى تۇرعاندا الىستان سۋ ىزدەپ نەمەنەسىنە باس قاتىرامىز دەستى بىلگىشتەر. سودان اجداھا  اراندى نا¬سوس¬تار كولگە تۇمسىق سالدى. بۇل تابيعي سۋ كوزدەرىن كوز الدىمىزدا ىسىراپقورلىقپەن پايدالانۋ عانا ەمەس، ەڭ باستىسى كولدەردىڭ ءبىر-بىرىمەن تابيعي جاساندى ارىق¬تارمەن بايلانىسىپ جاتقان تەپە تەڭدىگىن تالقان¬دادى، ارنا¬سىنان اسا باستاسا ەكىن¬شى، ءۇشىنشى كولدەرگە وزدىگىنەن قوتارىلىپ تۇرار تابيعي سۋ جۇيەسى كەلمەسكە كەتتى. وسىناۋ ۇلى تابيعاتتىڭ ءوز قولىمەن جاساپ بەرىپ ومىرگە كەلگەن تابيعي سۋ ايدىندارىن قالىپتى ارنادا، ياعني تەپە-تەڭدىكتە ساقتاپ تۇرعان كۇر¬كىرەۋىك وزەنى سوڭعى جىلداردا مۇلدەم سارقىلىپ، ءوز قىزمەتىن تاعىلىق بوداۋىنا بايلاپ بەردى. قازىر ونىڭ تابانىن  مالتا تاستار عانا  باسىپ جاتىر. ءسويتىپ، تابيعاتتىڭ عاجاپ شەبەرلىكپەن ەرىنبەي-جالىقپاي جاساپ بەرگەن ەكوجۇيەسى بۇزىلىپ، ادامدار تاراپىنان جاسالىپ كەلگەن، ءالى دە جاسالا بەرمەك توپاس تاعىلىعىنىڭ قۇربان¬دىعىنا اينالدى اياۋلى بۋراباي ايماعى. كوز الدىمىزدا بولىپ جاتقان تاعى ءبىر وزبىرلىق – ابىلاي الاڭىن تالقانداي، قۇرىلىس جۇرگىزۋگە كىمنىڭ ارى جەتتى ەكەن، قاي جەتەسىز رۇقسات بەردى ەكەن دەيسىز. سۇراق كوپ، جاۋاپ جوق! كەزىندە ۆ.ا.الەكساندروۆ، ن.د.بەك¬لەميشەۆ، ي.ا.ۆلادينسكي، ۆ.د.ۆلا¬دينسكي، ۆ.د.دۋدەتسكي ءتارىزدى كورنەكتى عالىمدار بۋراباي ايماعىنان ادامدار  دەنساۋلىعىنا اراشا تۇسەر ەم-شارا ورتالىعىن اشىپ، حالىققا قىزمەت ەتۋدى كوزدەگەن ىزگى-مۇراتتى كوكسەسە، بۇگىنگى يەگىنىڭ استىنداعىدان ارىدە¬گىنى كورگىسى كەلمەيتىن باسىر پيعىلدى باس¬شىلار بۇل ايماقتى اياۋسىز تاعىلىقپەن توناۋعا كوشكەن.
جۇيرىك كولىكپەن بىرەر ساعاتتا-اق بۇرابايدىڭ ءىشى-تىسىن اداقتاي ارالاپ شىعۋعا بولاتىن ارقا توسىندەگى ۇلتاراقتاي عانا مۇيىستە بۇگىندە 70-تەن استام ساناتوريلەر مەن ساۋىقتىرۋ ورىندارى جۇمىس ىستەپ تۇر دەگەنگە تاڭ قالاسىز. ونى ازسىنساڭىز تاۋەلسىزدىك تىزگىنى ءوز قولىمىزعا تيگەلى تاعى دا 20-عا جۋىق ءىرى نىساندار قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە دەگەنگە سەنەسىز بە؟ ونى دا مىسە تۇتپاساڭىز، جارتاستار مەن قىراندار عانا ۇيا سالعان ۇشپا شىڭدارعا دەيىن شىعانداپ شىعىپ الىپ، بوي كوتەرە باستاعان جەكەمەنشىك ۆيللالار توبەسىن كورگەندە جاعاڭىزدى ۇستايسىز. وسىندايدا قازاقتىڭ “كوك قارعا ارتىنا قاراماي اۋليە اعاشتىڭ باسىنا ساڭعيدى” دەگەنى ەسكە تۇسەدى. بۋرابايدى اۋليە اعاشقا تەڭەي الساڭىز، قۇدايدىڭ جەرى قۇرىپ قالعانداي قيا شىڭعا شىعىپ الىپ ءۇي سالعان جەتەسىزدەردى كوك قارعاعا تەڭەمەسكە لاجىڭ جوق قوي. بۇلاردىڭ ءبارى دە قالتالى وليگارحتار، شەكسىز بيلىك  يەلەرى ەكەندىگىن ەجىكتەپ زەرتتە¬مەي-اق تانىپ-بىلۋگە بولادى. بۇل جەتەسىزدىك ەمەس، تۋعان جەردىڭ قادىر-قۇتىن قاشىرعان تەكسىزدىك، وبىر، وزبىرلىقتان باسقا تۇك تە ەمەس! بار جاقسىلىق اتاۋلىنى تەك ءوزىم كورەيىن، كەلەر ۇرپاقتا شارۋام جوق دەيتىن توعىشار¬لارعا ۇكىمەت تاراپىنان، ءتيىستى مينيسترلىك تاراپىنان،  تابيعاتتىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي جاۋاپتىلاردان ءبىر دە ءبىر پەندەنىڭ شىعىپ، تارتىپكە شاقىرماۋى زىعاردانىڭدى قايناتادى-اق.
يەسىز يەكتەۋدىڭ كوكەسىن بۋراباي ايماعى كوكتەم شىعىپ، كول كوبەسى سوگىلگەننەن قوڭىر كۇزگە دەيىن باستان وتكەرىپ كەلەدى. جابايى تىنىعۋشىلار قىرىم مەن قىتايدان سابىلىپ  كەلىپ جاتادى. ءار ءتۇپ اعاشى، ءار شوقى تاس ماڭىنا اياق باسىپ بارا المايسىز. بۋراباي  جىندار جايلاعان مەكەندەي كۇندىز-ءتۇنى شۋلايدى دا جاتادى. ەرتەڭىنە تەڭ-تەڭ تەزەك، شاعىلعان شيشا، ءۇيىلىپ قالعان كۇل قوقىستى كورەسىز. بەس مىڭ تۇرعىنى بار قىستاق دەم الۋشىلاردىڭ ارتىندا قالعان قوقىستى تازارتىپ ۇلگەرە الماي دىڭكەلەيدى. كوممۋنالدىق قىزمەتتىڭ ءجىبى كۇرمەۋگە كەلمەگەن سوڭ، قولدى  ءبىر-اق سىلتەپ كوڭ-قوقىسقا يە بولا الماي شاشىلىپ-توگىلىپ جاتقانى. ونىڭ ۇستىنە كوكتەم سايىن اۋدان ورتالىعى ششۋچينسك قالاسى مەن بۋراباي قىستاعى الا شاپقىنعا تۇسەدى. ويتكەنى قار جامىلىپ، مۇز جاستانعان كوشەلەر بويىمەن كولدەرگە قاراي جامىراسا اققان ءناجىس ارالاسقان لاي سۋلار تاسقىنى ەلدىڭ ەسىن شىعارادى. ويتكەنى عاسىرلىق تاريحى بار ششۋچينسك قالاسىندا ءجونى ءتۇزۋ كاناليزاتسيا جوق دەگەنگە ءسىزدى سەندىرە الار ما ەكەنبىز.
ال كۋرورتتى ايماقتىڭ كىندىگى – بۋراباي جۇرتى كاناليزاتسيا، كوللەكتور دەگەندى كوزدەرى كورمەك تۇگىلى ەستىگەن دە ەمەس! ويتكەنى ءناجىسىڭدى اعىزىپ اكەتەتىن  ونداي قۇرىلعى بۇل قىستاقتا ءومىرى بولماعان. ونى بولدىرايىق، كۋرورتتى ايماقتىڭ تازالىعىن ساقتايىق، سانيتارلىق نورماعا ساي ءومىر سۇرەيىك دەگەن حان-قارا بۇل ارادان شىقپاي تۇر. اۋدان، وبلىس باسشىلارى جىلدا اۋىسقانىمەن ماسەلە شەشىلەر ەمەس.
كۋرورتتى ايماقتىڭ تىرلىگىن تىم سۇمىرەيتىپ جىبەردىڭ دەسەڭىز، بىرەر فاكتىنى سويلەتىپ كورەلىك. ششۋچينسك قالاسىندا 1982 جىلى  پايدالانۋعا بەرىلگەن تازارتقىش قوندىرعى جۇمىس ىستەپ تۇر. بۇل ارادا لاس سۋدى تازارتۋ مەحانيكالىق جانە بيولو¬گيالىق جولمەن جۇرگىزىلەدى. قوندىرعىنىڭ تاۋلىكتىك قۋاتى باسىندا 16 مىڭ تەكشەمەتر دەپ بەلگىلەنگەنىمەن ول بۇگىنگى تاڭدا 7 مىڭ تەكشە مەتر لاي سۋدى عانا تازارتا الادى. ويتكەنى تازارتقىش قوندىرعى 27 جىلدا ءبىر دە ءبىر رەت كۇردەلى جوندەۋدەن  وتپەگەندىكتەن، وكپەسىن سوعىپ  زورعا تۇر.
ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان كاناليزاتسيا جۇيەسىنىڭ جۇمىس ىستەيدى دەگەن اتى بولماسا، زاتىن زەردەلەپ وپا تاپپايسىز. ويتكەنى ورتالىقتاندىرىلعان جۇيە قالا ۇيلەرىن، اسىرەسە جەكە مەنشىك ۇيلەردى تولىق قامتىماعان. ششۋچينسكىدە 6134 جەكە مەنشىك ءۇي بار دەسەك، كاناليزاتسيا جۇيەسى سونىڭ بار-جوعى 24 ۇيىمەن عانا بايلانىس ورناتقان! وسى فاكتىدەن-اق كاناليزاتسيا جۇيەسىنىڭ ءادىرا قالاعاندىعىن سەزىنۋ قيىنعا تۇسە قويماس. بەس جۇزدەن استام ءۇيدىڭ سەپتيگى، ياعني ءۇي جانىنان قازىپ العان لاي سۋ قوتارىلار ۇرا-اپانى بار. ءتارتىپ بويىنشا وسىلارداعى ءناجىس سۋدى “بۋراباي سۋ ارناسى” كوممۋنالدىق مەكەمە ۋاقىتىلى تازالاپ تۇرۋعا ءتيىس. وكىنىشى سول، بۇل مەكەمەدە بار-جوعى سىيىمدىلىعى 3,6 تەكشە مەترلىك ەكى-اق اۆتوكولىك بولعاندىقتان سەپتيكتەگى سارقىندىنى ۋاقىتىلى تاسىپ ۇلگەرە المايدى، ءارى تازالىقتى بەتىمەن  جىبەرگەن تۇرعىندار “بۋراباي سۋ ارناسى” مەكەمەسىمەن شارتقا وتىرۋدى، تولەمدەرىن وتەۋدى مىندەت سانامايدى. ال ولاردى تىزىمگى الىپ تارتىپكە شاقىرىپ جاتقان قىستاق اكىمشىلىگى دە، كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسشىسى دا، ەپيدەميولوگيالىق قىزمەت¬تەگىلەر دە جوق.
تاياۋدا جۇرگىزىلگەن ءبىر رەيدتە بۋراباي قىستاعىنداعى لاي ءناجىستى سۋدى تازارتۋ جۇمىسى تەكسەرىلدى. سوندا تالاي سوراقى¬لىقتار مەن بەرەكەسىزدىكتىڭ بەت پەردەسى اشىل¬دى. قىستاقتا 40 كوپ قاباتتى جانە 1200 جەكە مەنشىك ۇيلەر بار. سولاردىڭ جام¬بىل، قازاقستان، كەنەسارى كوشەلەرىن¬دەگى 326 ءۇيدى تەكسەرگەندە 26 ءۇيدىڭ عانا سەپ¬تيك ۇراسى بارلىعى ءمالىم بولدى. 1200 جەكە تۇرعىن ۇيلەردىڭ ەكەۋى عانا شارتقا وتىرعان! سوندا اجەتقانالارىنداعى لاس سۋىن قال¬عاندارى  قايدا جىبەرىپ جاتىر. وعان  ەلەڭ¬دەپ وتىرعان ەشكىم جوق. بۇل سۇمدىق قوي! مۇنداي دا ءوزى تۇرىپ، ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ەلدى-مەكەنگە جانى اشىماستىق بولادى ەكەن-اۋ دەيسىڭ. بۇلاردىڭ  كۇنبە كۇنگى ءناجىستى لايى قايدا كەتىپ جاتىر سوندا دەپ تاعى دا ەجىكتەسەك، تابيعي كولدەرگە دەگەن جاۋاپ الدىڭىزدان شىعادى. ونى ايتاسىز، قىستاق حالقى شو¬مىلاتىن مونشانىڭ جۋىندى سۋى دا سەپتيككە قۋيىلىپ اكەتىلمەي كوشە بويلاي سارقىراي اعىپ شاباقتىعا  قوتارىلىپ جاتىر. سوندا “بۋراباي-تازالىق” مەكەمە¬سىندەگىلەر نەلەرىن باعىپ وتىر؟! تەكسەرىس كەزىندە بۇل مەكەمە 31 ۇيمەن عانا شارتقا وتىرعانى ءمالىم بولدى دەسەك بۇل مەكەمە قىستاق تازالىعىن بەتىمەن جىبەرگەن دەگەن باعا بەرۋگە تۋرا كەلەدى.
مىنە، كۋرورتتى ايماقتاعى تابيعي سۋ كوزدەرىن كولدەنەڭ كەلەر كەساپاتتان قور¬عايدى، اۋليە مەكەننىڭ ناق جاناشىرلارى بولادى دەگەن باسشىلىقتىڭ سىيقى، قىزمە¬تىنىڭ ءتۇرى وسىنداي! قىستاقتاعى ونداعان مەكەمەلەر، اسىرەسە ساۋىقتىرۋ ورىندارىندا سۋدى بەيبەرەكەت پايدالانۋ، پايدالانىلعان لاي سۋدى تازارتۋ سىن كوتەرمەيدى. جەكە¬مەنشىك ءۇي يەلەرىن سالعىرتتىقتارى ءۇشىن  سىناساق، مەملەكەت قۇزىرىنداعى مەكەمە¬لەردىڭ جاۋاپسىزدىعىن ەشتەڭەمەن اقتاي الماساق كەرەك.
ششۋچينسك قالاسىندا دا، بۋراباي قىستا¬عىندا دا كوڭ-قوقىس سالاسىن كونتەينەرلەر جوق دەگەنگە كىمدى سەندىرۋگە بولادى. سونداي-اك قوقىس توگەتىن پوليگون جۇمىسىنىڭ بەتىمەن جىبەرىلگەندىگى سونداي،  كەز-كەلگەن تۇرعىن قوقىستى ويىنا كەلگەن وڭتايلى جەرگە توگە سالۋدى ادەتكە اينالدىرىپ العان. بۇل ارادا دا باقىلاۋ جوق!
قىستاقتا دا، ششۋچينسك قالاسىندا دا  كوشە بويلارىندا  جاڭبىر، قار سۋى اعاتىن ناۋاشا¬لار، ارىقتار قازىلىپ ورناتىلماعاندىقتان لاي سۋ ءوز بەتىمەن ارنا تاۋىپ،  كول سۋىنا بارىپ قوسىلىپ جاتادى. ءجاي قوسىلىپ جاتقان جوق، كوشە بويىنداعى كوڭ-قوقىس، اۆتوكولىك مايىن ىلەستىرە اعىزىپ اكەتىپ جاتىر. بۇل  قولايسىز كورىنىستىڭ ەتەك العانىنا دا ونداعان جىلدار بولدى.
اۋداندا تابيعاتتى تىكەلەي پايدالاناتىن 158 نىسان بار دەسەك، سولاردىڭ تەك  تورتەۋىندە عانا كاناليزاتسيا جۇيەسىندەگى سۋدى تازارتۋ قوندىرعىسى ورناتىلعان. ششۋچينسك قالاسىندا بۇگىنگى تاڭدا جۇمىس ىستەپ تۇرعان ۇلكەندى-كىشىلى 85 جىلۋ قازاندىقتارى قىس بويى بۇل ايماقتى قارا تۇتىنگە تۇمشالاپ كەلەدى. اسىرەسە، ورماندى القاپتارعا تيگىزەر زيانى جىل ساناپ ۇلعايا تۇسكەندىكتەن بۇل ءوڭىردىڭ جاسىل جەلەكتى قاراعايلارى ۋاقىتى جەتپەي قۋراپ، جاسىل قىلقاندى جاپىراقتارىن ءورت جالماعانداي ساپ-سارى بولىپ كەتكەن. جاڭاعى جىلۋ قازاندىقتارىنىڭ 18-دە عانا ءتۇتىن تۇتقىش قوندىرعى بارلىعىن ەسكەرسەك بۇل باعىتتا دا كوڭىل تۇشىنتار ماردىمدى ەشتەڭە دە اتقا¬رىلماي وتىر دەگەن بىرجاقتى قورىتىندىعا كەلەمىز.
قالاداعى كاناليزاتسيا  جۇيەسى، وتىز جىل جوندەۋ كورمەگەن كوللەكتر تۇبەگەيلى جا¬ڭارتۋدى، زاماناۋي جاڭا قوندىرعىلاردى ورناتۋدى تالاپ ەتەدى. بۋراباي قىستاعىنداعى بەيبەرەكەت بەتىمەن اعىپ جاتقان ءناجىستى لاي تابيعي سۋ كوزدەرىن لاستاۋعا تىكەلەي اسەر ەتۋدە ەكەندىگىن ەسكەرسەك كوم¬مۋنالدىق قىز¬مەتتىڭ بۇل ءالسىز بۋىنىن جەدەل تۇردە قالپىنا كەلتىرۋدى وبلىستىق دەڭگەيدە شەشۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. ويتكەنى، اۋدان دا، قىستاق تا ءوز كۇشتەرى¬مەن بۇل كەمشىلىكتى تىزگىندەي الۋدا قاۋقارسىز. قىرۋار قارجىنى قايدان تاۋىپ بەرمەك. بىراق ششۋچە اۋدانىندا وتكەن كوش¬پەلى ماجىلىستە وبلىس اكىمى ا.راۋ مىرزا تۇبەگەيلى شارا قول¬دانۋعا كەلگەندە ءوز ءالسىز¬دىگىن بايقاتىپ الدى. ويتكەنى، ءدۇيىم قازاقستان ءۇشىن تاريحي ماڭىزى بار كۋرورتتى ايماق¬تىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلەنى شەشۋدە تاباندىلىق، بىلگىرلىك، ەڭ باستىسى جانا¬شىرلىق قاجەت ەدى. بۇل ايماق ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان از قارجى بولىنبەي وتىرعان جوق. بىراق ونىڭ قايتارىمىن كورە الماي وتىرمىز. ەندەشە مەم¬لەكەت تاراپىنان ءبولىنىپ وتىرعان قىرۋار قارجى نەگە ءوز ماقساتىنا، ياعني كۋ¬رورت¬تى اي¬ماق¬تى جەتىل¬دىرۋگە، ەكو¬لوگيا¬سىن  قورعاۋعا جۇمسالماي وتىر دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىن¬دايدى. ونىڭ ءۇس¬تىنە پرەزي¬دەنت جار¬لى¬عىمەن ششۋچە – بۋرا¬باي كۋرورتتى اي¬ماعى ءوز ەركىمەن داميتىن ەكونوميكا¬لىق ايماق دەپ جا¬ريا¬لاندى ەمەس پە. بۇل  جارلىقتىڭ ءومىر¬گە كەلگەنى¬نە دە ءبىر¬قىدىرۋ ۋاقىت وتسە دە كۋرورتتى ايماقتىڭ قارىشتاپ دامىپ كەتكەنىن كورمەك تۇگىلى، كەلەشەگى بۇلىڭعىر تارتىپ بارا ما دەگەن  قاۋىپتەمىز. اقمولا وبلىستىق تازالىق-ىندەتتى قاداعالاۋ دەپارتامەنتىنىڭ باس دارىگەرى الەكساندر ەرەمەەۆ مىرزانىڭ سوزىنە سەنسەك كۋرورتتى ايماقتاعى تابيعي سۋ كوزدەرى تازالىق جاعىنان قاۋىپتى قالدە كورىنەدى. سۋدا باكتە¬ريا¬لىق  ميكروب 7-10 ەسەگە ارتقان. اۋاعا كوتەرىل¬گەن  تۇتىننەن قونعان توزاڭنىڭ سالدارى¬نان  قور¬عاسىن 5-7 ەسەگە ارتقان. ال اۋىر مەتالل قورعا¬سىن¬نىڭ ۋلى، دەنساۋلىققا قاتەر ەكەندىگىن كىم بىلمەيدى. ەندەشە اقمولا وبلىستىق قورشاعان ورتانى قورعاۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى قايىربەك شالاباەۆ مىرزا مالىمدەگەندەي الدا قاۋىپسىزدىك ەرەجەسى ساقتالماسا بۋرابايدىڭ دەمالىس ايماعىنداعى جۇمىستى توقتاتۋدان باسقا  شارا قالماي وتىرعان سىڭايلى. بىلە ءبىل¬سەك بۇل شارا دا ايماق كەلەشەگىن كەمەلدەڭدىرە تۇسۋدە  ىقپالدى كۇش بولا المايدى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، بۇل وتكىر ءارى ومىرلىك ءمانى بار ماسەلە 2006 جىلى-اق كوتەرىلۋگە، كونۋگە ىرىق بەرمەي بارا جاتسا باتىل شارا قولدانىلۋعا ءتيىس بولاتىن. سودان بەرى دە ءۇش جىلعا قادام باسساق تا اتالمىش باسقارما تەك ساۋساق بەزەۋ¬مەن وتىرعان ءتارىزدى. مۇنىمەن ءىس بىتەر مە؟
تابيعات، ونىڭ ەكوجۇيەسى جاندى ورگانيزم. ول اۋرۋى مەڭدەگەن ناۋقاستاي اۋىرلاي تۇسپەسە، ۋاقىتىندا الدى الىنباسا، جادىراپ، قاتارعا قوسىلماسى اقيقات. ولاي بولسا كۋرورتتى ايماقتىڭ كۇنبە كۇنگى تىرشىلىك تىنىسىن تامىرشىداي باسىپ، ءتيىستى شاراسىن قولدانباساق كۇنى ەرتەڭ كەش قالامىز. وكىنەمىز.  وپىنامىز. ولاي بولسا اي ساناپ، اپتا ساناپ ەكولوگيالىق قالى  قيىنداي ءتۇسىپ وتىرعان ششۋچە – بۋراباي كۋرورتتى ايماعى ۋاقىت وزدىرماس ىرگەلى دە ءىرى شارانى ىركىلىسسىز قولدانۋدى قاجەت ەتىپ وتىر دەگەنگە حان-قارانىڭ نازارىن قاداعىمىز كەلەدى.
ششۋچە-بۋراباي كۋرورتتى ايماعىڭدا قالىپتاسىپ وتىرعان كەمشىلىكتەردىڭ سەبەپ-سالدارىن زەرتتەپ، ناقتى شارالار قولدانۋعا مىندەتتى قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترىنىڭ باسشىسىنان قوسشىسىنا دەيىن جەمقور اتانىپ،  قىلمىسكەرلەر قاتارىنا قوسىلىپ جاتقاندا ءبىز تىزبەلەپ شىققان شەتىن ماسەلەلەر تاياۋدا ءوز شەشىمىن تابا قويار دەۋ اعىن سۋعا قاراپ بال اشۋمەن پارا-پار ەكەندىگى داۋسىز. بۇل جولى دا باسىنان سورى كەتپەگەن بۇل ايماق ءالى دە ادامدار تاراپىنان جاسالار قياناتتان زارداپ شەگە بەرەتىن بولار-اۋ دەيسىڭ.
عاجاپ سۇلۋلىعىمەن قوسا ساف اۋاسىن، اسىل قويناۋىن، ايدىندى كولدەرىن، ءمولدىر بۇلاقتا¬رىن، جاسىل جەلەكتەرىن ادامزات ءۇشىن ازىرقان¬باي بار مىرزالىعىمەن سىيلاي بىلگەن جەر ءجانناتى بۋراباي ايماعىن قورعاپ، ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ايانباي كۇرەسەيىك، اعايىن. بۇل بۇگىنگى دە، كەلەر دە ۇرپاق الدىنداعى پارىزى¬مىز، ۇلى جاراتۋشى الدىنداعى ادامي مىندەتىمىز!
“اشىنعاننان شىعادى اششى داۋىس”، دەيدى قازاق. اشىنعاننان اششى ايتىپ جاتىرمىز. ارينە، پرەزيدەنتتىڭ كۋرورتتى ايماققا بايلانىستى جارلىعىن ورىنداۋ باعىتىندا بۇل وڭىردە اقتارىلىپ جاتقان ءىستى ءتىپتى دە جوققا شىعارعىمىز كەلمەيدى. تالاي شارۋا قولعا الىنعانى انىق. بىراق، سولاردى جىپكە تىزە بەرمەدىك. قولداعى باردى بىزدەن ەشكىم دە تارتىپ المايدى دەدىك تە، نەگىزگى نازاردى ورىندالماي جاتقان مىندەتتەرگە اۋداردىق. ال ونداي مىندەتتەردىڭ قىرۋار ەكەنىن وسى ماقالاداعى دەرەكتەردىڭ وزىنەن دە كورىپ وتىرسىز.

اۆتورى: تولەگەن قاجىباي، جازۋشى. كوكشەتاۋ.

“ەگەمەن قازاقستان” گازەتى №184-187 (25584) 27 مامىر 2009 جىل