تاريح – جادىنىڭ قاينار كوزى
بۇلاي دەمەسكە امال جوق. ويتكەنى، قانداي دا ءبىر ماسەلە، نەندەي دە جاعداي بولسىن، ونىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى نەمەسە قاينار كوزى بولادى. ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كەلگەندە، «فوكۋس» گازەتىنىڭ ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 11 ناۋرىز كۇنگى، № 39 سانىندا جارىق كورگەن ورالدىق مارگاريتا رومانوۆا جانە ءوسكەمەندىك
بۇلاي دەمەسكە امال جوق. ويتكەنى، قانداي دا ءبىر ماسەلە، نەندەي دە جاعداي بولسىن، ونىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى نەمەسە قاينار كوزى بولادى. ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كەلگەندە، «فوكۋس» گازەتىنىڭ ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 11 ناۋرىز كۇنگى، № 39 سانىندا جارىق كورگەن ورالدىق مارگاريتا رومانوۆا جانە ءوسكەمەندىك
ولگا ۆەنەتسكايانىڭ «يستوريا - نە پريچينا دليا پامياتي؟» - دەگەن ماقالاسىنداعى بىرجاقتىلىق ەرەكشە كوڭىل اۋدارتادى. ادامنىڭ جادىنىڭ ءوزى، ەڭ ءبىرىنشى، تاريحتان تۇرادى. تاريح دەگەن - وتكەنىڭدى سارالاۋ، ونىڭ قادىر-قاسيەتىن ءبىلۋ. سوندىقتان، تاريحسىز جادى، جادىسىز تاريح جوق. داعىستاندىق اتاقتى اقىن راسۋل گامزاتوۆشا ايتقاندا، «وتكەنىڭدى تاپانشامەن اتساڭ، كەلەشەگىڭ ساعان زەڭبىرەكپەن جاۋاپ بەرەدى» دەگەن ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى دە سوندا. ەگەر ءبىز، وتكەنىمىزدى سىيلاپ، ودان ساباق الماساق، بولاشاعىمىزعا نىق سەنىممەن كىرە المايمىز. «فوكۋس» گازەتىندە جاريالانعان وسكەمەندىك جانە ورالدىق ەكى ءجۋرناليستىڭ بىرلەسە جازعان ماقالاسىنداعى كەمشىلىكتىڭ ورىن الۋ تۇسى دا سوندا. ماقالاعا تاقىرىپ جاۋاپسىز قويىلعان.
ءبىر قىزىعى، اتالعان ەكى جۋرناليست وزدەرى ماقالاسىنا قويىپ وتىرعان تاقىرىپتا، ونىڭ ىشىندە بەرىپ وتىرعان وقىرمان حاتى ارقىلى قاراما-قايشىلىققا ۇرىنادى. جۋرناليستەر «يستوريا - نە پريچينا دليا پامياتي؟» دەسە، كوشە اتتارىن وزگەرۋگە قارسى سايت ارقىلى شىققان پەتروپاۆلدىق ءبىر ادام: «وسنوۆنوي ارگۋمەنت پروتيۆ پەرەيمەنوۆانيا - ەتو نە كونكرەتنىە يمەنا ۋليتس، ا، سام فاكت پەرەيمەنوۆانيا. يمەنا ۋليتسام داۆالي پوكولەنيا، كوتورىە سترويلي يح. پوسلەدۋيۋششيە پوكولەنيا نە يمەيۋت نيكاكوگو مورالنوگو پراۆا يزمەنيات نازۆانيا. ەتو كاساەتسيا ي كوممۋنيستوۆ ۆ 20-ە گودى، ي ناشيح سوۆرەمەننيكوۆ ۆ ماسليحاتە. مەنيات يمەنا ۋليتس - ەتو پروياۆلەنيە نەۋۆاجەنيا ك ناشيم پرەدكام. منوگيمي گوروجانامي ەتو ۆوسپرينيماەتسيا كاك وسكوربلەنيە پامياتي پروشلىح پوكولەني» دەيدى. وسى ءبىر سوزدەردى وقىپ وتىرىپ، اتالعان جۋرناليستەر وزدەرىنىڭ تاريحتىڭ جادىعا قانشالىقتى بايلانىستى ەكەندىگىن سەزىندى مە ەكەن دەپ شىمىركەنەسىڭ. ەگەر جوعارىداعى ءسوزدى جازعانداردىڭ جادى بولماسا، وندا ولار وسىناۋ جالىندى تىركەستەردى ايتپاعان دا، جازباعان دا بولار ەدى. ءبىزدىڭ «تاريح - جادىنىڭ قاينار كوزى» دەۋىمىزدىڭ سىرى دا سوندا. سوندىقتان دا، ءوزىن بىلىكتى دە، ءبىلىمدى سانايتىن كەز كەلگەن ازامات جالپى تاريح پەن ادام جادىنا دەگەن كوزقاراسقا كەلگەندە «يستوريا - نە پريچينا دليا پامياتي؟» دەمەۋگە ءتيىس. ونداي جاعداي بولا قالسا، ونى قازاق تىلىندە ايتقاندا، «تەكسىزدىك» دەسە، ال، ورىس تىلىندە «كوششۋنستۆو» دەيدى.
ال، ەندى جوعارىدا تىلگە العان «يمەنا ۋليتسام داۆالي پوكولەنيا، كوتورىە سترويلي يح. پوسلەدۋيۋششيە پوكولەنيا نە يمەيۋت نيكاكوگو مورالنوگو پراۆا يزمەنيات نازۆانيا. ەتو كاساەتسيا ي كوممۋنيستوۆ ۆ 20-ە گودى، ي ناشيح سوۆرەمەننيكوۆ ۆ ماسليحاتە. مەنيات يمەنا ۋليتس - ەتو پروياۆلەنيە نەۋۆاجەنيا ك ناشيم پرەدكام» دەگەن سوزگە كەلەتىن بولساق، شىندىعىندا وتە دۇرىس ايتىلعان، ورىندى دا ورنىقتى پىكىر-تۇجىرىم ەكەندىگىنە داۋ جوق. بىراق، وسى سوزدەردى جازىپ وتىرعان ازامات قازاق دالاسى نەمەسە قازاق قالالارىنىڭ بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىن بىلاي قويعاندا، پاتشالىق رەسەي وتارلاۋى باستالعانعا دەيىنگى ۋاقىت ارالىعىندا قازاقشا اتاۋلارى بولعانىن نەگە ەلەپ-ەسكەرمەيدى؟ شىنىندا دا، پاتشالىق رەسەي وتارلاۋشىلارى قازاقتىڭ ءوزى قويعان قالا، دالا اتتارىن نەگە وزگەرتتى؟ كسرو-شە؟ ول دا قالا اتاۋلارىن وزگەرتۋگە كەلگەندە الدىنا جان سالعان جوق. مەن بۇل جەردە اقمولا ءوڭىرىنىڭ تسەلينوگراد بولىپ، پەتروپاۆلوۆسكىنىڭ بۇرىنعى قىزىلجار دەگەن تاريحي قازاقشا اتاۋى اۋىستىرىلعاندىعىن مىسالعا كەلتىرۋ ارقىلى، وزگە دە قازاق دالاسى مەن قالاسى، جەر-سۋ اتتارىنىڭ قانشالىقتى «تۇلەگەنىن» تىلگە تيەك ەتپەي-اق قويايىن. وندا ماسەلە، ءتىپتى، كۇردەلىلەنە تۇسەدى. سوندا مەنىڭ پەندە ويىم «الگى كوشە، قالا، جەر-سۋ اتتارىن وزگەرتۋگە «پوسلەدۋيۋششيە پوكولەنيا نە يمەيۋت نيكاكوگو مورالنوگو پراۆا» دەۋشىلەر بۇرىنعى قازاقى اتاۋلارى وزگەرگەن دالا، قالا، جەر-سۋ اتتارىن قايتارىپ جاتسا، جاڭارتىپ، جاڭعىرتىپ جاتسا نە سەبەپتەن قارسىلىق كورسەتەدى» دەيدى-اۋ. شىن مانىندە، ولار ايتىپ وتىرعان «مورالنىي پراۆا» پاتشالىق رەسەيگە دە، كسرو-عا دا، جالپى قازاقتىڭ جەر-سۋ، دالا، قالا اتتارىن وزگەرتكەن ازاماتتارعا دا بىردەي بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ نەگە ەندى پاتشالىق رەسەيدەن باستاپ، كسرو-عا دەيىنگى ارالىقتاعى وزگەرىستەرگە «مورالنىي پراۆامەن» قارامايمىز دا، ال، ەندى كەلىپ، قازاقشا اتاۋلارى قايتارىلىپ جاتقان جاعدايلارعا «مورالنىي پراۆا» دەپ قارايتىن بولىپ قالدىق. بۇل بىرجاقتىلىق ەمەس پە؟ ارينە، سولاي. سوندىقتان دا، قازاق دالاسى مەن قالاسىنىڭ، جەر-سۋ اتتارىنىڭ بۇرىنعى اتاۋلارى قايتارىلىپ جاتسا، وعان ەشقانداي قارسىلىق كورسەتىلۋى ءتيىس ەمەس. سىيلاستىق ەكى جاققا بىردەي. ال، ونداي اتاۋلار مەن اتتار ورالدا دا، وسكەمەندە دە - شاش-ەتەكتەن. ءبىر عانا مىسال، سول ورال وزەنىنىڭ اتى بۇرىن - جايىق بولعان. ەندى ونى وزگەرتىپ، ءوز اتاۋىن قايتار دەسەك، نە ەرسىلىك بار؟ سول كەزدە پاتشالىق رەسەيدىڭ جايىق اتىن وزگەرتۋگە «مورالنىي پراۆوسى» بولدى ما؟ نەمەسە، پەتروپاۆل قالاسىنىڭ بۇرىنعى اتىن جويىپ جىبەرۋگە كىمنىڭ «مورالنىي پراۆوسى» بولدى؟ ەندى كەلىپ، بارلىعى «مورالنىي پراۆا» ايتقىش بولىپ قالىپتى. سودان سوڭ، «ۇلت تاعدىرى» قوعامدىق بىرلەستىگى مەن اقساقالدار القاسى جەرگىلىكتى باسشىلارعا قالاداعى كەيبىر كوشە اتتارىن ۇلى جەڭىستىڭ 65 جىلدىعىنا بايلانىستى وزگەرتۋدى ۇسىنىپ جاتسا، ونىڭ نەسى ەرسىلىك؟ ەگەر دە، وسكەمەندەگى كوشە اتتارىن وزگەرتۋگە جەرگىلىكتى بەلسەندى توپتار وڭ نيەت بىلدىرسە، وندا ونى قولداۋ كەرەك! مىسالى، مارگاريتا رومانوۆا مەن ولگا ۆەنەتسكايا حانىم ماقالاسىندا «ۆ سۆيازي س 65-لەتيەم پوبەدى ۆ ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينە ي 20-لەتيەم نەزاۆيسيموستي رەسپۋبليكي كازاحستان پرەدلوجەنو پەرەيمەنوۆات ۋليتسۋ ۆينوگرادوۆا ۆ ۋليتسۋ يمەني راحىمجانا كوشكارباەۆا، ۆوروشيلوۆا - شاكاريما كۋدايبەرديەۆا، دزەرجينسكوگو - اليحانا بوكەيحانوۆا، وردجونيكيدزە - دينمۋحامەدا كۋناەۆا» دەپ جازادى. ءبىز تاپ وسىدان ەشقانداي دا تەرىستىك كورىپ وتىرعان جوقپىز. ەگەر دە، رەسەيدىڭ وزىندە دزەردجينسكي ەسكەرتكىشىن الىپ تاستاپ، ۇلكەن قالالارىنىڭ اتتارىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، ىزگىلىك كورسەتىپ وتىرسا، وندا نە ەرسىلىك بار؟ «دزەرجينسكيدى - ءاليحان بوكەيحانوۆ، وردجونيكيدزەنى - دىنمۇحامەد قوناەۆ، ۆوروشيلوۆتى - شاكارىم قۇدايبەرديەۆ دەگەندە كىم ۇتىپ، كىم ۇتىلادى؟» دەۋگە ساياتىن اڭگىمە ايتۋدىڭ ءوزى جوعارىداعى ءبىز تىلگە تيەك ەتكەن مورالدىق قۇقىققا قارسى ەمەس پە؟ ءتىپتى، دزەرجينسكي مەن ءاليحان ءبوكەيحانوۆتى سالىستىرۋدىڭ ءوزى ۇيات ەمەس پە؟ ءاليحان بوكەيحانوۆ ۇلت كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، ونىڭ قاسىندا دزەرجينسكي كىم؟ كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىندا رەيگستاحقا ءبىرىنشى تۋ تىككەن راحىمجان قوشقارباەۆپەن ۆينوگرادوۆتى سالىستىرۋعا بولا ما؟ ارينە، بولمايدى. قوشقارباەۆ - باتىر، تۇلعا.
بىزدىڭشە، مارگاريتا رومانوۆا مەن ولگا ۆەنەتسكايا وزدەرى كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەگە، تاريح پەن جادى بايلانىسىن تەرەڭ، ءارى كەلەلى دە كوشەلى زەردەلەپ بارىپ، «يستوريا - نە پريچينا دليا پامياتي؟» دەسە، كوپ قاتەلەسە قويماعان بولار ەدى. سوندىقتان دا، ورىس ءتىلدى جۋرناليست اعايىندار قانداي دا تاقىرىپتى العا تارتسىن، مەملەكەتتىك مۇددە، ەل-جەر تاعدىرىن تەرەڭ دە، بىلىكتى ءبىلۋى ارقىلى جازسا، جوعارىداعى ايتقانداي قاتەلىكتەرگە بارماعان بولار ەدى. وكىنىشكە قاراي، ورىس ءتىلدى جۋرناليستەر مۇنداي ماسەلەلەرگە كەلگەندە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر جاقتىلىقتان ءالى ارىلا الماي-اق كەلەدى. ادەبيەت قانشالىقتى اردىڭ ءىسى بولسا، جۋرناليستيكا دا سونشالىقتى اردىڭ ءىس-ارەكەتى. وسىنى ۇمىتپاعان ءجون.
امانحان ءالىمۇلى
«زاڭ» گازەتىنەن الىندى
