سوۆەت-حان عابباسوۆ. حالقىڭنىڭ قادىر‑قاسيەتىن ۇق!
ءوزىڭدى ‑ ءوزىڭ سىيلاۋ، وزگەنى كەمسىتۋ ەمەس.
ۇجدان.
ۋا‑ا‑ا..، ءيىسى قازاق بالاسى ەسىڭدى جيىپ، وتكەن‑كەتكەن تاعدىرىڭدى تاراتىپ، الدى–ارتىڭا قاراشى؟! اتا‑باباڭ جاساپ كەتكەن، تەڭدەسسىز تەرەڭ مۇراسىنان نە قالدى؟ اسقاق رۋحى ‑ بەكزاتتىقتان تۇراتىن، مايەگى ءنارلى ‑ ءداستۇر‑سالتتىڭ قانشاسىنان ايرىلدىق؟.. ەندى مىنە، تاۋەلسىز ەل سالتىمەن، جوعىمىزدى تۇگەندەيتىن كەز كەلدى. ار‑نامىستى تۋ ەتىپ، تولاعاي كۇشپەن قيمىلدايىق شى، ارمانى ۇلكەن اڭعال جۇرتىم؟! ء«وزىڭدى ءوزىڭ جاتتاي سىيلا، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن» ‑ دەيتىن دانالىقتى ءپىر تۇتىپ، جالتاقتاماي دا، جالپاقتاماي ءجونىمىزدى بىلسەك ەكەن، اقجارما مىنەز الاشىم؟! ياپىر‑اۋ، تەكتى جۇرتتىڭ سىنىعى ەدىك قوي؟! ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى مەن ۇرپاق قامىن ويلاساق، رۋحاني وركەنىمىزدى ءوسىرىپ، ۇلت قۇندىلىعىن تۇگەندەمەي بولمايدى.
شىركىن، وسىلاردى نەدەن باستاساق دەگەن دە، ەڭ اۋەلى ويعا ورالاتىنى مىناۋ; ‑ ەل بيلەگەن – ەلباسى مەن تورەلەر دە، ەلدىگىمىزدى بايىتقان – زيالى مەن ەل‑جۇرتى دا، جاسى مەن جاسامىسى دا، حالقىمىزدىڭ ‑قادىرى مەن قاسيەتىن ‑ تۇسىنبەيتىندىگىمىزدى ايتىپ سىرلاساتىن ءسات تۋدى. ءسىرا، بۇل كەمشىلىگىمىزدى، بۇكىل ەل بولىپ دۇزەمەسەك، جاراتۋشى ‑ اللا دا،دەم بەرۋشى ‑ ارۋاق تا ‑ كەشىرمەيدى.
ارمان بوپ جەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى، ارسىزدىققا تولى پاندەشىلىگىمىز بەن قاناعاتى جوق قۇلقىنىمىزدىڭ قۇلدىعىنا شالا بەرمەي، ۇلتتىق سانا مەن ازاماتتىق پاراساتتىڭ ءپاتۋاسىنا كەلگەنىمىز ءجون. الداۋ مەن ارباۋعا باس ۇرىپ، ەرتەڭ‑اق وزەگىڭە تەبەر وزگەگە قاراپ وزەۋرەۋدى توقتاتقان ءجون؟!..دانا جۇرتىمىزدىڭ وزگەشە بىتكەن بولىمىسىن ءتۇسىنىپ، جان‑دۇنيەمىزگە ۇڭىلەتىن مەزگىل جەتتى. اتادان قالعان وسيەتكە يلانساق; ‑ «ەڭكەيگەنگە ەڭكەي – اكەڭنەن قالعان قۇل ەمەس، شلاقايعانعا شالقاي – پايعامباردىڭ ۇلى ەمەس» ‑ دەگەن قاعيداعا قۇلاق اسپاي ءجۇرمىز‑اۋ؟! ولاي بولسا، نە ىستەۋىمىز كەرەك!؟ تولعانايىق شى؟ ءدال وسى ‑ نە ىستەۋ كەرەكتىڭ ؟ ‑ جاۋابىن ىزدەپ كورەلىك ءشى ؟ ولاي بولسا، ءوز ويىمدى ايتپاقپىن، قالىڭ جۇرتىم سەن تىڭدا…
ء ى. حالقىمىزدىڭ تەكتىك قاسيەتى.
تەكتىلىكتىڭ شىرقاۋ شىڭى – ۇلت بوپ ۇيۋ.
ۇجدان.
ءسوز جوق، ەڭ اۋەلى حالقىمىزدىڭ تەرەڭدە جاتقان تەگى مەن بولىمىسىنداعى – مايەگى مەن نەگىزى ‑ نە ەكەنىن تۇسىنگەنىمىز ءجون. سوندا عانا سانالى جانعا،سوناۋ كونە داۋىردەگى «كۇلتەگىننىڭ تاسىندا» جازىلعان;‑ «…بيىكتە كوك ءتاڭىرى، تومەندە قارا جەر جارالعاندا… تۇركى حالقىنىڭ ەل‑جۇرتى قالىپتاسقان» ‑ دەيتىن وسيەت ءسوزدىڭ جايدان‑جاي ايتىلا سالماعانىن تۇسىنەمىز.وتكەن تاريحتىڭ تىلسىمىنا ۇڭىلە ءتۇسىپ ويلانساق، ءار ءسوزىنىڭ استارىندا قۇپياعا تولى سىر جاتىر ەمەس پە؟ ونىڭ قايسىبىرىن تىزبەكتەتىپ ايتا بەرەرسىڭ؟! ..
كونەدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدىڭ ەڭ اسىلى – «جەتى اتاعا جەتپەي قىز الىسپاۋ» ‑ ءداستۇرى ەكەنىن، ءالى دە بىزدەر ۇرپاعىمىزعا تەرەڭ تالداپ تۇسىندىرە الماي ءجۇرمىز. ءتىپتى، بۇل ءداستۇردىڭ دۇنيە حالىقىنا«ايگىلەۋگە» (برەند) بولاتىن قۇدىرەتىن – تابيعي سۇرىپتاۋدى – جىلىكتەي جىكتەپ جاتپاي‑اق، اسىلىمىزدى تۇسىنبەۋدىڭ سالدارىنان،بۇگىنگى قازاقتىڭ –جەرشىلدىك پەن رۋ‑رۋعا، ءتىپتى ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ جۇرگەن –پاراساتسىزدىققا تولى پارقىمىزدى ايتىپ، قىسقا بولسادا توقتالۋعا ءماجبۇرمىز. ەندەشە، وسى تەكتەس تاربيەسىزدىكتى جۇيەلەي تالداپ كورەلىك;
‑ ءيا‑ا، شىنىمەندە مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن جۇرتىمىز – قىرىق ءۇش (43) تايپادان تۇراتىنى بەلگىلى. مىنە، وسىناۋ قىرىق ءۇش تايپانىڭ ءار ادامىنىڭ تەكتىك قاسيەتى، انتراپالوگيالىق زەرتتەلگەندە – ءبىر ادامدىكىندەي ‑ ەكەنى، باسقا جۇرتتىڭ عالىمدارىن تاڭ‑تاماشا كۇيگە ءتۇسىرىپتى. وسى ۋاقيعانىڭ كۋاسى بولعان، اكادەميك ورازاق سماعۇلوۆ عۇلامانىڭ ايتۋىنشا; ‑ «زەرتحانادا الىنعان وسى دەرەككە – بۇكىل الەم (اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، جاپون، قىتاي ت. ب.) عالىمدارى ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنە الماي» ‑ اۋرە بولعان ەكەن. حالقىمىزدىڭ تەگىندەگى «تەڭدەسى جوق فەنومەننىڭ» سىرى مەن سيپاتىنا كوڭىل اۋدارساق، بۇگىنگى بىزدەردىڭ – جۇزگە، تايپاعا، رۋعا – ءبولىنىپ ساندىراقتاپ جۇرگەنىمىز، ءوز اسىلىنا كۇيە جاققان ناداندىعىمىز ەكەن. كانەكي، وسى قۇبىلىستىڭ سىرىنا، سانالى جۇرەكپەن كوز جۇگىرتىپ كورەلىك ءشى ؟!..
مىنەكي سوندا، الەم عالىمدارىن تاڭداندىرىپ وتىرعان تىلسىم قۇبىلىس –«جەتى اتاعا جەتپەي قىز الىسپاۋ» ‑ ءداستۇرىنىڭ قۇدىرەتى ەكەن. ءيىسى قازاقتىڭ ارقايسىسىنداعى تەكتىك قاسيەتتەرى بىرلىكتە بولسا ‑ ءۇش ءجۇز تۇگىل، رۋعا ءبولىنۋدىڭ ءوزى – ناعىز پاراساتسىزدىق ەمەي نەمەنە؟.. الىداعى وسى قۇبىلىستى اشىڭقىراپ ايتساق، اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان، ءار قازاقتىڭ ءۇش جۇرتى – اتا جۇرتى – ناعاشى جۇرتى – قايىن جۇرتى – بار ەكەنى بەلگىلى عوي. وسىناۋ ءۇش بىردەي جۇرتتىڭ ارقايسىسىنا تيەسىلى جەتى اتانى بىر‑بىرىنە كوبەيتسەك، ماناعى ايتىلعان قىرىق ءۇش (43) رۋدىڭ قانى، ءار قازاقتىڭ تامىرىندا اعىپ تۇرعانىن ۇعىنامىز. ولاي بولسا، بۇگىنگى قازاقتاردىڭ ‑ جۇزگە، تايپاعا، رۋعا ءبولىنۋءى ‑ ءوز حالقىنىڭ قادىر‑قاسيەتىن تۇسىنە الماي جۇرگەن ناداندىق بولىپ تابىلادى. ەندەشە،بۇدان بىلاي كەزكەلگەن قازاق، ءوز رۋى مەن جەتى اتاسىن ءبىلۋدى ‑ حالقىنىڭ تەگىن ساقتاۋ ‑ دەپ قانا ۇققاندارى ءجون. وت باسى مەن قوعام بىرىگىپ، كەلەر ۇرپاعىمىزعا وسىلاي ءتۇسىندىرىپ تاربيە بەرۋ، ازاماتتىق پارىزىمىز ەكەنى انىق.
ء ىى. حان مەن حالىق بايلانىسى.
حانى ازسا – حالقى توزادى.
ۇجدان.
بۇل ايتقالى وتىرعان دەرتىمىز، قازاقتىڭ سوناۋ ءحىۋ عاسىردا قۇرىلعان حاندىق مەملەكەتىنەن بەرى قارايعى قاسىرەتى دەسەدە بولادى.ەل باسقارعان حاندارى، حالىقتان وزدەرىن بيىك ۇستاپ بولەكتەنۋدىڭ سالدارىنان، تالىم‑تاربيەدە اسا اۋىر (پسيحولوگيالىق) زارداپتىڭ بولعانىن اشىپ ايتار مەزگىل جەتتى. سەبەبى، حان‑سۇلتاندارعا ‑ حالىقتىڭ بىرلىگى مەن ءبىلىمى ەمەس، ولاردىڭ بولەك‑بولەك ىدىراپ جۇرگەنى قاجەت بولعان. سولار سالىپ كەتكەن، ء«ۇش ءجۇز» دەيتىن لاڭ بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ وتىر. ءدال وسى ماسەلە جايىندا، ش. ۋاليحانوۆتىڭ پروفەسسور ي.ن. بەرەزينگە جازعان حاتىندا; ‑ «… كاجدىي پوتوموك باتىيا حوتەل بىت حانوم ي يمەت نارود: تاك يا دۋمايۋ، وبرازوۆاليس حانستۆو كىرىمسكوە، كازانسكوە، وردا چورايگاكوۆسكايا، سويۋز ۋزبەكوۆ – شەيبانوۆ ي كازاكوۆ» (توم ءى، 1984, 164 ب،) – دەپ اشىنادى. مىنەكي، بۇگىنگى ايتىپ وتىرعانىمىزدى ۇلى عالىم شوقان وتكەن عاسىردا‑اق بايقاعان ەكەن. بۇل ماسەلە، بۇرىن‑سوڭدى تالدانىپ ايتىلعان دا، جازىلعان دا ەمەس. حالقىمىزدىڭ بۇل قاسىرەتى مەن كەمشىلىگىن ايتپاۋعا ءسىرا بولمايدى. بىراق، تەك عىلىمي نەگىزدە كورسەتۋ، ۇرپاق تاربيەسى ءۇشىن اۋاداي قاجەت. سەبەبى، بۇل دەرەكتىڭ، ۇلتتىق يدەولوگيامىزء ۇشىن دە ماڭىزى زور.ۇرپاق تاربيەسىنە قاجەت، ۇلتىمىزدىڭ وسىناۋ قاسىرەتىنىڭ دە وزىنە ءتان بىرنەشە سەبەپتەرى بار;
ءبىرىنشى ‑ قازاق حاندارى ‑ شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارى ەكەنى بەلگىلى.
ەكىنشى ‑ ولار تەكتەرىن، قازاق حالقىنان بولەك دەپ ەسەپتەگەن.
ءۇشىنشى ‑ شىڭعىستىڭ اۋىر تاعدىرىنان، بالالارى وت باسى تاربيەسى
تۇگىل، تەگىنىڭ ءيا ‑ قالماق، ءيا ‑ قازاق ەكەنىن دە بىلمەي وسكەن.
مىنە، وسىنداي تىرتىعى تەرەڭ سەبەپتەردىڭ سالدارىنان، قازاق حالقىنىڭتاربيە‑تالىمدەرىنىڭ اۋىر جاعدايدا بولۋى، نەمەسە، بۇگىنگى تۇسىنىكپەن ايتساق، ونىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ بۇرىننان‑اق جۇيەلەنبەگەنى انىق بايقالادى. بۇل تۇجىرىمنىڭ دالەلدەرى، حالقىمىزدىڭ مەملەكەت قۇرعان حاندىق داۋىرىندە وتە ءجيى كەزدەسەدى. سولاردىڭ بارىنە توقتالىپ جاتپاي‑اق، جالپى حالىققا اسەرى بولعان نەگىزگىلەرىن عانا اتاپ ءوتۋدى ءجون كوردىك. ماسەلەن، ەڭ اۋىر كەمشىلىكتەرى رەتىندە، بيلىكتىڭ قاراپايىم حالىقتى تاسقاراڭعى ەتىپ، حات تانىتپاي ۇستاعاندارىن ايتۋعا بولادى.قازاقتىڭ حاندىق مەملەكەتى نەشە عاسىرلارعا سوزىلسا دا ‑ ەلىندە ءبىر دە ءبىر مەملەكەتتىك مەدرەسسەسى بولماۋى ‑ ادام جانىن تۇرشىكتىرەتىن ءىس. ويتكەنى، بۇل كەزەڭدەردە، شىعىس پەن باتىس ەلدەرىندە، ءتىپتى اكادەميا مەن ۋنيۆەرسيتەتتەر بولعانى تاريحتان بەلگىلى. حالقىمىزدىڭ حات تانۋى، ولار ءۇشىن قاجەتتىلىك بولماعان ءتارىزدى. حاندىق ءداۋىردىڭ بۇداندا وتكەن سوراقىسى، تۇراقتى ارميا ۇستاماعاندىقتان، جاۋگەرشىلىگى مول سول زاماندا، حالقىمىز اسا اۋىر شاپقىنشىلىقتارعا ۇشىراپ، ۇنەمى قان‑كەشۋمەن بولعانى بەلگىلى.. شابىلعان ەلدى ازات ەتۋدىڭ اۋىرلىعىن، ولاردىڭ جاناشىماستىعى دەۋگە ابدەن بولادى.
شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارى وزدەرىنە ‑تورە دەيتىن جالعان رۋ جاساپ، اق سۇيەكپىز دەۋى دە اسىپ‑تاسقاندىق ەدى. تۋرا وسىنداي مىنەز كورسەتىپ، جالعان رۋ جاساعان قوجالاردى دا – ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. بۇل ەكەۋىن دە تەگىنەن تارتىپ قاراساق ‑ تورەنى دە، قوجانى دا ‑ رۋ دەۋگە كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە وزدەرىن‑وزدەرى ‑ اق سۇيەكپىز – دەۋلەرى دە ۇيات ءىس. ويتكەنى، تابيعي سۇرىپتاۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن – جەتى اتاعا جەتپەي قىز الىسپاۋدى – بۇل ەكەۋلەرى دە بەرتىنگە دەيىن ۇستاماعان. ولار، ءتىپتى وزدى‑وزىنە ۇيلەنۋدىڭ سالدارىنان ازا باستاعاندارىن بايقاپ، قازاق رۋلارىمەن قۇداندالاسۋدى كەيىنىرەك قابىلدايدى. ەگەر ناعىز عىلىمي نەگىزگە سۇيەنسەك – اق سۇيەكپىز – دەپ، تابيعي سۇرىپتاۋمەن قانى مەن تەگىنتازا ۇستاعان، قازاق حالقى عانا ايتالسا كەرەك. وسىن‑اۋ كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ بارلىعىنان دا بايقالاتىنى، حالقىمىز قاراڭعىلىقتىڭ قاپاسىندا قالىپ، ءوز تاريحىن جاقسى بىلمەگەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ايتپەسە، تورەلەردىڭ رۋى – قيات، قوجالاردىڭ رۋى – سۋناق ەكەندىگىن ايتساق، تەك ولاردىڭ باسقا ورتاعا ءتۇسىپ قالعان الاش تۇقىمدارى ەكەندىگى ايدان انىق. مىنە بۇل دەرەكتەر، كەلەشەك ۇرپاق تاربيەسىنىڭ اقيقاتى بولىپ نەگىزدەلگەنى دۇرىس. وسىلاردىڭ وزى‑اق، حاندىق مەملەكەتىمىزدەن باستاپ، بۇگىگى تاۋەلسىزدىكگىمىزدى قوسا ايتقاندا – قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى –جاسالماعانىن انىق اڭعارتادى.ايتسەدە، بىزدەردى وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتاپ كەلگەن، كەمەڭگەر اتا‑باباىمىزدىڭ ءداستۇر‑سالتىنىڭ كيەسى ەكەنىن تۇسىنگەنىمىز ءجون.
ءىىى. ۇرپاق تاربيەسىنىڭ جاڭا ءىلىمى.
“ادام – الەمنەن دە كۇردەلى”
ۇجدان.
انا قۇرساعىنداعى توعىز اي ادام عۇمىرىنىڭ ەڭ ۇزاق تا جانە ەڭ كۇردەلى ك ە ز ە ڭ ءى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ۇزاقتىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ۇ ر ى ق ت ى ڭ جەتىلىپ دامۋ مەرزىمىن دە، جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ بارلىق ساتىلارىن باسىپ وتەتىندىكتەن، مولشەرمەن 500 ميلليون جىلمەن پارا-پار ەكەن. بۇل ايتىلعان ويدىڭ ماڭىزى مەن مانىنە جەتۋ ءۇشىن، اۋەلى تىرشىلىك ق ۇ پ ي يا ل ا ر ى ن ا تەرەڭدەپ ۇڭىلمەي بولمايدى. ويتكەنى، ادام عۇمىرىنىڭ ف ي ز ي و ل و گ ي يا ل ى ق وسى ك ە ز ە ڭ ءى، كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ت ى ل س ى م ع ا تولى ت ءۇ ي ءى ن ءى، ء تىپتى اقىل تۇگىل، كوڭىل كوزى جەتىپ بولماعان ج ۇ م ب ا ق سىرى ساقتالعان ك ءو م بە س ءى ءتارىزدى. ەگەر دە، عىلىمي دالەلدەرگە سۇيەنسەك، انا قۇرساعىندا ءوسىپ جاتقان ج ا ن ي ە س ءى وزىنە بەرىلگەن توعىز ايدىڭ ىشىندە، تابيعات شەبەردىڭ قۇدىرەتىمەن “ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ” س ي پ ا ت ت ا ر ى ن تۇگەلدەي قايتالاپ شىعاتىندىعى بەلگىلى بوپ وتىر. بىلايشا ايتقاندا، ءبىر كلەتكالىق تىرشىلىكتەن باستاپ ادامعا دەيىن جەتىلگەن، بيولوگيالىق تۇرلەردى تۇگەلدەي باسىپ وتەدى ەكەن. ارينە بۇل، كۇللى تابيعات جاراتىلىستارى ىشىندەگى كۇرمەۋى قيىن، اسا ك ءۇ ر د ە ل ءى قۇبىلىس ەكەنى داۋسىز! مۇنداي سيپات تەك تابيعات شەبەردىڭ قۇدىرەتىمەن عانا جاسالماق. ەندەشە، وسىناۋ تىرشىلىكتىڭ س ا پ ا ل ى ق دارەجەدە جەتىلەتىن ج ۇ م ب ا ق كەزەڭىن ا د ا م ت ءا ر ب ي ە س ءى ن ە كىرىستىرە الماي كەلگەنىمىزدى ويلاساق، بۇكىل ادامزاتتىڭ ر ۋ ح ا ن ي د ا م ۋ ى ن د ا ع ى اسا اۋىر كەمشىلىكتەر دە، وسى كەزەڭنىڭ ە ل ە ن ب ە ي قالعان ە ر س ءى ل ءى ك ت ە ر ءى ەكەنى انىقتالىپ وتىر. سەبەبى، بۇل ماسەلە وتكەن-كەتكەن پ ە د ا گ و گ ي ك ا ل ى ق جانە پ س ي ح و ل و گ ي يا ل ى ق ىلىمدەر دە، ەشقاشان ع ى ل ى م ي ج ءۇ ي ە ل ە ن ءى پ كورگەن ەمەس. ادام تاربيەسى ءتارىزدى وتە كۇردەلى قۇبىلىستىڭ باستاۋى بولىپ سانالاتىن، ۇ ر ى ق تازالىعى مەن انا قۇرساعىنداعى جەتىلۋدىڭ سىرىنا تەرەڭ ۇڭىلمەي، ۇرپاق ت ءا ر ب ي ە س ءى ن ءى ڭ ىرگەلى ماسەلەلەرىن دۇرىس شەشۋ مۇمكىن ەمەس. اسىرەسە، بۇگىنگى مالەكۋلالىق ب ي و ل و گ ي يا مەن گ ە ن ە ت ي ك ا عىلىمدارىنىڭ قول جەتكەن تابىستارى وسى ويىمىزدى تاپجىلتپاي دالەلدەپ وتىر. سەبەبى، ادام جاراتىلىسىنداعى تەك تۇيىستىك اقىلمەن ىشكى بەس سەزىمدى بىلاي قويعاندا، ونداعى تۋما قابىلەتتەرى مەن مىنەز-قۇلقى، پسيحيكالىق جىگەرى مەن تەكتىلىك قاسيەتتەرىنىڭ ىشتەن تۋاتىندىعى، عىلىمي ابدەن دالەلدەنگەن قۇبىلىستار ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. جالپى بۇل ماسەلەنى تىكەلەي ادام ت ءا ر ب ي ە س ءى قاقىندا بولماسا دا، ادامزاتتىڭ نە ءبىر الىپ ويشىلدارى فيلوسوفيالىق پ ءا ل س ا پ ا تۇرىندە كوپ تالقىلانعان.اسىرەسە، ادام بويىنداعى ج ا ن مەن ت ءا ن ن ءى ڭ ءوزارا ۇندەستىكتەرىمەن قوسا، ج ءۇ ر ە ك ك ءۇ ش ءى جانە ا ق ى ل ك ءۇ ش ءى ءتارىزدى قاداۋ-قاداۋ قۇبىلىستاردى ۇنەمى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ وتىرعان. جالپى شىعىس الەمىندە پلاتون مەن اريستوتەلدى، كوبىنە ءفارابيدىڭ تۇسىندىرمەسىنەن كەيىن عانا، تەرەڭ ۇعىنا العان ويشىلدار كوپ. سولاردىڭ ىشىندە ماسەلەنىڭ بۇل جاعىن اشىق جازىپ قالدىرعان، ۇلى ويشىل-عۇلاما ءابۋ ءالي يبن سينا ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. بۇل دەرەكتى ول ءوز قولىمەن جازعان ءومىربايانىنىڭ ىشىندە ايتادى.
تىكەلەي ج ا ن ت ءا ر ب ي ە س ءى ن ە بايلانىستى حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىنىڭ 2-ءشى نەگىزى، نەمەسە ادام دامۋىنىڭ ف ي ز ي و ل و گ ي يا ل ى ق ەكىنشى ك ە ز ە ڭ ءى، بۇگىنگى تاڭعا دەيىن ۇ ر پ ا ق ت ءا ر ب ي ە س ءى ن ە ن تىس قالىپ وتىر. ءتىپتى، ج ا ن ت ءا ر ب ي ە س ءى دەگەندى تۇسىنە دە الماي وتىر. ول جايىنداعى مەتودولوگيالىق ىزدەنىستىڭ جوقتىعى، ادام تاربيەسىنىڭ قانشالىقتى ويسىراپ جاتقاندىعىن اڭعارتسا كەرەك. سوندىقتان دا، جوعارىدا از-كەم ايتىلعان ج ا ن ن ى ڭ – ون ە ك ءى مۇشەسى، ياعني 12 – ارناسىنىڭ جابىلۋعا جاقىن جاعدايى – جىل وتكەن سايىن ادامدار ازىپ بارادى دەگەن تۇجىرىمدى ءجيى ايتقىزىپ ءجۇر.ونى ايتىپ قانا قويۋمەن ەش ماعىنا شىقپايدى. ويتكەنى، بۇل ماسەلەنىڭ وزىنە ءتان ت ءا ر ب ي ە ء ا د ءى س ت ە ر ءى ن جۇرگىزبەسە، جان دۇنيەنىڭ ا ر ن ا ل ا ر ى سول جابىلعان بويى كورەسىڭدى كورسەتە بەرمەك. ەندەشە، توعىز تورقانىڭ ىشىندە ءوسىپ كەلە جاتقان ج ا ن ي ە س ءى تەك بيولوگيا مەن فيزيولوگيا زاڭدىلىقتارىنا باعىنىپ قانا داميتىنىن ەسكەرسەك، انانىڭ ت ءۇ ي س ءى گ ءى مەن ءى ش ك ءى ب ە س س ە ز ءى م د ە ر ءى ارقىلى ت ءا ر ب ي ە ل ە ن ە ت ءى ن – جاننىڭ مۇشەلەرىنە ءتيىستى دەڭگەيدە كوڭىل اۋداراتىن مەزگىل جەتتى.
شىنىن ايتساق، سوڭعى جىلدارداعى ۇرپاعىمىزدىڭ ماڭدايىنا ءتيىپ جۇرگەن ك ءۇ ي ە ل ءى ك ءو س ە ۋ دە وسى ەكەنىن نەسىنە جاسىرامىز. ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگى – تىكەلەي اتا-انانىڭ موينىندا ەكەنىن دە اشىپ ايتقان ءجون. ولاي بولسا، كەلەر ۇرپاقتىڭ باقىتى مەن ساۋلىعى تىكەلەي الدىڭعى بۋىننىڭ ۇرىق تازالىعى مەن انا قۇرساعىنداعى تاربيەنى تۇسىنۋىنە بايلانىستى. قالاي دەسەك تە، بۇل ماسەلەنى نازاردان تىس قالدىرا بەرۋ، ادامزات قاۋىمىن ا پ ا ت ق ا ۇشىراتۋى دا مۇمكىن.
زامانىنىڭ ءتۇزۋ كەزىندە ءداستۇرى بۇزىلماعان قازاقەلىنىڭ، “الىپ – انادان تۋادى” دەيتىن وسيەتىنىڭ ۇلگىسى مەن حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحو-لوگياسىنىڭ 2-ءشى نەگىزى، نەمەسە ا ن ا قۇرساعىنداعى فيزيولوگيالىق كەزەڭىنىڭ ۇندەسىپ جاتقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس سياقتى. ءوزىنىڭ ۇرپاق تاربيەسىندە بۇل وسيەتتى قازاق حالقى ي ن س ت ي ن ك ت ءى تۇردە پايدالانعانىن كوپتەگەن تالىمدىك ۇعىمداردان اڭعارۋعا بولادى. حالقىمىزدىڭ اتا ءداستۇرى بولىپ سانالاتىن – “جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ” ‑ سالتى دا ءبىراز نارسەدەن حاباردار ەتەدى. بىراق، بوداندىقتىڭ بۇعاۋىمەن ماتالعان سوڭعى ءۇش عاسىر، بۇرىنعى اتا-بابا دانالىقتارىنان قول ءۇزدىرىپ كەتە جازدادى. ءتىپتى، قازىر – “الىپ-انادان ‑ تۋادىنىڭ” ‑ ماعىناسى تۇگىل، بۇل ءسوزدىڭ مانىنە دە كوڭىل اۋدارىپ جۇرگەندەر از. سوندىقتان دا ول – الما-كەزەك اۋىسىپ جاتقان ۇرپاق تاربيەسىنە اسەر ەتۋدەن قالعالى قاشان؟! سوندا، بۇل تارىزدەس اسىل سوزدەردىڭ قادىر‑قاسيەتى ءوز قالپىنا كەلمەسە، دۋلات-جىراۋ ايتاتىن; -“ونەر الدى–قىزىل ءتىلدىڭ” – جاعدايى قالاي بولماق؟ مۇنداي قۋاتى مول تۇجىرىمدار سۇلۋ سويلەنەتىن ءسوز ءتارىزدى قىزمەت ەتسە، ءسوز ونەرى ارقىلى جەتىلەتىن جاس ۇرپاقتىڭ ز ە ي ءى ن ءى مەن ز ە ر د ە س ءى نەندەي كۇيگە تۇسپەك؟
اتا-بابامىز وسى جاعدايلاردى جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءو س ي ە ت سوزدەرىمەن ۇرپاعىنا تەك ت ءا ن قۇرىلىسىنىڭ جەتىلۋىن عانا ەمەس، “الىپ”دەگەن ءسوزىنىڭ استارىندا تاننەن دە كۇردەلى، ج ا ن د ءۇ ن ي ە س ءى ن ءى ڭ دە انا قۇرساعىندا قالىپتاساتىنىن مەڭزەپ وتىر. ونى – قالىپتاستىراتىن دا جانە تاربيەلەپ جەتىلدىرەتىن دە، تەك انانىڭ عانا پاراساتى ەكەنىن ايتىپ تۇر. ادام جانىنىڭ 12-مۇشەسى، ياكي ا ر ن ا ل ا ر ى - تۇيسىك – ۇيات – ءسۇيۋ – زەردە – مىنەز – جىگەر – قابىلەت – ىشكى بەس سەزىمدەرى – بار ج ا ن دۇنيەسى دە، ءتاننىڭ مۇشەلەرى – جۇرەك – مي – باۋىر – وكپە – بۇيرەك – تاعى باسقالارى ءتارىزدى، تەك انا قۇرساعىندا عانا جەتىلىپ تاربيەلەنەتىنىنە، بۇگىنگى قوعامدا جەتە م ءا ن بەرىلمەي كەلدى.
بۇگىنگى عىلىم قۇدىرەتتەرىمەن دالەلدەنىپ وتىرعان كۇردەلى قۇبىلىستاردىڭ سىرلارى، قازاقتىڭ حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىندا دا ۇندەستىك تاباتىندىعىنا تۇشىنعان سايىن، اتا-بابالارىمىزدىڭ قالدىرعان ر ۋ ح ا ن ي مۇرالارىنا شىنايى ريزاشىلىق سەزىمدەر بيلەيدى. ول ك ءو ك ءى ر ە ك ك ءو ز ءى م ە ن اڭعارا بىلگەن: - “ون سەگىز مىڭ عالامدى – ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيدىرعان” – دەيتىن وسيەت سوزىندە، ءتىپتى تەرەڭنەن مارجان تەرىپ وتىرعانىن، بارىنشا انىق بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. شىنىندا دا قۇدىرەتى مول وسىناۋ كۇردەلى قۇبىلىستاردى جەتىلدىرەتىن ادام ۇ ر ى ع ى – تارىنىڭ قاۋىزىنان دا كىشى بولماسا، ءتىپتى دە ۇلكەن ەمەسىنە تاڭدانباسقا بولار ما؟!؟ وسىنشاما كۇردەلىنىڭ ءوزىن س ءو ز ءو ن ە ر ءى ن ە سىيدىرا بىلگەن جۇرت, ‑ “الىپ – انادان تۋادى” – دەيتىن ءو س ي ە ت س ءو ز ءى ن دە ۇرپاعىنا قالدىرۋعا قۇقىلى ەدى.
ءسويتىپ، ادام تاربيەسىنىڭ 1-ءشى جانە 2-ءشى كەزەڭدەرىن سالالاي جىكتەپ اشىپ ايتساق; – ۇرىق تازالىعى – ەركەكتىڭ ا ت ا ل ى ق پ ا ر ى ز ى بولعان دا، انا قۇرساعىنداعى تاربيە – ايەلدىڭ ا ن ا ل ى ق پ ا ر ا س ا ت ى ەكەنىن، تىرشىلىكتىڭ بۇلجىمايتىن زاڭىنداي ەتىپ ومىرگە ەنگىزۋ قاجەت. سوندىقتان دا، ا ن ا ن ى دا، ا ت ا ن ى دا، ءوزىنىڭ ءمىناجات ەتەر ق ا ع ب ا س ى ن ا بەتىن تۇزەپ، بۇل كەزەڭدەگى تاربيە تاسىلدەرىنىڭ قىرى مەن سىرىنا سانالى تۇردە ۇيرەتۋدىڭ مىندەتى مەن قاجەتتىلىگى، ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ نەگىزگى ا ر ق ا ۋ ى بولۋعا ءتيىس.انا اتاۋلى جۇكتى كەزدەرىندە، جاراتىلىستىڭ ءوزى بەيىمدەگەن ق ا س ي ە ت ت ە ر ءى ن ە اۋىساتىندىقتان، ونىڭ س ى ر ت ق ى ب ە س س ە ز ءى م د ە ر ءى عانا ەمەس، سونداي–اق ء ى ش ك ءى ب ە س س ە ز ءى م د ە ر ءى دە، اسا سەزىمتال قوزعالمالى كوڭىل-كۇيدە بولاتىندىقتارى بەلگىلى. انا اتاۋلى مىنە وسى ك ءۇ ي ل ە ر ءى ن ءساتتى پايدالانىپ، قۇرساعىنداعى ج ا ن ي ە س ءى ن ە جەتكىزۋ ت ءا س ءى ل د ە ر ءى ن بىلمەيتىندىكتەن، وسى كەزەڭنىڭ – ءو ز ءى ن ە عانا ت ءا ن ت ءا ر ب ي ە ل ە ر ءى – تاس قاراڭعى قالپىندا قالىپ وتىر. سونىڭ سالدارىنداي، قازىرگى دۇنيەگە كەلىپ جاتقان نارەستەلەر تۇگەلگە جۋىق ج ءۇ ر ە ك ت ءا ر ب ي ە ل ە ر ءى ويانباي، بىلايشا ايتقاندا، ج ا ن د ءۇ ن ي ە ل ە ر ءى ن ءى ڭ ارنالارى اشىلماعان كۇيلەرى ومىرگە كەلىپ جاتىر. سوندىقتان دا، ولاردىڭ زەردەسى تاياز – جىگەرلەرى قۇم – مىنەزدەرى دوكىر – ۇياتتان بەزگەن – ەشكىمدى دە سۇيمەيدى – قابىلەتى ءالسىز – تۇيسىگى جوق – كوكىرەك كوزدەرى ويانباعان – دەنساۋلىقتارىنىڭ دا اقاۋلارى مول، ادامدار توبىرىن كوبەيتىپ وتىر. وسىنىڭ بارلىعى دا بۇگىنگە دەيىن ەسكەرىلمەي كەلگەن ادام تاربيەسىندەگى اسا اۋىر قاتەلىكتەر بولىپ ەسەپتەلىنەدى.
بۇل ماسەلەنى ەل بولىپ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تۇزەتۋگە كىرىسكەن جاعدايدا، حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىنىڭ 1-ءشى جانە 2-ءشى نەگىزدەرىندەگى تاربيە تاسىلدەرىنىڭ اسەرى – كوپ توستىرماي–اق جەتىستىكتەرىن كورسەتپەك. مۇنداي ارمان ورىندالعان كەزدە، كەشەگى ۇلى اباي كوكسەگەن – “نۇرلى اقىل مەن تولىق ادام” ‑ ماسەلەسى ويداعىداي شەشىلەر ەدى. اۋەلدەن-اق، اناسىنان ج ءۇ ر ە ك ت ە ر ءى ويانىپ ج ا ن – د ءۇ ن ي ە ل ە ر ءى ا ش ى ل ى پ تۋعان جاندار، ا د ا م ش ى ل ى ق پەن ا ر د ى دا، ءتىپتى بولاشاق ۇ ر پ ا ق قامىنا دا، ەرەكشە سەرگەكتىكپەن قارايتىنى انىق.
جۇرەك كۋلتى ءىلىمنىڭ نەگىزىن سالۋشى ءال-فارابي تۇركى حالىقتارىنىڭ تاعىلىمدارىنان الىپ، ادام تاربيەسى جايىندا ءۇ ش ت ءۇ ر ل ءى ع ى ل ى م ن ى ڭ ج ءۇ ي ە ل ە ر ءى ن جاساپ، ءبىرىنشىسى – ت ءۇ ي س ءى ك، س ى ر ت ق ى جانە ءى ش ك ءى ب ە س س ە ز ءى م د ءى – حاۋاس ءىلىمى، ەكىنشىسىن – ءۇ ش س ءۇ يۋ د ءى - يماني گۇل،ءۇشىنشىسى – ا ق ى ل ءا د ءى ل ە ت، ر ا ح ى م د ى – جاۋانمارتلىك - دەپ اتاندىرعانى بەلگىلى. بىراق بۇل ىلىمدەر – ءوز توپىراعىنا تۇسپەگەن د ءا ن ءتارىزدى – اراب ەلدەرىندە وركەندەي دامىپ كەتە العان جوق. ايتسە دە، تۇركى حالىقتارىنان شىققان عۇلامالار: - داۋاني، بالاساعۇن، قاراباعي، ناۋاي – بۇل جايىندا اسا قۇندى ەڭبەكتەر قالدىردى. ماسەلەن، ج.بالاساعۇن – وسى ءۇش ءىلىمنىڭ نەگىزدەرىندە بۇكىل دۇنيەجۇزىن تامساندىرعان، اتاقتى“قۇتتى بىلىگىن” پوەزيا تىلىندە ومىرگە اكەلدى. ا.ناۋايدىڭ – بەس حامساسى دا، وسى يدەيالاردى دامىتا جىرلايدى. ال جوعارىدا ايتىلعان ءۇش ءىلىمدى ارى قاراي جەتىلدىرىپ، ەرەكشە بيىكتىككە كوتەرگەن – ۇلى ابايدىڭ ورنى جەكە دارا بولەك. بۇل ماسەلە ءالى زەرتتەۋشىسىن كۇتىپ تۇر. ابايداي دانىشپاننىڭ; - “مەن ءبىر جۇمباق اداممىن ونى دا ويلا” – دەۋىنىڭ ءمانى دە، ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ وسى ءۇش ىلىممەن ساباقتاسىپ جاتقانىن مەڭزەسە كەرەك. ەگەر ادام تاربيەسىنىڭ 2-ءشى نەگىزى جايىندا – ابايعا جۇگىنسەك:
- ۇيىقتاپ جاتقان ج ءۇ ر ە ك ت ءى – ءان و يا ت ا ر،
– ءۇننىڭ ت ءا ت ت ءى ورالعان – م ءا ن ءى وياتار، - دەي كەلىپ،
………………………………………………
– ج ءۇ ر ە ك تەربەپ، و يا ت ا ر – باستا م ي د ى - دەپ ،
تۇجىرىمداۋىن دا، تەلەگەي تەڭىز عۇلامالىق جاتىر ەمەس پە؟!؟ ابايدىڭ پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرىندەگى قۇنارى مول قاسيەتتەردى يگەرۋ ماسەلەسى، ءتىپتى ءالى جۇيەلى تۇردە باستالعان دا جوق.
ء ىۋ. ەل بولۋدىڭ – ءتورت قۇبىلاسى.
ۇلتتىق قۇبىلاڭدى بىلمەۋ‑ قۇلدىق مىنەز.
ۇجدان.
جالپى زامانا سىرى مەن ۋاقىت تىنىسىن بايىپتاساق، قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن – تورە دە (پرەزيدەنت،ۇكىمەت ،ءماجىلىس) – قارا دا - بۇكىل ەل بولىپ – جاۋاپتى ەكەنىمىز انىق. سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، حالىقتىڭ – جەرى – ءتىلى – ءدىنى – ءدىلى – دەيتىن ءتورت دىڭگەگى، نەمەسە ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل مە؟.. الدە قالاي ؟ – دەگەن تولعانىسقا تولى ساۋالدارعا پىكىر ءبىلدىرۋ اۋاداي قاجەت ەكەنى، كۇن وتكەن سايىن كۇردەلەنىپ تۇر. بۇل ماسەلەگە ءجۇردىم‑باردىم قاراۋعا بولمايدى. ويتكەنى، بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى قولدان جاسالىنىپ وتىرعان، نە-ءبىر ناۋبەت پەن قاسىرەتتى قاۋىپتەردى بۇدان ارى اۋىرلاتپاي، بايىپپەن شەشۋدىڭ مەزگىلى جەتتى؟!.. سوندىقتان دا، تولعاۋى توقسان تۇيىندەردى اشىپ ايتىپ، بۇكپەسىز سىرلاسۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تۇسىنگەنىمىز ءجون.
ءبىرىنشى ماسەلە: – حالقىمىزدىڭ تابيعاتىن تانۋ ؟!
ويتكەنى، كەز-كەلگەن حالىقتىڭ تاعدىرىنا بەرگەن – تابيعاتتىڭ ەرەكشە بەلگىلەرى، نەمەسە، قاسيەتتەرى بار ەكەنى انىق. مىنە وسى بەلگى مەن قاسيەتتەر قازاقتا قانداي سيپاتتا دەسەك :
ء ى-ءشىسى – جەرى;
ء ىى-ءشىسى – ءتىلى – ەكەنىنە تۇشىنۋ قاجەت.
مۇنىڭ دالەلى ءۇشىن;
ا). ءبىرىنشى مىسال، كونە زاماننان سىر شەرتەتىن، اتا جۇرتىمىزعا استامشىلىقپەن كەلگەن كير-پاتشانىڭ باسىن العان تۇمار-پاتشايىمعا قۋات پەن ايلا بەرگەن، تەك قانا ۇلان-بايتاق جەرىمىزدىڭ كەڭدىگى ەدى عوي.
ب).ەكىنشى مىسال، ورىستىڭ وت-قارۋىنان جاسقانباي، ون جىل بويى كەنەسارى جۇرگىزگەن ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى دە، سول جەرىمىزدىڭ كەڭدىگىنە سۇيەندى ەمەس پە ؟.. ولاي بولسا، قازاق حالقىنىڭ ءبىر دىڭگەگى – جەرى !!!..
- ەندەشە، بولشەكتەپ ساتۋدىڭ شاپقىنشىلىعىنا ءتۇسىپ جاتقان جەردى – دەرەۋ ناتسياناليزاتسيلاۋ قاجەت. قازاق حالقى ‑ جەرىن ساتىپ بايىماي-اق، 49-جىلعا جالعا بەرىپ تۇرسا دا جەتەدى عوي.ايتپەسە، مۇنىڭ ارتى ۇلكەن اپات !!
قازىردىڭ وزىندە جەردى ساتىپ العان – ۇيعىر – ەندى جەر قازاقتىكى ەمەس – ۇيعىرستان قۇرامىز دەپ داۋرىعۋ دا; جاقىندا بولعان قازاق پەن ۇيعىر توبەلەسىن زەرتتەپ كەلگەن «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ كوميسسياسى «جاعالارىن» ۇستاپ وتىر. ءتىپتى، ۇيعىرستان كارتاسى; ۇيعىرىستان تۋى; ۇيعىرىستان ۇراندارى; بۇداندا سوراقىسى، ۇيعىرلار قازاقتىڭ جەر اتتارىن وزگەرتىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى دە مەنسىنبەيدى ەكەن. سوندىقتان، الماتى وبلىسىنداعى «ەڭبەكشىقازاق» جانە «ۇيعىر» دەگەن اۋدان اتاۋلارىن جويۋ كەرەك. قازاقستاندا-كەلىمسەك ۇلتتاردىڭ اتىمەن، اۋدان مەن قالا اتاۋلارى بولۋعا ءتيىس ەمەس. كىرمە ۇلتتاردى باسقاراتىن – اكىم، ىشكى ىستەر باستىعى، مەملەكەت وكىلى – مىندەتتى تۇردە قازاق بولۋى كەرەك. بۇل ۇلتتىق مەملەكەتتەردەگى اينىمايتىن قاعيدا ەكەنىن – ەۆروپا مەن ازيا – ەلدەرىنەن كورىپ وتىر ەمەسپىز بە ؟! ەڭ قاۋىپتىسى دۇنيەجۇزى تىيىم سالعان«ۇيعىردىڭ تەروريستىك» ۇيىمى، قازاقستاندا سايرانداپ جۇرگەن كورىنەدى…بۇل جايىندا باسپا بەتتەرىن دە، ءتىپتى جانتۇرشىگەرلىكتەي دەرەكتەر جازىلىپ تا جاتىر…جەر ساتۋدىڭ لاڭىنان، بۇل سياقتى استامشىلىق ويلار - كارىستە دە – ورىستا دا – دۇنگەندە دە – ءتىپتى كۇرتتەر دە – بار كورىنەدى. بارلىعىنىڭ دا استىرتىن ۇيىمدارى – مادەنيەت ورتالىعى – دەگەندى جامىلىپ جۇمىس ىستەۋگە كوشىپتى. حالىق اراسىندا وسىنداي ءسوز كوپ. انىق-قانىعىنا جەتۋدى، ەل بىرلىگىنىڭ قورعانى رەتىندە ۇلتتىق قاۋىپسىەدىك كوميتەتى – تەكسەرىپ، شىنايى جاعدايمەن حالىقتى حاباردار ەتۋ قاجەت. ءسىرا، اتا-بابامىز ەسكەرتكەن : -«ىشتەن شىققان جاۋ جامان» – دەيتىن ءسوز بەكەر ايتىلماسا كەرەك.
ەكىنش دىڭگەگىى – ءتىلى ؟!
حالقىمىز –«ونەر الدى- قىزىل ءتىل» – دەپ ۇرپاعىنا وسيەت قالدىرعاندا، بار ونەردىڭ قاينارى – تىلدە ەكەنىن ءبىلىپ ايتقان عوي. جۇرتىمىزدىڭ وسى ءتىل – اتتى دىڭگەگىن شايقالتىپ، قۇلاتۋدى كوكسەيتىن، شالاقازاقتار مەن كوسموپوليتتەردىڭ ءجونىن تابۋدىڭ دا ۋاقىتى جەتكەن ءتارىزدى. ورىس بوداندىعىنان ەندى عانا بوسادىم با دەگەن قازاق حالقى، ءوز ىشىنەن شىققان شۇبار جىلان ءتارىزدى، نە ءتىلىن، نە ءدىنىن، نە ءداستۇر-سالتىن سىيلامايتىن شالاقازاقتاردىڭ بوداندىعىمەن قاسىرەت جۇتىپ وتىر. ۇلتىمىزدى مۇنان ءارى قورلاي بەرۋگە بولمايدى!!.. ەل مەن جەردىڭ توزعىنداۋىن توقتاتۋدىڭ ۋاقىتى جەتتى…شىندىعىنا كەلسەك، بۇگىنگە دەيىن، انا ءتىلى جايىندا قوعامىمىزدا بىرجاقتى پىكىر قالىپتاسىپ وتىر. ول – ءتىلدى، تەك قاتىناس قۇرالى رەتىندە باعالاۋ؟!.. بۇل – بيولوگيالىق تا، ءتىپتى فيزيولوگيالىق تا زاڭدىلىقتارعا قايشى كەلەتىن، قاتە پىكىر. سوندىقتان دا، انا ءتىلىنىڭ ادامدى – كىسىلىككە جەتكىزىپ، ونىڭ ازاماتتىق ساناسىن اشاتىن، تەك 10-ءتۇرلى قاسيەتىن ايتۋ ءجون سياقتى.
ەندەشە،ءتىل تەك – ќاتىناس ќўرالى ‑ عانا ەمەس ەكەنىن دالەلدەپ كورەيىن;
- ءبىرىنشىسى – جارايدى، ќاتىناس ќўرالى دەلىك;
- ەكىنشىسى – اتا-بابا زەردەسىمەن بايلانىستىراتىن تەك ‑ انا ءتىلى – ەكەن. ونى عىلىمدا ‑ فيلوگەنەتيكالىق جاد ‑ دەيدى. بۇگىنگى ‑ شالا ќازاќتار مەن كوسموپوليتتەردىڭ كەساپات اكەلۋىنىڭ باستى سەبەبى – ولار اتا-بابا زەردەسىمەن بايلانىستا بولماعاندىќتان، ‑ حالىќتىќ – ўلتتىќ ќўندىلىќتار ‑ دەگەندى تۇسىنبەيدى، كەرىسىنشە وعان جاتىرќاپ ќارايدى.
ساناسى ويانا باستاعان كەيبىرەۋلەرى، بالالارىن ќازاќ مەكتەپبىنە بەرگەنمەن، ول بالالار ساباќتان شىعا سالىسىمەن ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسەدى. ارينە، بۇل بالانىڭ كىناسى ەمەس!. انا ќўرساعىنداعى ساتىنەن، اتا-اناسى ورىسشا سويلەۋىنىڭ سالدارى ەكەنى بەلگىلى.
- ءۇشىنشىسى – حالىќتىڭ مەنتاليتەتى – ءدىلى دە، تەك ќانا انا ءتىل ارќىلى بەرىلەدى. ءتىلى بўزىلعان حالىќتىڭ مەنتاليتەتى دە، رۋحى دا جويىلادى. Ќازاќ حالќىنىڭ تەگى – وتە مىقتى! ءЌازىر دۇنيەجۇزىندە 2500 حالىќ بولسا، سولاردىڭ ىشىندە ўرپاќ الماسۋىن تابيعي سўرىپتاۋمەن ‑ «جەتى اتاعا دەيىن ќىز الىسپايتىن» ‑ ءداستۇردى ۇستايتىن، تەك ќازاќ حالќى عانا. سول ارќىلى، تەكتىك ќاسيەتتەرىن توزدىرماي اسىلداندىرىپ وتىرادى.
- ءتورتىنشسى: ‑ “وزورەنيە”(مۇتتاعالا) ‑ دەيدى. ابايدى دانىشپان، كەمەڭگەر دەيمىز. نەگە ؟ ابايدىڭ ولەڭى دە، ќارا سوزدەرى دە “وزورەنيەمەن” جازىلعان، ونى – مۇتتاعالا ‑ Ќўداي تاعالا، اللاћ تاعالا ‑ دەيدى. وسىنى- مўحاڭنىڭ “اباي جولى” رومانىنىڭ ەكىنشى تومىنان وќىدىم. ءبىر ابزاتس بويى وسى “مۇتتاعالانى” – “وزورەنيەگە” بالاما رەتىندە تۇسىندىرەدى. مىنە، انا ءتىلىن بىلمەگەن ادامنان وسى – مۇتتاعالا – ќاشادى ەكەن.
- بەسىنشىسى – رۋح ؟! انا ءتىلىن بىلمەگەن ادام، حالىќتىڭ رۋحاني بايلىعىن جاساي المايدى.
– التىنشىسى – يماندىلىќ، ار-ўيات تا تىلدەن پايدا بولادى.
- جەتىنشىسى مەن سەگىزىنشىسى – تانىم مەن تالعامدى دا ءتىل ќالىپتاستىرادى. انا ءتىلىن بىلمەيەتىن ќازاќتىڭ تالعامى – مۇلدەم باسќا تالعام. مىسالى، زەرگەرلىك بўيىمدار، دانالىќ ورنەكتەر، ويۋ-ورنەك، قازاقتىڭ ўلتتىќ كيىمى – دۇنيەنى تاڭعالدىرىپ جۇرگەن، سولاردىڭ بارىنە اسەر ەتىپ وتىرعان –انا ءتىلى.
- توعىزىنشىسى – مەيىرىم، ونىنشىسى – راќىم ‑ دەيتىن ќاسيەتتەردى دە انا ءتىلى سىڭىرەدى. جاڭاعى شالاќازاќ پەن كوسموپوليتتەردە مەيىرىم جوќ. ءوزىنىڭ تىلىنە، ўلتىنا، حالќىنا ‑ دەگەن مەيىرىم بولماعاندىќتان، ولاردان ر ا ق ى م كۇتۋ دە مۇمكىن ەمەس.ولاردى اداستىرىپ وتىرعان – ەلىكتەۋشىلىك پەن سولىقتاۋشىلىق. كىسىلىكسىزدىك !..قازىر سانالى جاندى، نە ىستەۋ كەرەك دەيتىن سўراќ كوپ مازالايدى. ويتكەنى، بىزدەر از ساندى حالىقپىز ؟! وسى تولعانىستاردان تۋعان ويىمدى اشىپ-جارىپ ايتۋدى ءجون كوردىم ;
- بىرىنشىدەن ‑ ќوعامعا ءتارتىپ پەن ادىلەت كەرەك. مەملەكەتتىڭ باќىتى – وسى ەكى ماسەلەدە ؟!. قوعامداعى قاپتاپ كەتكەن تۇنگى كلۋبتار مەن ءار بۇرىشتا سامساپ تۇرعان كازينولار، بەسىكتەن بەلى شىقپاعان بالالاردى قان-قۇيلى قاتىكەز ويىندارىمەن بۇزىپ جاتقان كوميۋترلىك دۇڭگىرشەكتەر، اۆتوماتتى ويىندار – مۇنىڭ بارلىعى ادامداردى – قۇمارلىققا قۇنىقتىرىپ – ازدىرا بەرەدى. بۇلاردىڭ دا ناشا-قۇمارلىق ءتارىزدى سيپاتتارى بار. ونىڭ جاعىمسىز جاعدايلارى، قازىردىڭ وزىندە قوعامىمىزدى جايلاپ بارادى…
- ەكىنشىدەن ‑ۇرپاќ تاربيەسىن تۇزەۋ كەرەك.ول ءۇشىن تاربيەنى انا ќўرساعىنان باستاۋ ќاجەت.بۇل جايىندا عىلىمي نەگىزدەلگەن جاڭاكوزقاراستاعى ءىلىم دە بار.
جالپى ءبىزدىڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا – ء«بىلىم بەرۋ» دەگەننەن باسقا، «تاربيە بەرۋ» دەيتىن ۇعىم دا جوق. ونىڭ ۇستىنە، رەسپۋبليكامىزدا وزىنەن شىققان جاڭالىققا «تاس كەرەڭ» بولا قالاتىن قالىبى بۇزىلار ەمەس! وسىنىڭ ايقىن كورىنىسى، بۇكىل وقۋ-اعارتۋ جۇيەسىندە – حالىق پەداگوگيكاسى مەن ۇلتتىق پسيحولوگياسى – ءپان رەتىندە جۇرگىزىلمەيدى.ءوزىنىڭ حالىقتىق تاعىلىمىنا دەگەن مۇنداي قاتىناس، جەتىلىپ وتىرعان ەلدەردە بار ما ؟ ارينە، جوق!!!.. ەندەشە، حالىق پەداگوگيكاسى مەن ۇلتتىق پسيحولوگياسىنسىز – ۇرپاق تاربيەسىن جونگە سالار تەتىك تە، جاۋاپ تا جوق !.. ال، بۇل ءىلىمنىڭ ءوز توپىراعىمىزدا عىلىمي نەگىزدەلىپ اشىلعانىنا 20-جىل بولدى. بىراق، اياقتان شالعاننان باسقا، ەلەڭ ەتەر ەشكىم دە جوق. ءتىپتى، ءبىلىم-عىلىم مينيسترلەرىنىڭ قولدارىنا دا ۇستاتىلدى. ەش ارەكەت ەتپەيدى…
ەندى مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋ ماسەلەسىنە كەلەيىك. Ќاراڭىز شى ؟! بۇكىل ورىس مەكتەپتەرىن، ўيعىر، كورەي، وزبەك، دۇڭگەن مەكتەپتەرىنىڭ – بارىنە ќاراجاتتى بەرىپ وتىرعان كىم؟.. سول ќاراجات كىمنىڭ داۋلەتى؟ Ќازاќ مەملەكەتىنىڭ جانە ќازاќتىڭ ىرىس-نەسىبەسى عوي. ءتىپتى، سول مەكتەپتەردە ساباќ بەرەتىن وќىتۋشىلاردىڭ جالاќىسىن تولەپ وتىرعان كىم؟ تاعى دا ќازاќ مەملەكەتى بەرىپ وتىر. ولاي بولسا، مەملەكەت ءتىلىن اقى بەرىپ ۇيرەتۋ، بўل تاعىدا سول – وسى مەملەكەتتىڭ يەسى – ќازاќ حالقىن ќورلاۋ دەگەن ءسوز. وسى مەمەلەكەتتە تۇرعان قانداي ۇلت بولماسىن – مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى – اكسيومالىق زاњدىلىќ. راس قازاق مەملەكەتى ќارجىلاندىرىپ، تىرشىلىگىڭدى جاساپ بەرىپ وتىر ما، ؟ ەندەشە، قانداي ءسوز بار؟ وسى مەملەكەتتىڭ وتىن وتتاپ، سۋىن ءىشىپ، وسى توپىراќتان ءنار الىپ، ءوسىپ-ءونىپ وتىرسىڭ با، ؟ ولاي بولسا، ەش ءۋاجسىز بўل مەملەكەتتىڭ ءتىلىن ءبىلۋىڭ شارت. ءتىپتى، بۇل قاي ۇلتتىڭ بولماسىن – ازاماتتىق بورىشى عوي.وسىنى تۇسىنەتىن مەزگىل جەتتى ەمەس پە ؟… ەندىگى ءبىر ەرەكشە ايتۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە، بۇل بۇكىل دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى مەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىنىڭ عىلىمي نەگىزسىز ‑ۇكىمدىك شەشىمدەرمەن ‑ اسا قاتتى اداسىپ وتىرعانىن ايتقان ءجون. بۇل ەكى سالادا، تىكەلەي ادام تابيعاتىمەن بايلانىستى بولا تۇرسا دا، ەشۋاقىتتا وزگەرمەيتىن – تىرشىلىكتىڭ – بيولوگيانىڭ – فيزيولوگيانىڭ – تۇراقتى زاڭدىلىقتارىن كاپەرىنە الىپ، ەسكەرمەيتىندىكتەرى تاڭ قالدىرىدى. بۇل – وتپەن ويناۋ ارقىلى – اپاتتى قولدان جاساۋ ؟! مۇنىڭ مىسالى، دەنساۋلىق سالاسىندا ‑ قاراپايىم حالىقتى زار جىلاتىپ وتىرعان ەمحانالار مەن اۋرۋحانالاردى ايتساق، ءبىلىم سالاسىنداعى عىلىمي نەگىزدەلمەگەن 12-جىلدىق رەفورما مەن ۇلتتىق تاربيەنىڭ ( حالىق پەداگوگيكاسى مەن ۇلتتىق پسيحولوگيا) ءپان رەتىندە جۇرگىزىلمەۋدەن، ۇرپاعىمىزدىڭ ەلىكتەشىلىككە ۇشىراپ وتىرعانى. مىنە وسى ارادا ايتپاۋعا بولمايتىن، سوڭعى جىلدارى تاعىدا سول، عىلىمي نەگىزگە سۇيەنبەگەن ۇكىمدىك شەشىممەن ۇسىنىلىپ وتىرعان، ءۇش تۇعىرلى تىلدىلىكتىڭ ( اعىلشىن ‑ ورىس – قازاق ) ماسەلەسى. ءتىپتى، بۇل جوعارىداعى ايتىلعان بيولوگيا مەن فيزيولوگيا زاڭدىلىقتارىنىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارمايتىن ادامداردىڭ شەشىمى. ولاردىڭ اۋەيلەنگەنى سونشاما، بۇل شەشىمدى بالا باقشاسىنان باستاتىپ، كەڭ تۇردە جولعا قويماق ؟! بۇلار بالانىڭ فيزيولوگيالىق قالىپتاسۋى مەن مي پسيحيكاسىنىڭ جەتىلۋىنەن مۇلدەم حابارسىز جانداردىڭ اسا اۋىر قاتەلىكتەرى دەسە بولادى. ىرگەلى ەلدەرگە جاتاتىن – جاپون – نەمىس – حالىقتارى، بالالارىنا باسقا تىلدەردى ۇيرەتۋدى، تەك 9-10 جاسىنان عانا باستايتىنى عىلىمي نەگىزگە سۇيەنگەندىك ەكەنى بەلگىلى. بىزدەردىڭ بالاباقشاسىنداعى 3-4 جاستاعى سابيلەرگە ءۇش ءتىل ۇيرەتەمىز دەۋى، سىپايىلاپ ايتقاندا قاسكۇنەمدىك بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، پسيحيكاسى ءالى قالىپتاسپاعان بالالارعا شەت تىلدەرىنىڭ سالماعىن سالۋ، ۇرپاقتى ەسالاڭ، ياعنىي شيزو جاساۋعا ۇمتىلىس دەسە بولادى. جالپى، بۇگىنگى ۇكىمەت ‑ قازاق حالقىن اشىق قورلاۋدان نەگە تايىنباي وتىر ؟ مۇنىڭ سىرى مەن سيپاتى نەدە ؟ حالىق سايلاعان ‑ پرەزيدەنت پەن ءماجىلىس – ەلدىڭ پىكىرىمەن نەگە ساناسپايدى. ءبىز بۇلاردان، سولاردى سايلاۋشىلار رەتىندە، اتازاڭداعى قۇقىمىزبەن تالاپ ەتەمىز !
ۋ. ءتۇيىن وي.
وسى جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءتورت ءتۇرلى تاقىرىپتاردىڭ ىشىندە،‑ قوعامداعى ءتارتىپ پەن ادىلەتتىڭ جانە ۇرپاق تاربيەسىنىڭ ‑ نەگىزگى ماسەلەلەرى ايتىلدى. بۇلاردى ورىنداماۋ، حالىق سايلاپ وتىرعان ەل باسىنداعى ازاماتتارعا ۇلكەن سىن. حالىقتى باسى بايلى قۇل رەتىندە ءتۇسىنۋدىڭ ارتى اپات. ءتىپتى، وسى ماسەلەلەردىڭ جۇيەلەنىپ كەڭەيتىلگەن نۇسقاسىنان – ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ نەگىزىندە – جاساۋعا ابدەن بولادى. مۇنى – ەل‑جۇرت بولىپ كەڭەسە وتىرىپ، جان‑جاقتى تالقىلاپ قابىلداساق، قايىرلى ءىس بولارى انىق. قاشاندا، حالقىمىز كەلىسىپ شەشۋدىڭ نەشە الۋان تۇرلەرىن ءومىر تاجريبەلەرىنەن وتكىزگەن عوي. سوندىقتاندا، «ۇلى دالا دەموكراتياسىنان» اسقان ادىلەتتى قوعام بولعان ەمەس. بۇل – دالا وركەننيەتىندەگى ەرەكشە كوڭىل اۋداراتىن ماسەلە ؟! بۇگىنگە دەيىن بىزدەر باسقانىڭ ايتقانىن ‑ اقيقات, ىستەگەن ارەكەتتەرىن ‑ ادىلەت – دەپ كەلدىك. تەكسىزدىكتىڭ تەرەڭىنە باتقان، مۇنداي قۇلدىق پسيحولوگيانى ۇزىلدى‑كەسىلدى توقتاتۋ كەرەك. حالىق دانالىعىنا سۇيەنىپ ارەكەت ەتسەك، دوسىمىز تۇگىل دۇشپاندارىمىزعا دا سۇيكىمدى بولامىز. قاشاندا دوسىنا دا، دۇشپانىنا دا ادىلەتپەن قاراعان ەل ەدىك قوي. «جاتقا تىزگىن بەرمە» ‑ دەگەن دە اتا‑بابامىز بولاتىن. حالقىمىزدىڭ قادىر‑قاسيەتىن تەرەڭ بىلۋگە بۇرىلاتىن ۋاقىت جەتتى…
19. 07. 2009 ج.
————————————————————
- شوقان ۆاليحانوۆ، ت-1, 1984, 164ب.
- قاليبەك دانياروۆ. يستوريا چينگيسحانا، 2001, 21 ب.
- سوۆەت‑حان عابباسوۆ، پەداگوكيكا مەن پسيحولوگيا نەگىزدەرى، 2008,
120-123 ب
4. راشيد‑اد دين، ت‑1. ەكىنشى كىتاپ، 46 ب.
5. ۋتەميش‑حادجي. شىعارمانىڭ 62 ب.
6. ۆ.گ. تيزەنگاۋزەن. 11 ب.
7. گەرويچەسكي ەپوس چينگيسحان (يۋان چاو بي شي) – 85 ب.
Qamshy.kz
