قازاق ادەبيەتىنىڭ اسا قۋاتتى ارناسىنا اينالعان ابايتانۋدىڭ عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلۋ كەزەڭىن ءۇش سالاعا بولە قاراۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋدى.
- ءبىرىنشى كەزەڭى، ياعني ابايتانۋدىڭ العاشقى ءداۋىرى رەسمي تۇردە ءباسپاسوز بەتىندە 1889 جىلدان باستالىپ 1934 جىلمەن اياقتالادى.
- ەكىنشى كەزەڭ 1934 جىل مەن 1961 جىل ارالىعىنداعى ابايتانۋدىڭ مۇقتار اۋەزوۆ باستاعان سوڭى تانىمدارىنىڭ زامانىمەن اياقتالادى.
- ءۇشىنشى كەزەڭ 1961 جىلدان كەيىنگى اباي مۇراسىن تەرەڭدەي تانىپ زەرتتەۋ داۋىرىمەن جالعاسادى.

اباي قايتىس بولىسىمەن - اق ونىڭ اقىن شاكىرتتەرى اباي ولەڭدەرىنىڭ تۇڭعىش جيناعىن جاريالاۋعا كىرىسىپ كەتتى.

ءا. بوكەيحانوۆ پەن كاكىتاي ىسقاقۇلى ەڭ العاش رەت ابايدىڭ ءومىربايانى مەن اقىندىق ونەردەگى باستى ەرەكشەلىكتەرى، ورىس جانە وسى ارقىلى ەۆروپالىق ادەبيەتپەن قارىم-قاتىناسى العاش رەت سارالانىپ، اقىندىق كىتاپحاناسىنىڭ جايى ءبىرشاما انىقتالعانى بار. كاكىتاي ابايدىڭ اقىندىق ونەرگە شىنىمەن بەت بۇرعانى سەكسەنىنشى جىلدار وزىق ويلى ورىس ادەبيەتىمەن تانىسۋىندا جاتقانىن قاداي ايتتى.

«قازاق» گازەتى ابايدىڭ قايتىس بولۋىنا ون جىل تولۋىنا وراي قازاق ەلىنىڭ ۇلى اقىنى ابايدىڭ ءومىرى مەن اقىندىق ونەرىن تانىتۋ ماقساتىندا ەرتەرەك قامدانىپ، ارنايى ماقالالار تسيكلىن جاريالاۋدى قولعا الدى. گازەتتىڭ رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن ماقالاسىنىڭ جاريالانۋى ابايتانۋ تاريحىنا ەلەۋلى رۋحاني قۇبىلىس رەتىندە قابىلداندى.

ا. بايتۇرسىنوۆ اباي مۇراسىن ءيسى قازاقتىڭ تانىپ ءبىلۋ كەرەكتىگىن ۋاقىت تالابى رەتىندە باعالادى.

«قازاق» گازەتىندە جاريالانعان م. دۋلاتوۆتىڭ، ن. تورەقۇلوۆتىڭ ماقالالارى دا ابايدى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني داناسى، جاڭا باعىتتاعى ادەبيەتتىڭ كوش باسشىسى، شەبەر اۋدارماشى رەتىندە تانىتىپ باعالاۋىنان اۆتورلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى بيىك جاتۋىن كورەمىز.

سەمەي قالاسىندا 1918 جىلى جارىق كورە باستاعان «اباي» جۋرنالىندا اقىن شىعارمالارىن تانىپ ءبىلۋ، حالىقتىق تانىم تۇرعىسىنان باعالاۋ ماقساتىندا زەرتتەۋلىك ماقالالار مەن اباي شىعارمالارىنان ۇزىندىلەر جاريالاپ جاتتى.

«ەكەۋ» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن اباي ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىندا زەرتتەۋلىك ماقالالار جازعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ سول كەزدەگى ابايتانۋ تاريحىندا ەرەكشە دارالانىپ شىقتى.

ەكەۋدىڭ «اباي» جۋرنالىندا باسىلىم كورگەن «ابايدىڭ اقىندىق ونەرى مەن ءھام قىزمەتى» جانە «ابايدان سوڭعى اقىندار» دەپ اتالاتىن ماقالالارىندا تۇيگەن ورتاق تانىمنان تۋىنداعان ويلارى، نەگىزىنەن، ابايدىڭ قارا سوزدەرى مەن اۋدارماشىلىق ونەرىنە ادەبيەت عىلىمى تۇرعىسىنان تەرەڭ تالداۋلار جاساعان. ويتكەنى ابايدان كەيىنگى قازاق اقىندارىنىڭ شىعارمالارىن جانرى جاعىنان تالداپ جىكتەگەندە ماعجان مەن سۇلتانماحمۇتتى ليريك اقىندار توبىنا جاتقىزسا، ا. بايتۇرسىنوۆ مەن س. دونەنتاەۆتى حالىقتىق سارىنداعى اقىندار توبىنا قوسادى دا، ابايدىڭ اقىندىق داستۇرىنە ەلىكتەگەن، شاكىرت اقىندار ىشىنەن «وسى كۇنگى اقىنداردىڭ ىشىندەگى اباي ولەڭىنە سىرتتاي بولسا دا ىشكى ماعىناسىمەن ەلىكتەگەن كىسى شاكارىم» دەپ ابايدىڭ دۇنيەتانىمىنا تەرەڭىرەك بوي ۇرعان ەرەكشەلىگىن سول تۇستا-اق ءدوپ باسقان.

اباي مۇراسىن ورىس تىلىندە تانىتىپ باعالاۋدا ءا. بوكەيحانوۆ پەن اعايىندى بەلوسليۋدوۆتەر، اسىرەسە س. سادۋاقاسوۆ تاراپىنان جاريالانعان ماقالالاردىڭ ابايتانۋ تاريحىندا وزىندىك ورنى بار، بولاشاق زەرتتەۋ جۇمىستارىنا باعىت-باعدار بەرەرلىك وزىندىك تانىمىمەن ەرەكشەلەنەتىن ەڭبەكتەر. اباي مۇراسىن ورىس قاۋىمىنا تانىتىپ ناسيحاتتاۋدا دەر كەزىندە ەلەۋلى ۇلەس قوسا ءبىلدى.

ابايدىڭ ادەبي مۇراسىن تانۋ جولىندا اقىن شىعارمالارىنىڭ باسپاسوزدە ءبىرشاما جاريالانۋى ەلەۋلى ءمانى بار قۇبىلىسقا اينالدى. بۇل ارەكەتتەر وتكەندەگى رەسمي ءباسپاسوز ورنى مەن ءىشىنارا اقىن ولەڭدەرىن ءباسپاسوز ارقىلى جاريالاۋعا ات سالىسقان ادامداردىڭ اباي مۇراسىنا قاتىسى مەن سول جاريالانعان اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگيالىق جايى قالاي ەدى دەگەن سۇراققا جاۋاپ تا بەرە الادى. اباي مۇراسىنىڭ بىرەگەي بىلگىرى اكادەميك م. اۋەزوۆتىڭ: «ابايدى تانۋدىڭ باسى، العاشقى ادىمدارى رەۆوليۋتسيادان بۇرىن باستالعان… ابايدىڭ ءومىرى مەن ورتاسىن ەڭبەكتەرىنىڭ ءار الۋان سيپاتتارىن، ءوز شاماسىنشا، كوپشىلىككە مالىمدەپ وتىرعان ۇلكەندى-كىشىلى تانىتقىش سوزدەردى ەسكە الۋىمىز كەرەك» – دەگەن پىكىرىنە ساي اباي داۋىرىندە – اق باسپاسوزدە جاريالانعان كەيبىر ولەڭدەرى مەن ول تۋرالى ازىن-اۋلاق دەرەكتەردىڭ اقىن مۇراسىن تانىتۋ مەن باعالاۋدا ەلەۋلى ءمانى بارلىعى ارنايى ءسوز ەتۋدى كەرەك ەتەدى. بۇل جولدا ازدى – كوپتى ەڭبەك ەتىپ، اباي مۇراسىن تانىتۋدا، باعالاۋدا وزىنە ءتان ۇلەس قوسقان: بوكەيحانوۆ، زەينەلعابيدەن يبن امىرە ءال-جاۋھاري ءال-ومسكاۋي، كاكىتاي ىسقاقوۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، سامات ءابىشۇلى سياقتى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق قاۋىمىنىڭ قوعامدىق وي-ساناسىنىڭ دەموكراتيالىق-اعارتۋشىلىق باعىتىنداعى ينتەلليگەنتتەر توبى ەدى.

زەينەلعابيدەن يبن امىرە

اباي شىعارمالارىن باسپا ارقىلى ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ ءبىرى – زەينەلعابيدەن. ول ابايدىڭ ءبىر توپ ولەڭدەر توپتاماسىن كاكىتايدان بۇرىن جاريالاپ، اباي جونىندە ارنايى پىكىر كوتەرىپ، اقىن مۇراسىمەن تۋىسقان تاتار حالقىن تانىستىرۋعا ارەكەت ەتتى. ونىڭ «ناسيحات – قازاقيا» دەگەن ەڭبەگى كاكىتاي باستىرعان اباي شىعارمالارىنىڭ العاشقى جيناعىنان بۇرىنىراق جاريالانىپ، ابايدى دۇرىس تۇرعىدان باعالاۋمەن ەرەكشەلەنەدى. حالىقتى مادەنيەتكە تارتۋدىڭ جولى اعارتۋشىلىق دەپ بىلگەندىكتەن: «ادام بالاسى ءۇشىن قادىرلى، قىمبات نارسە اقىل بولىپ، سول اقىلدى جوعارى باسقىشقا شىعاراتىن نارسە عىلىم، ونەر، ماعرۋف، بولسا كەرەك» – دەپ بار ءومىرىن جاستاردى وقىتۋعا سارپ ەتىپ، حالىقتى ءبىلىم جولىن ناسيحاتتاۋمەن ءوتتى. «اقىلدى، ءبىلىمدى، ونەرلى بولۋ تاڭىرىدەن دەپ ونى قۇداي بەرمەسە نە قىلامىز دەگەن سياقتى ءورىسسىز ويلاردى نەمەسە «شىركىن ءبىزدىڭ قازاقتان ارتىق حالىق بار ما» – دەپ كوشپەندىلىكتى دارىپتەيتىن پىكىرلەردى اباي قوزقاراسى تۇرعىسىنان تەرىستەيدى. قازاقتىڭ كەمشىلىگى – بىلىمسىزدىگى مەن ناداندىعىندا دەپ كورسەتۋى اباي پىكىرىمەن ۇندەس شىعادى.

زەينەلعابيدەننىڭ بۇل تراكتاتى – اباي مۇراسىن ناسيحاتتاۋ مەن باعالاۋدا رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ادەبيەتتە وزىندىك ورنى مەن بەلگىلى دارەجەدە ەرەكشەلىگى بار ەڭبەك. ويتكەنى بۇل تراكتات قازاق ادەبيەتىنىڭ جايى تۋرالى ماسەلەنى تۇڭعىش رەت ارنايى ءسوز ەتىپ، ايرىقشا كوڭىل بولۋمەن دارالانادى.

زەينەلعابيدەن اقىندىقتى ۇلكەن ونەر دەپ تانىپ، ونىڭ ۇلىلىعى مەن قاسيەتتىلىگىنە ورىستىڭ ۇلى اقىنى پۋشكيندى ۇلگى ەتە سويلەيدى. ويتكەنى «ورىستاردىڭ پۋشكينى قيامەتكە شەيىن حالىق تىلىندە سويلەنىپ، تاريحقا جازىلۋى»، سول ءسوز ونەرىنىڭ قۇدىرەتىنە بايلانىستى دەپ بىلەدى. ابايعا وسى تۇرعىدان قاراپ، ونىڭ اقىندىق ونەرىن اسا جوعارى باعالايدى. زەينەلعابيدەن قازاقتىڭ ءتىل ونەرىن تاتار حالقىنا تانىستىرۋدى ماقسات ەتكەندە، اباي شىعارمالارىن قازاق پوەزياسىنىڭ ۇلگىسى رەتىندە ۇسىنىپ، ونى قازاق پوەزياسىنىڭ ۇشار شىڭى، جاقۇتى رەتىندە تانيدى. پوەزيانى اباي قويعان تالاپ تۇرعىسىنان باعالاۋعا تىرىسادى.

1908 جىلى «ۋاقىت» گازەتىنىڭ 388 – سانىندا جاريالانعان «اباي قۇنانباەۆ» دەگەن ماقالانى ءبىز زەينەلعابيدەندىكى دەپ ويلايمىز.

زەينەلعابيدەن «ناسيحات-قازاقياسىندا» پۋشكين اتىنىڭ تاريحقا ماڭگى جازىلۋىنىڭ باستى سەبەبى، اقىندىق ونەرى، قۇدىرەتىندە دەپ قاراسا، بۇل ماقالاسىندا ابايدىڭ قازاق دالاسىنا داڭقى جايىلىپ تانىلۋى، اقىننىڭ بايلىعىنا نەمەسە بيلىگىنە بايلانىستى ەمەس، كەرىسىنشە، ونىڭ ء«تىلى، وقۋشىلارىن وياتاتىن ولەڭدەرى ونى بۇكىل اتىراپقا ءوزىن ءماشھۇر ەتكەن» اقىندىق ونەرىندە دەپ ابايدىڭ اقىندىق ونەرىنە شەشۋشى ءمان بەرەدى.

ماقالا اۆتورى ابايدى تەك ۇلى اقىن رەتىندە عانا تانىماي، ونى قازاق حالقىنىڭ ويشىلى، ءبىلىمدى كەمەڭگەرى رەتىندە باعالاپ، اباي تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىمەن عانا شەكتەلمەي، باتىس پەن شىعىستىڭ رۋحاني دۇنيەسىنەن دە تەرەڭ سۋسىنداعانىن اتاپ وتەدى، ابايدىڭ گەوگرافياسىمەن، اسىرەسە تاريحپەن كەڭ تۇرعىدان تانىس، ورەسى زور ءبىلىمدى كىسى بولعانى تۋرالى العاش مالىمەت بەرىلەدى.

كاكىتاي ىسقاقۇلى

رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى داۋىردە ابايدىڭ ءومىرى مەن ادەبي مۇراسىن تانىتۋدا ەلەۋلى ەڭبەك ەتكەندەردىڭ ىشىندە كاكىتاي ىسقاقۇلىنىڭ ورنى بولەكشە. كاكىتايدىڭ اباي مۇراسىن تانىتۋداعى باستى ەڭبەگى دە اباي شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعىن قۇراستىرىپ جاريالاۋى مەن اقىن ءومىرى تۋرالى العاش رەت مالىمەت بەرۋىندە جاتىر. كاكىتاي اباي مۇراسىن جيناستىرىپ، باستىرۋداعى تاريحي ەڭبەگى جايلى اباي مۇراسىن زەرتتەۋشىلەر ەڭبەگىندە مولىنان ايتىلادى دا، بىراق م. اۋەزوۆتىڭ مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە بولماسا، باسقا زەرتتەۋلەردە كاكىتاي ەڭبەگى سىن كوزىمەن قارالماعان. سوندىقتان دا ابايدىڭ دۇنيەگە قوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ە.پ. ميحاەليستىڭ اسەرى باسىم بولدى دەگەن كاكىتاي پىكىرى ابايتانۋ سالاسىندا كوپكە دەيىن ورىن الىپ كەلدى.

كاكىتاي باستىرعان 1909 جىلعى جيناققا دەيىن باسپاسوزدە جاريالانعان ءبىرلى-جارىمدى اباي ولەڭدەرىنىڭ ءبارى دە اسىل تۇپنۇسقا قالپىندا ساقتالمادى.

كاكىتاي ولقىلىعى – اباي شىعارمالارىن تۇگەل قامتي الماۋى دەمەسەك، اباي ولەڭدەرىن ءتۇرلى تاقىرىپتارعا ءبولىپ، جىكتەۋى سول ءداۋىر جاعدايىنا بايلانىستى قاراعاندا ورىندى دا. كاكىتاي مادەنيەت پەن بىلىمنەن كەنجە قالعان قازاق قاۋىمىنىڭ وي-ءورىسىن ەسكە الىپ، تاقىرىپتىق پرينتسيپكە سۇيەنۋدى ءجون كورگەن. بۇكىل قازاق اقىندارى اباي شىعارمالارى مەن ءومىربايانى جايلى دەرەكپەن تۇڭعىش رەت كاكىتاي ارقىلى عانا تانىستى. كاكىتاي اباي ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسىنا جالپى توقتالعانىمەن، سول ءداۋىردىڭ وزىندە – اق اباي جونىندە ويلى پىكىرلەر ايتا ءبىلدى. كاكىتاي ابايدىڭ شىن مانىندەگى اقىندىق ونەرگە سەكسەنىنشى جىلدارى باتىل بەت بۇرۋىنىڭ سەبەبى ونىڭ ورىس حالقىنىڭ وزىق ويلى ادەبيەتىمەن تانىسۋىندا جاتىر دەپ كورسەتۋى، اباي تۆورچەستۆوسى مەن ومىرىندەگى ەلەۋلى قۇبىلىستاردىڭ توركىنىن دۇرىس اڭعارا بىلگەنىن بايقاتتى. اقىندىق دارىنى اسىپ تۋعان ابايدىڭ وسى ونەرگە قولىن كەش سەرمەۋى، كاكىتاي پىكىرىنشە، وسكەن ورتاسىنا تىكەلەي بايلانىستى قارالادى. بىراق ەل ىسىنە ەرتە ارالاسىپ، حالىقپەن تىعىز بايلانىستا بولۋى ارقىلى عاسىرلار بويى سۇرىپتالعان ءتىل ونەرىن تەرەڭ مەڭگەرۋى – اباي اقىندىعىنىڭ تەربەلىپ وسكەن التىن بەسىگى دەدى.

كاكىتاي ماقالاسى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى داۋىردە ۇلى اقىن تۆورچەستۆوسىنىڭ ءنار العان ارنالارىنا بايلانىستى ابايدىڭ اقىندىق كىتاپحاناسىنىڭ كولەمى جايلى ماسەلەگە ءبىرشاما باعدار ايتۋىمەن دە ەرەكشەلەنەدى.

سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ

اباي مۇراسىن تەرەڭىرەك زەرتتەپ، تانىپ باعالاۋدا قازاقتىڭ تالانتتى اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ پىكىرلەرى ابايتانۋ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الماق. سۇلتانماحمۇت – اباي ءداستۇرىن تۆورچەستۆولىقپەن دامىتا تۇسۋشىلەردىڭ كورنەكتىسى ءارى اقىن مۇراسىنىڭ الەۋمەتتىك تامىرىن تەرەڭىرەك تانىعانداردىڭ ءبىرى. ول ابايدىڭ جاڭا باعىتتاعى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالىپ، كلاسسيكالىق دارەجەگە كوتەرگەن ەڭبەگىن جەتە ءتۇسىندى. مۇنداي بيىك تانىمعا سۇلتانماحمۇت تۆورچەستۆولىق ىزدەنۋ، ازابى مول اقىندىق جولدى باستان كەشىرۋ، ادەبي ءتىلدىڭ تازالىعى تۋرالى زامان تالابى كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىرعان ماسەلەگە جاۋاپ بەرۋ تۇرعىسىنان كەلدى.

20 عاسىردىڭ باسىندا رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستاردىڭ ءورىس الۋىنا بايلانىستى بۇراتانا اتانعان حالىقتاردىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانا باستاۋىنا قارسى پاتشا وكىمەتىنىڭ ساياساتى شەگىنە جەتە كۇشەيە ءتۇستى.

س. تورايعىروۆ ابايدىڭ ادەبي ءتىل ءۇشىن كۇرەسىن تەرەڭ بارلاپ باعالاۋشى عانا ەمەس، ول كوركەم ونەردىڭ مانىنە ماتەرياليستىك تۇرعىدان قاراپ، ابايدىڭ ەستەتيكالىق تانىمدارىن دا تەرەڭ ءبىلىپ، باعالاي الدى. ابايداعى ەستەتيكالىق ويدى ءوز شىعارماسىنا باتىل ەندىرۋمەن بىرگە ونى زامانداستارىنان دا تالاپ ەتكەن.

س. تورايعىروۆ ءوز ءومىرىنىڭ يدەيالىق بۇلىڭعىر ءداۋىرى كەزىندە دە وتكەن ءداۋىر مۇراسىنا كوز سالىپ، ءسوز ەتكەندە، ءوز قاتىناسىن ابايدىڭ ەستەتيكالىق تانىمى تۇرعىسىنان ءبىلدىرىپ وتىرادى. ول اباي پوەزياسى مەن وتكەن ءداۋىر ادەبيەتى وكىلدەرىنىڭ تۋىندىسىن سالىستىرعاندا، اقىندىق شەبەرلىكتى عانا ولشەم ەتپەي، شىعارمانىڭ يدەيالىق مانىنە باسا كوڭىل بولەدى.

س. تورايعىروۆ – ابايدىڭ اقىندىق ءداستۇرىن دامىتۋشى ونەرپاز ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ الدىڭعى ساپىنداعى ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن دارىندى اقىن. ونىڭ تۋىندىلارىنداعى اباي ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ ىزدەرى مەن اقىندىق تىلىندەگى كوركەمدىگىن ءسوز بەدەرلەرىندەگى ابايلىق داستۇرلەردى انىق كورەمىز. ساياسي-الەۋمەتتىك تاقىرىپتارداعى حالىقتىق تۇرعىدان تولعاناتىن مۇڭ-شەرى دە اباي پوەزياسىنداعى سارىنمەن وزەكتەسىپ جاتۋىنداعى رۋحاني تۋىستىقتىڭ وزىندە دە ايتارلىقتاي سىرلار جاتىر.

دەرەككوز: abay.nabrk.kz