بۇگىنگى قوعامدا  شيەلەنىسكەن  پروبلەما وتە كوپ. ء تىپتى، ولارعا باعا بەرىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، ورنىن ودان دا وزەكتى ماسەلەلەر باسىپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرى تۋىنداۋدا.  دەگەنمەن، تاريحتىڭ تەرەڭىنە كەتىپ بارا  جاتقان  كەيبىر  جايتتارعا  قاتىستى ۋاقىت  وتە كەلە  باعا  بەرۋ – كۇندەلىكتى كۇيتتەيتىن تاقىرىپتارعا قاراعاندا اناعۇرلىم سالماقتى، ءارى ءمانى تەرەڭ بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان، دۇربەلەڭ تۋدىرعان دەۆالۆاتسيا جانە ونىڭ سەبەبى مەن سالدارى تۋرالى، اقپانداعى ميتينگ، وزگە دە ماسەلەلەر تۋرالى ايدوس سارىمنىڭ  ”قامشى” وقىرماندارىنىڭ ساۋالدارىنا بەرگەن جاۋاپتارىن نازارلارىڭىزعا  ۇسىنامىز. 

 ءاليحان: -  ايدوس مىرزا، تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى ەلىمىز ەكونوميكاسىنىڭ ۋاقىت سىنىنا توتەپ بەرە المايتىنىن كورسەتىپ بەرگەن جوق پا؟ سوندا دا “الدىمەن ەكونوميكا، سوسىن ساياسات” دەپ وتىرا بەرەمىز بە؟

ايدوس سارىم:  - «الدىمەن ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» دەگەن قاعيدانى ءوز باسىم قابىلداي المايمىن. مەنىڭ ويىمشا، بۇل وتە قاتە، شيكى يدەولوگيالىق قاعيدات. ەكونوميكاسىز ساياسات بولمايدى، ساياساتسىز ەكونوميكا جوق. ەكەۋى دە بىرىنەن ءبىرى تۋىنداعان، بىرىنە-ءبىرى تىعىز بايلانىستى، ەگىز قۇبىلىس. بۇل قاعيدات ەلدەگى شىنايى دەموكراتيانى، تىڭ وزدەرىستەردى بولدىرماۋ ءۇشىن، «تاۋبە-شۇكىر» دەپ بيلىككە قۇدايداي تابىنىپ وتىرعان ەلەكتوراتتى قورقىتىپ-ۇركىتىپ ۇستاۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلعان جەلەۋ. جالپى ەل ەكونوميكاسىنىڭ سەرگەلدەڭگە ءتۇسۋى، ەلدەگى ينستيتۋتسيونالدى رەفورمالاردىڭ جوقتىعىنان دەر ەدىم. بۇدان بەتەر قيىندىقتاردان ساقتاسىن، ارينە، بىراق ەرتەڭ اناۋ-مىناۋ جاعداي بولا قالسا، ءبىزدىڭ قانشا جىل بويى جيناعان قورىمىز لەزدە جوق بولىپ، ەلىمىزدىڭ بانكروتقا اينالۋى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس سياقتى. بۇگىنگى كۇنى ەلدەگى ءبىرشاما تىنىش جاعدايدى پايدالانىپ، قۇرىلىمدىق، ينستيتۋتسيونالدى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرىپ، ەكونوميكاداعى ءمونوپوليزمدى، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءمونوپوليزمدى جويۋعا تىرىسىپ، جەمقورلىقتى ازايتىپ، وتاندىق كاسىپكەرلەرگە جاعداي تۋعىزۋىمىز كەرەك. اۋىلدىق جەردەگى كاسىپكەرلەردى كومەك رەتىندە 5-10 جىلعا مۇلدەم سالىقتان بوساتىپ تاستاساق تا ۇتىلماس ەدىك. وسىنداي وزىنەن-ءوزى سۇرانىپ تۇرعان شارالاردى بيلىك تە، قوعام دا بىلەتىن سياقتى. بىراق، ونا ىسكە اسىرۋعا بيلىكتىڭ ەشقانداي قۇلقى، ەشقانداي ساياسي جىگەرى جوق سياقتى. بيلىك مۇناي مەن شيكىزاتتان كەلىپ جاتقان جەڭىل اقشانىڭ بۋىنا ۋلانىپ، ماسايراعان ناشاقور سياقتى.

ەردەن: - قازاقستاندا  وسى دەۆالۆاتسيادان باستاۋ العان تولقۋ قاشانعا دەيىن جالعاسادى دەپ ويلايسىز؟

ايدوس سارىم:  - ەكونوميكامىز ەڭ الدىمەن شيكىزات باعاسىنا، ەكىنشىدەن رەسەي نارىعىنا تىعىز بايلانعان. وسى سەبەپتى دە بولاشاقتا تالاي قاۋىپ-قاتەر كۇتىپ وتىر. ەگەر شيكىزات نارىعىندا قۇلدىراۋ بولسا، رەسەي نارىعى بۇگىنگى تىعىرىقتان شىعا الماسا، بىزگە دە وڭاي تيمەسى انىق.

التاي: - ءسىز ۇيلەستىرۋشىسى بولىپ جۇمىس اتقاراتىن “اباي” پورتالى شەتەلدەگى قازاق ماسەلەسىن، ەلگە ورالعان ورالمان اعايىننىڭ مۇڭ-زارىن ەشقاشان نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس. بۇل سىزدەردىڭ تۇراقتى ۇستانىمدارىڭىز با، الدە، ءسىز دە ورالمانسىز با؟

ايدوس سارىم:  - مەن ورالمان ەمەسپىن. بىراق، ءبىزدىڭ رەداكتسيا تۇگەلدەي ء«ار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» دەگەن قاعيداتتى بەرىك ۇستانادى. شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرى، ولاردىڭ بولاشاعى، ەلگە ورالۋى بارلىعىمىزدى دا بىردەي الاڭداتادى. سوندىقتان دا بولار شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ ماسەلەسى، ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ تاعىرى ءبىزدى ەشقاشان بەي-جاي قالدىرا المايدى. بولاشاقتا دا سولاي بولماق.

دانيار: -قازىرگى قازاق قوعامىنداعى ءدىن ماسەلەسىنە قالاي قارايسىز؟ بۇرىنعى جىلدارعا قاراعاندا كوپ “قورقا” بەرۋدىڭ قاجەتى جوق سياقتى…

ايدوس سارىم:  - «قورقۋ» دەگەنىمىز نە؟ مىسالى، مەن دىننەن نە، ءدىندارلاردان قورىقپايمىن. ءدىندى، ءدىني كوزقاراستاعى ادامداردى جاۋ سانامايمىن. مەنىڭ قورقاتىنىم ءبىر عانا نارسە – ەلدىڭ قابىرعاسىنىڭ قاتپاعانىن پايدالانعان ەل ىشىندەگى نە سىرتىنداعى جاۋلارىمىز قازاق اراسىنا جىك سالۋ مۇمكىندىگى. ءدىن – وتە كۇردەلى رۋحاني، مادەني، پسيحولوگيالىق فەنومەن. ونى تەك راتسيونالدى، عىلىمي جولمەن ءتۇسىنىپ بولۋعا بولمايدى. ساياسي نە ەكونوميكالىق كوزقاراستار، پايىمدار وزگەرىپ وتىرۋى مۇمكىن، ال ءدىني ۇستانىمدار عاسىرلار بويى وزگەرىسسىز ساقتالىپ وتىرۋى مۇمكىن. ەگەر، ماسەلەن، قازاق ىشىندە ءدىني جىك شىقسا، ونى توقتاتا الاتىن پارمەنىمىز بار ما؟ ەرتەڭ ءدىني ۇستانىمىنا ساي قازاقتار ءبىرىن-ءبىرى قىرا باستاسا نە ىستەمەكپىز؟ الەمدە بۇندايدىڭ تالاي تاريحي مىسالى بار ەمەس پە؟ جانە دە مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، ءداستۇرىمىزدى، ءتىلىمىزدى، ءدىلىمىزدى اياققا تاپتايتىن، ونى جوققا شىعاراتىن ءدىني كوزقاراستاردى مويىندامايمىن. بارىنشا سولارعا قارسى كۇرەسەمىن. ءوزىمدى قاشان دا ەڭ الدىمەن – اداممىن، ەر ازاماتپىن، ەكىنشى كەزەكتە – قازاقپىن، ءۇشىنشى كەزەكتە – مۇسىلمانمىن دەپ تانىستىرا الامىن. «سەنىڭ ۇلتىڭ دا، تاريحىڭ دا، ءداستۇرىڭ دە ءبىر تيىن، قۇدايعا سەنسەڭ بولدى» دەگەن كوزقاراستاعى ءدىني اعىمداردى قازاق ءۇشىن، قازاق مەملەكەتى ءۇشىن قاۋىپتى دەپ تۇسىنەمىن.

سەرعازى: - ايدوس مىرزا، كەشەگى الماتىدا وتكەن نارازىلىق شەرۋى حالىقتىڭ ساياسي مادەنيەتىنىڭ كورسەتكىشى رەتىندە قالاي باعالايسىز؟

ايدوس سارىم:  – بەيبىت شەرۋ، ميتينگ دەگەندەردىڭ بارلىعى دا قوعامنىڭ، ۇلتتىڭ بەلگىلى ءبىر ساياسي قۇندىلىعى، ادامي نامىسى، يدەياسى بار ەكەندىگىن كورسەتەتىن، پاش ەتەتىن كورسەتكىش. بۇل تۇرعىدان كەلسەك، قازاق قوعامى ازامتتىق تۇرعىدان ءالى دە ويانباعان حالىق. كوتەرىلىس جاساما، بۇلىك شىعارما، بىراق ايدا-جىلدا ءتىلدى قورعاۋ، مەملەكەتتى قورعاۋ ءۇشىن ءبىر شاراعا قاتىسپاساڭ، ەڭ بولماسا ءبىر حاتقا قول قويۋعا جاراماساڭ سەن قانداي ازاماتسىڭ؟ جىلى توسەكتەن تۇرماي، اس ۇيدە عانا ءسوز جارىستىرىپ باياندى مەملەكەت، ازاماتتىق قوعام، ادىلەتتى بيلىك قۇرۋ مۇمكىن ەمەس.

مۇحتار: – ايدوس مىرزا! كەدەندىك وداقتىڭ بولاشاعىن قالاي ەلەستەتەسىز؟

ايدوس سارىم:  - كەدەندىك وداقتىڭ ەش بولاشاعى جوق. بۇل رەسەيدىڭ قىزىل يمپەريانى جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان ساياساتىنىن تۋىنداعان اسا قاۋىپتى ساياسي ويىن. بۇنى ءبىزدىڭ بيلىك تە تۇسىنە باستاعان سياقتى.

ەرلان: - ءوز قاتارىڭىزدان “ۇلتشىلدار” اتانىپ جۇرگەن ازاماتتار باس بىرىكتىرە الا ما؟ قازىرگى بيلىككە تولىق قارسىلاس بولاتىن توپ قاشان ساحناعا شىعادى؟

ايدوس سارىم:  - باس بىرىكتىرە الادى. مىسالى، شەتتەن جاۋ كەلسە ۇلتشىل اتانىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ بارلىعىنىڭ ءبىر وكوپتا جاتىپ، ءبىر باعىتتا وق اتاتىنىنا ءوز باسىم ەش كۇماندانبايمىن. ال بيلىككە كەلسەك، بيلىك تە ءبىرتۇتاس مونوليت كۇش ەمەس. ىشىندە ۇلتشىلدار دا بار. قازىرگى كۇنى ەكى جول بار سياقتى. ءبىرىنشىسى – بيلىككە ەنىپ، ىرىققا سالىپ، اقىرىنداپ بولسا دا بيلىكتىڭ باعىتىن وزگەرتۋ. ەكىنشىسى، ءسىز ايتىپ وتىرعانداي، ورتاق مايدان قۇرىپ، بيلىكتى تاريح ساحناسىان ىسىرىپ تاستاۋ. ءوز باسىم ءبىرىنشى ەۆوليۋتسيالىق باعىتتى قولدايمىن. ءالى دە مۇمكىندىكتەر بار سياقتى بولىپ كورىنەدى. مەنىكى قاتە بولۋى دا ىقتيمال، بىراق، ءوز باسىم ەش وسىعان سەنگىم كەلەدى. ازىرگە سەنەمىن.

داريگا: -  تۇركى بىرلىگى، تۇركى وداعى. بۇل مۇمكىن بە؟ قازاقتىڭ بۇگىنگى مۇستافا شوقايى بار ما؟ ول كىم؟

ايدوس سارىم:  - تۇركى بىرلىگى – قازاق ەلى مەن مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىن قامتاماسىز ەتە الاتىن بىردەن-ءبىر، بىرەگەي جول. وڭاي جول ەمەس، ارينە. ءوز باسىم بولاشاقتا تاۋەلسىز تۇركى ەلدەرىنىڭ كونفەدەراتسياسى قۇرىلادى دەپ سەنەمىن. سەنىپ قانا قويمايمىن، سوعان قولىم كەلگەنشە قىزمەت ەتەمىن، ەتە بەرەمىن. وسى سەبەپتى دە مۇستافا بابامىزداي، ودان دا اسقان ازاماتتاردىڭ دۇنيەگە كەلەتىنىنە دە سەنگىم كەلەدى.

ايگۇل: –  ايدوس مىرزا، ءسىز ءوزىڭىز ۇلتشىلسىز. بىراق ۇلتشىلداردىڭ قۇرىلتايىنا قاتىسقان جوقسىز. ول تۋرالى ايتتىڭىز. دەگەنمەن، بىرلىكتىڭ بولعانى جاقسى ەدى… وسىلار شىن ۇلتشىل، ەرتەڭ وسى ازاماتتار ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستايدى دەپ  كىمدەردى اتايالاسىز؟ الدە ەل سەنەتىن ەشكىم جوق پا؟

ايدوس سارىم:  – ايگۇل حانىم! بۇل قۇرىلايعا نەگە قاتىسپاعانىم جونىندە تالاي رەت باسپاسوزدە دە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە اشىق ايتقان بولاتىنمىن. سوندىقتان قايتالانباي-اق قويايىن. مەنىڭ جەكە پىكىرىم بىلاي: اعا ۇرپاق تا، مەنىڭ دە بۋىنىم دا ازات زاماندا تۋىپ، بۇرىنعى ۇرەيلەردەن ادا تاۋەلسىزدىك ۇرپاعىنىڭ الدىنا جول بولىپ توسەلۋى كەرەك. سولاردىڭ جولىن اشىپ بەرسەك، ساناسىن كەڭەستىك، ەۋرازياشىل يدەولوگيامەن ۋلاماي، شىنايى قازاق ۇلتشىلدىعىن، مەملەكەتشىلدىگىن جادىنا، جۇرەگىنە قۇيا بىلسەك ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاريحي فۋنكتسيامىزدى، مىندەتىمىزدى اتقارعان بولامىز.

ال، بولاشاقتا ءوزىن ءالى تالاي بيىكتەردەن كورسەتەتىن كەرەمەت ۇلتشىل بۋىن كەلە جاتىر دەپ سانايمىن. بۇگىنگى اقىندارىمىز قانداي، مىسالى! ەرتەڭ، 20-30 جىل وتكەن سوڭ وسى بۋىن بارشا قازاق ماقتاناتىن ءتىرى كلاسسيكتەرگە اينالاتىنىنا مەن كۇماندانبايمىن. جۋرناليستيكا سالاسىندا قانداي مىقتى-مىقتى جىگىتتەر، قىزدار بار! ونداعان، ءتىپتى جۇزدەگەن ادامنىڭ اتىن ءتىزىپ ايتۋعا بولادى. عىلىم سالاسىندا، تاريح، ءتىل ءبىلىمى سالاسىندا كەرەمەت جاقسى بۋىن قالىپتاسىپ كەلەدى. ەرتەڭ ساياسي جاعداي وزگەرىپ، قوعام اشىلا تۇسسە، شىنايى ساياسي باسەكەلەستىك تۋىنداعان كەزەڭدە ءالى تالاي-تالاي مىقتى ازاماتتار شىعادى. بۇگىنگى كەزەڭدە بىزدەر ورتاق ليدەردىڭ، ورتاق كوشباسشىنىڭ ەمەس، ورتاق يدەيا، دۇرىس پرينتسيپتەر، ۇستانىمدار، قۇندىلىقتار اينالاسىنا بىرىگۋدى ۇيرەنۋىمىز قاجەت. ادام، ليدەر، ءجۇز جەردەن مىقتى بولسا دا قاتەلەسۋى مۇمكىن. ال دۇرىس قاعيدالار مەن قۇندىلىقتار شاتاستىرمايدى، اداستىرمايدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى 23 جىلىنىڭ باستى ساباعىنىڭ ءبىرى وسى ەمەس پە؟ وسى قۇندىلىقتار مەن يدەيالاردىڭ اراسىنا بىرىگە بىلگەن سوڭ، ءوزارا ارەكەت ەتۋ ءداستۇرىن، ورتاق ويىن ەرەجەلەرىن، ىشكى ءتارتىپتى ورناتۋىمىز قاجەت.

ەرعازى: -  كوشى-قون تۋرالى زاڭ قايتا قارالادى دەپ ويلايسىز با؟ قانداستارىمىزعا ازاماتتىق بەرۋ قاشان وڭ شەشىمىن تابادى؟

ايدوس سارىم:  -ء سوزسىز قايتا قارالادى. جاقىندا عانا ۇكىمەت شەتەلدەن كەلگەن قانداستاردى ورنالاستىراتىن 7 وبلىستى بەلگىلەدى. ەكىنشى كەزەكتە قازاق كوشىن قايتا باستاپ، ءتىرىلتىپ، سول ءۇشىن بەلسەندى جۇمىستى باستاۋ قاجەت دەپ سانايمىن.

ايگەرىم: – قازاق عالامتورى باسەكەگە  قابىلەتتى مە؟ گازەت،  تەلەارنالاردىڭ  جابىلىپ، سايتقا اينالۋىنا  قالاي  قارايسىز؟  قازاق  سايتتارىنا  كوڭىلىڭىز  تولا  ما؟

ايدوس سارىم:  - قازاق عالامتورى ءالى بەسىكتەن بەلى شىقپاعان نارەستە. سونىڭ وزىندە اڭىزداعى باتىرلارداي كۇن ساناپ ەسەيىپ، كۇش جيناپ كەلە جاتقان نارىق. الداعى 5-6 جىلدا بۇل نارىقتا شىن مانىندەگى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر بولادى دەپ ويلايمىن. ارينە، ءالى دە ساپاعا، جاساقتالىپ جاتقان اقپاراتقا، كونتەنتكە كوڭىل تولا بەرمەيدى. كوش جۇرە تۇزەلەر دەپ ويلايمىن. ەكى انىق بار: بىرىنشىدەن كۇنىن ينتەرنەتسىز ەلەستەتە المايتىن بۋىن كەلە جاتىر. ەكىنشىدەن، جىل سايىن قازاق ينتەرنەت-تۇتىنۋشىلارىنىڭ سانى ەسەلەپ ارتىپ كەلەدى.  بۇگىنگى قازاق جاستارىنىڭ ورتا جاسى نەارى 24-25 جاستا! ءورىستىلدى ينتەرنەت بىرتىندەپ سىر بەرە باستاسا دا، قازاقتىلدى نارىق وسە بەرمەك. بۇل دەگەنىمىز قازاق ينتەرنەتىنىڭ بولاشاعى زور دەگەن ءسوز. مىسالى، 2009 جىلى اباي پورتالىن باستاعان كەزدە نارىقتا بىرەن-ساران عانا قازاقتىلدى سايت بولاتىن. قازىر ولاردىڭ سانى قانشاما! ەرتەڭ بۇگىنگىدەن دە كوپ بولماق. نارىقتاعى شىنايى باسەكەلەستىك، سانالۋاندىلىق، وقىرمان ىدەۋ سول كەزدە باستالادى. تاعى ءبىر قۋانتاتىن جاعداي: قازاقتىلدى ينتەرنەتتەگى سايتتاردىڭ بارلىعى دەرلىك ۇلتتىق باعىتتا. مىسالى، ەۆرازيالىق يدەيانى كۇنى-ءتۇنى ناسيحاتتاعان قازاقتىلدى سايت كوردىڭىز بە؟ بۇل دا تالاي نارسەنى اڭعارتادى ەمەس پە؟!

تورە: –  بيلىك تاراپىن ايتپاي-اق قويايىق، قاراپايىم قازاق زيالىلارى الاشوردانىڭ تاريحىن، الاش يدەياسىن قانشالىقتى جان-جۇرەگىمەن سەزىنىپ ءجۇر؟ سونداي زيالىلار بار ما ءوزى؟

ايدوس سارىم:  - جەتكىلىكتى. مىسالى، اعا بۋىن اراسىندا مەكەمتاس مىرزاحمەت، مامبەت قويگەلدى، تۇرسىن جۇرتباي، بەيبىت قويشىباي سياقتى كوپتەگەن الاششىل ازاماتتار بار. جاس زيالىلار ىشىندە الاششىلداردىڭ سانى ءتىپتى كوپ. قازاقتىڭ جاس جۋرناليستەرى، عالىمدارى اراسىنان الاش تاريحىن جوققا شىعارىپ، اياققا باسقانداردىڭ سانى مۇلدەم از دەسە دە بولار. ەل دە، ەلدىڭ زيالارى دا جاڭارىپ جاتىر، وعان كۇمان بولماسىن.

رينات: -  سوڭعى كەزدەرى وپپوزيتسيا وكىلدەرى نەگە ءۇنسىز؟ بىرەۋدىڭ بۇيرىعىن كۇتىپ وتىر ما، الدە بيلىككە ءبىر جولا باس ءيدى مە؟

ايدوس سارىم:  – ەلدە وپپوزيتسيا دەيتىن وپپوزيتسيا قالمادى. ەرتەڭگىنىڭ باستى وپپوزيتسياسىن، شىنايى وپپوزيتسياسىن بۇگىنگى ۇلتشىلدار قاتارىنان ىزدەي بەرىڭىز. ساياساتتا بۋىن اۋىسىپ جاتىر. ال جاڭا بۋىن نەگىزىنەن ۇلتشىلدار.

الاش: - بيلىكتىڭ “الداۋسىراتقانىن” قويايىقشى… شىن مانىندە قاشان “قازاق ەلى” بولامىز؟

ايدوس سارىم:  - بيلىك باسىنا ۇلتشىلدار پارتياسى كەلىپ، ۇكىمەت پەن پارلامەنتتى جاساعان كۇنەن باستاپ ەش تىرناقشاسىز قازاق ەلىنە اينالا باستايمىز. بۇل، ءبىر كۇننىڭ شارۋاسى ەمەس. جانە دە جۇرت ايتاتىنداي وڭاي دا شارۋا ەمەس. بىزگە، شىنىن ايتايىن، ءالى دە 10-15 جىل تىنىش، بەيبىت ءومىر قاجەت. ەگەر وسى ارالىقتا دۇرىس ەڭبەك ەتسەك، دۇرىس ارەكەت جاساساق، قالعانىن ۋاقىت پەن قازاق اناسىنىڭ قۇرساعى شەشەدى.

ەرجان: -ء سىز ساياساتتانۋشى رەتىندە ايتىڭىزشى. ەرلان قارين، بەرىك ابدىعالي، مۇرات ابەنوۆ سىندى مەملەكەتشىل، ۇلتشىل ازاماتتاردى كرەسلودان قۋ جالعاسا بەرە مە؟ شىنىن ايتۋ كەرەك ەرلان قاريننىڭ ورىنى ويسىراپ تۇر. قازىرگى بيلىكتە سونداي ازاماتتار بار ما؟ ولار كىمدەر؟ جوق بولسا ۇلتشىلدار قاشان بيلىكتى قولىنا الادى؟

ايدوس سارىم:  – سۇراعىڭىزدىڭ جانى بار. بۇگىنگى بيلىك ۇستانىمى ايقىن، ۇلتتىق باعىتتاعى ويىن اشىق ايتاتىن ادامداردى سىيدىرماي بارا جاتىر. بۇل تەك ۇلتتىق باعىتتاعى ەمەس، جالپى ساياسي كوزقاراسى ايقىن، بەتپەردەسىن اشىپ تاستاعان ازاماتتاردىڭ بارلىعىنا قاتىستى ءجۇرىپ جاتقان ءۇردىس. سەبەبى بۇگىنگى بيلىك جۇيەسى يدەياعا، يدەولوگياعا ەمەس، تەك ءبىر ادامعا تابىنعان ساياسي جۇيە. قازىر مەملەكەتىمىز باسىنان قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردى باسىنىن كەشىپ جاتىر. وسىدان 3-4 جىل بۇرىن قازاقستان اسا قيىن ونجىلدىقتى باسىنان كەشىرەدى دەپ ايتقان بولاتىنمىن. شىنىندا دا اسا قيىن كەزەڭ قازىر. جاعداي ۋشىعا تۇسسە بيلىكتىڭ ۇلتشىلدارعا، ۇستانىمى ناقتى ازاماتتارعا ارقا سۇيەۋدەن باسقا امالى قالمايدى. بۇگىنگى بيلىكتىڭ ىشىندە دە ۇلتشىل ازاماتتار بار. ورتا جانە تومەنگى دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەندەردىڭ ءبىرازىن ۇيالماي ۇلتشىلدار ساناتىنا جاتقىزار ەدىم. ىشىنەن تىنىپ، ءار نارسەگە كۇيىپ-ءپىسىپ، شىر-پىر بولىپ، قولىنان كەلگەنشە قول ۇشىن بەرىپ جۇرگەن شەنەۋنىك باۋىرلارىمىز، قارىنداستارىمىز كوپ. ولار دا وسەر، بىزدەر دە قاراپ قالماسپىز. زامان وزگەرمەي قويمايدى. بولاشاقتا ۇلتتىق پارتيا دا قۇرىلار، سايلاۋدا جەڭىپ جەڭىسكە دە جەتەر. ەش كۇماندانباڭىز، ەرجان مىرزا. تەك سول جاقسى وزگەرىستەرگە، تىڭ وزگەرىستەرگە اندا-ساندا ارالاسىپ، باسى-قاسىندا بولىپ، قول ۇشىن بەرۋدى ءوزىڭىز دە ۇمىتپاعايسىز.

نۇر:  - ءتاجيندى نە ءۇشىن كەتىردى؟ الدە ول قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىن نۇردان ارىدان باستاپ كەتتى مە؟ قاي جەرى جاقپاي قالدى؟ ساياساتتانۋشى رەتىندە ماراتقا قانداي باعا بەرەسىز؟

ايدوس سارىم:  – مارات ءتاجين ەلىمىزدەگى ساياساتتىڭ مايىن ىشكەن، بۇگە-جەگەسىنە جەتكەن، بىردەن-ءبىر، بىرەگەي ساياساتكەر. ءبىر ۇلكەن كەمشىلىگى بار شىعار، بولسا. ماكەڭنىڭ وزىنە تاۋەلدى، وزىندەي ويلاي بىلەتىن، ارتىنا ەرەتىن سەرىكتەستەر، نيەتتەستەر كومانداسى جوق. بۇگىنگى زامان، جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، كوماندالىق زامان. ساياسات تا كوماندالىق دۇنيە. يدەولوگيا سالاسىنا كەلگەن بويدان بەلدەن باسىپ، سالاداعى بارلىق ورىندارعا ءوز ادامدارىن اكەلىپ، كوماندالىق ارەكەتتەر جاساۋى كەرەك ەدى. ءتاجيننىڭ ونداي مۇمكىندىگى بولمادى. جانە دە ىشكى-سىرتقى قارسىلىق كەرەمەت بولدى. مىقتى-مىقتى جوبالاردى باستاپ-اق ەدى. وكىنىشتى.

ەركىن: -  التىنبەك سارسەنبايۇلى، زامانبەك نۇرقادىلوۆ قازاسى، “جاڭازەن” وقيعاسى… بۇلاردىڭ شىندىعى قاشان اشىلادى؟ الدە قازىرگى بيلىك تۇراندا بۇل مۇمكىن ەمەس پە؟ كىم وق اتتى؟ كىم بۇيرىق بەردى؟

ايدوس سارىم:  - شىندىق اشىلادى. اشىلماي قويمايدى. مەنىڭ ويىمشا، اتالعان تراگەديالار تۋرالى تولىق شىندىق بۇگىنگى بيلىك اۋىسقان كەزدە بەلگىلى بولادى. قازىردىڭ وزىندە تالاي شىندىقتىڭ بەتى اشىلىپ كەلەدى. كلاندار اراسىنداعى تەكەتىرەستىڭ ارقاسىندا ءبىراز اقپاراتقا قانىق بولدىق. الداعى ۋاقىتتا دا ءبىراز ماعلۇمات الامىز.

ارشىن: – ايدەكە، “ماڭگىلىك ەل” تۋرالى اڭگىمەگە قانشالىقتى يلاناسىز؟ ءبىزدىڭ شىن مانىندەگى ماڭگىلىك ەل بولۋىمىزدى نازارباەۆتىڭ ايتقاندارى قامتاماسىز ەتە الا ما؟

ايدوس سارىم:  - جالپى، ماڭگىلىك تەك جاراتۋشىعا ءتان دۇنيە ەمەس پە؟ 5 مىڭ جىل تاريحى بار قىتاي وركەنيەتى دە ءوزىن ماڭگىمىن دەپ ايتپايدى. پاتشالارىنا، مەملەكەتىنە ءارى كەتسە 10 مىڭ جىل تىلەيدى. سوندىقتان ءوز باسىم بۇنداي يدەيالارعا سەنە بەرمەيمىن. ەستىگەنىم، بۇگىنگى بيلىك ۋكرايناداعى وقيعالاردان كەيىن بۇل يدەيالاردان بىرتىندەپ باس تارتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان سياقتى. ايتەۋىر وزدەرىنە تاۋەلدى باسپاسوزگە «وسى تاقىرىپتى قازبالاي بەرمەڭدەر» دەگەندەي تاپسىرىس بەرگەن سىڭايلى. انىعىن الداعى ۋاقىتتاعى وقيعالار كورسەتە جاتار.

نۇرتىلەۋ: – شىنى كەرەك، قانداستار ماسەلەسىندە جالتاقتىق تانىتپاي تابانداپ كەلە جاتقان باق-تىڭ ءبىرى اباي.كز. سىزدەن بىلگىم كەلەتىنى، قىتاي، موڭعوليا،ت.ب. ەلدەر دە تۇراتىن قازاقتارمەن بايلانىسىڭىز قالاي، ارالارىندا بولىپ تۇراسىز با؟ نەگىزى ءسىز سياقتى ازاماتتارعا بارىپ تۇرۋ ماڭىزدى.

ايدوس سارىم:  – ايتقانىڭىزبەن تولىق كەلىسەمىن. بايلانىس بار. وسى جاقىندا ءۇرىمجى ارقىلى حاينانعا ۇشقان كەزدە ءبىراز ازاماتتارمەن حابارلاستىق. وكىنىشكە وراي، ۇزاعىراق بولاتىنداي مۇمكىندىك بولمادى. بىراق، كەيىننەن كەلىپ، ارالاۋ جوسپاردا بار. بيىلدىققا موڭعوليا جاعىنا ساپارعا شىقپاق نيەت-جوسپار بار. سول جاقتاعى ازاماتتار قولقا سالىپ جاتىر.

ءىلياس:- قازىرگى بيلىك سىزگە جاقسى قىزمەت ۇسىنسا، ءتىل تابىسىپ باراتىن با ەدىڭىز؟

ايدوس سارىم:  – ەگەر بيلىككە بارسام بيلىك ءۇشىن بارمايتىنىم انىق. ناقتى جوبا، ناقتى ارەكەت ءۇشىن بارار ەدىم. مىسالى، كوشى-قون ماسەلەسىنە، ءتىل ماسەلەسىنە، رەسەيدىڭ ىقپالىنان شىعىپ، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىككە قول جەتكىزۋ ماسەلەسىنە ارالاس، شىنايى نيەت بار، ىقىلاس بار، ساياسي قولداۋ بولادى دەسە، بارۋعا بولار ەدى. ەل دە، جەر دە، مەملەكەت تە قازاقتىكى. قازاققا پايدام تيەتىن بولسا، كەيبىر كوڭىلىمدى، قىجىلىمدى ىسىرىپ تاستاپ، بۇگىن جاۋىعىپ جۇرگەندەرمەن دە قىزمەت ەتۋگە ءازىرمىن. باستى ماسەلە باعا مەن ناقتى ناتيجە ەمەس پە؟ بىراق، ادامي، ۇلتتىق، مەملەكەتشىلدىك بىردە-ءبىر كوزقاراستارىم مەن ۇستانىمدارىمنان باس تارتپايتىنىم انىق.

قانات: -  قازىرگى بيلىكتىڭ وزىڭىزگە ۇنايتىن قانداي قادامدارىن ايتا الاتىن ەدىڭىز؟

ايدوس سارىم:  - مىسالى، جاقىندا بيلىك قازاقتاردى سولتۇستىك ايماقتارعا كوشىرۋ تۋرالى زارىمىزدى ەستىپ، ارنايى قاۋلى شىعاردى. بۇل قادام ماعان ۇنادى. نەمەسە، كۇنى كەشە پارلامەنتتە ەلدە سەپاراتيزمدى بولدىرماۋ، ونى قىلمىسقا تەڭەۋ تۋرالى زاڭدارعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىستار ايتىلدى. بۇنىسى ماعان ۇنادى. الماتىنىڭ تۇبىنەن جاڭا اەروپورت سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. بۇنى مەن قۇپتايمىن. وتكەندە قازاق جەرىنە ورىس زىمىرانى قۇلاعان كەزدە قورعانىس مينيسترلىگى سولارعا قارسى ۋاقىتشا بولسا دا تىيىم سالدى. قولداۋعا تۇراتىن شارا. سول سياقتى ناقتى ىستەر ىستەلىنىپ جاتسا نەگە قولداماسقا؟! مەن مەملەكەتتىڭ جاۋى ەمەسپىن. ەگەر بيلىك ەلگە، مەملەكەتكە كەرەك قادامدار جاساسا، نەگە ايتپاسقا، قولداماسقا، ارالاسپاسقا؟ قاتتى ايتىپ جاتساق تا، جامان بولسىن دەمەيمىز، قاتەسىن تۇزەسىن، دۇرىس بولسىن دەگەن ادامبىز.

ارمان: -ايدوس مىرزا! ءسىز ءۇشىن بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وتكىر ساۋالى قايسى؟

ايدوس سارىم:  - قيىن سۇراق ەكەن. مەنى زارىقتىراتىن، تولعاندىراتىن، مازا بەرمەيتىن سۇراق مىناداي شىعار: «ۇلتتىڭ، قازاقتىڭ التىن ۋاقىتىن نەگە قايداعى جوق، الدامشى دۇنيەگە بوستان باسقا شاشىپ جاتىرمىز؟»

ۇلان: – ساياساتتانۋشى ايدوستىڭ تۇراقتى وقيتىن گازەتى قايسى؟ كورەتىن باعدارلاماسى قايسى؟

ايدوس سارىم:  - قوعامدىق-ساياسي، ادەبي، عىلىمي گازەتتەردىڭ بارلىعىن دەرلىك وقيمىن. وعان قوسا، ەلدە تارالاتىن وسى باعىتتاعى ايلىق، اپتالىق قازاق، ورىس جۋرنالدارىنىڭ ءبىرازىن ساتىپ الىپ وقيمىن. تەلەديداردى اسا كوپ كورە بەرمەيمىن. تۇراقتى كورەتىنىم عىلىم، ءبىلىم، تابيعات، سپورت ارنالارى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە وسىنداي حابار بولادى دەگەندەردى كورىپ، ارنايىلاپ قارايمىن. قىزىقتى ساياسي وقيعالار بولىپ جاتسا، تەلەارنالار سول وقيعالاردى قالاي بەرىپ جاتىر ەكەن دەپ جاڭالىقتاردى سالىستىراتىنىم بار.

جالعاس: - ۇلتشىلداردىڭ ورتاق پىكىر الاڭى بولا الاتىن مەديا-جوبا كەرەك بىزگە، ونى ءبىر كەزدەرى اباي پورتالى اتقاردى، سوڭعى كەزدەرى ول قارقىننان ايىرىلدى، “قازاقستان” مەن “حاباردىڭ” ء“الاۋلايىن” ءجيى كورەتىن بولىپ ءجۇرمىز، ال، ۇلتشىلداردى ڭكوپشىلىگى فب-نىڭ توڭىرەگىندە عانا قالىپ بارا جاتىر، وسى جاعىن ەسكەرۋلەرىڭىزدى قالار ەدىم.

ايدوس سارىم:  - راحمەت، ەسكەرەمىز. الداعى ۋاقىتتا اباي.كز توبى تاعى ءبىر ينتەرنەت-جوبانى باستاماق. وسى ايتقاندارىڭىزبەن تۇستاس. ۋاقىتى كەلگەندە ايتارمىز.

كارىم: – قازاق ساياساتىنىڭ ساۋاتتى ساراپشىلارى رەتىندە كىمدەردى اتاي الاتىن ەدىڭىز؟

ايدوس سارىم:  - راسۋل جۇمالى، اسقار وماروۆ، تالعات قاليەۆ، دوسىم ساتپاەۆ، جانبولات ماماي، مارات ءاسىپوۆ، ەرمەك تۇرسىنوۆ، مۇحيت ارداگەر، دانيار قوسنازاروۆ، ساپا مەكەباەۆ، سەرگەي دۋۆانوۆ، تولعاناي ۇمبەتاليەۆا، ءۋاليحان تولەشوۆ، مۇقيت اسانباەۆ سياقتى مىقتى-مىقتى ساراپشىلار بار. ەشكىمدى ۇمىتىپ كەتكەن جوقپىن با؟ سوڭعى كەزدە الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە جاقسى-جاقسى پىكىرلەردى، تەرەڭ ساراپتامالاردى بايقاپ، قۋانا وقىپ ءجۇرمىن.

كارىم: -قازاقتى نە بىرىكتىرەدى؟

ايدوس سارىم:  – ازىرگە ۇرەي مەن قورقىنىش قانا. باياعى «اتتان» عانا. بولاشاقتا ۇلتتىق، مەملەكەتتىك قۇندىلىقتار، ءۇمىت پەن سەنىم بىرىكتىرسە ەكەن دەيمىن.

اۋعان: -اۋعان سوعىسى تۋرالى كوزقاراسىڭىزدى بىلگىم كەلەدى، تاريحي تۇرعىدان سونشالىقتى جوعارى باعالاۋعا تۇرا ما؟ ءبىز سوعىس دەيمىز، وزگەلەر “اۋعان جەرىندەگى ۇرىس قيمىلى” دەيدى…

ايدوس سارىم:  - مەنىڭ ويىمشا، سول سوعىسقا قاتىسقان ازاماتتاردى «سوعىس ارداگەرلەرى» دەپ تانىعانىمىز دۇرىس شىعار. ءوز باسىم، سوۆەت وداعىنىڭ اۋعان جەرىنە باسا-كوكتەگەن ساياساتىن بۇرىس ساياسات، ساياسي قىلمىس دەپ سانايمىن. بىراق، سول سوعىسقا قاتىسقان ەل ازاماتتارىنىڭ نە كىناسى بار؟

قىتاي: -ايدوس مىرزا، سىزدەر قىتاي ماسەلەسىن نەگە قوزعامايسىزدار؟ قازىرگى كەزدە رەسمي دەرەكتەر بويىنشا ەلىمىزدە 300 000 قىتاي بار دەپ ەستىدىم، ال زاڭسىز كەلىپ ورنىعىپ جاتقاندار بار، ەندى ەلباسىمىزدىڭ ۇسىنىسى (شەتەلدىكتەرگەجەر 50 جىلعادەيىنجالعا بەرۋ تۋرالى) قابىلالىنسا، “50 جىلدا ەل جاڭا” دەمەي مە، جەردى جالعا العان قىتايلار، جۇمىسشى رەتىندە قانشاما قىتايدى ەلىمىزگە الىپ كەلەتىنى بەلگىلى، ونىڭ ۇستىنە 50 جىلعا دەيىن ولار ازاماتتىق الىپ ء(بىزدىڭ ەلىمىزدە ازاماتتى قالاۋعا كەدەرگى جوق قوي قازاقتاردان باسقالارعا), ودان كەيىن ەلىمىزدىڭ ازاماتى رەتىندە سول جەردى ساتىپ السا (قازاقتىڭ كوبىندە جەر ساتىپ الاتىن اقشا جوق ەكەنى بەلگىلى), جەر كىمدىكى بولادى؟ بۇل ءبىزدىڭ ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قالۋىمىزعا (تاۋەلسىزدىكتى ايتپاعاندا) دەگەن قاتەر ەمەس پە؟ ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلگىم كەلەدى.

ايدوس سارىم:  – ايتقانىڭىزبەن تولىق كەلىسەمىن. قاۋىپ جوق ەمەس، بار. ونى اشىق ايتۋ كەرەك. قىتاي تۋرالى شاما-شارقىم جەتكەنشە ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىن.  ءدال قازىر وسى جاۋاپتاردى قىتايدان جازىپ وتىرمىن، ماسەلەن. قىتايدىڭ قانداي وراسان زور مەملەكەت، وركەنيەت ەكەنىنە شىن مانىندە كوز جەتكىزىپ وتىرمىن. ەگەر جاستاۋ بولسام، وسى تاقىرىپقا كەتۋىمە دە بولار ەدى. وقىعانىم از ەمەس شىعار، بىراق قىتايدى زەرتتەۋ ءۇشىن قىتاي ءتىلىن ءبىلۋ مىندەت ء(دال وسى پرينتسيپپەن قازاق ءتىلىن بىلمەگەندەردى قازاقستان زەرتتەۋشىلەرى رەتىندە مويىندامايمىن). الداعى ۋاقىتتا قىتايدى زەرتتەيتىن بىرنەشە عىلىمي ينستيتۋتتاردى اشۋ كەرەك دەپ سانايمىن. جان-جاعىنان زەرتتەۋ كەرەك. قورقۋ، ۇركۋ نەگىزىنەن بىلمەستىكتەن تۋادى. بۇگىنگدە قىتايدا مىڭداعان قازاق بالاسى وقىپ ءجۇر. تالاي قانداسىمىز قىتايدان ەلگە ورالىپ جاتىر. سولاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، جاعداي جاساپ، ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋ ۇيىمدارىن، توپتارىن قۇرا الماساق، وزىمىزگە سىن بولماق. قىتاي، ماسەلەن، ورتا ازيانى اسقان ۇقىپتىلىقپەن زەرتتەپ جاتىر. ۇيرەنەتىن دە تۇستارىمىز كوپ.

قىتاي: – ۋكراينادا بولىپ جاتقان قاقتىعىس تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟ ءبىز قانداي ساباق الۋىمىز كەرەك؟ نەگە بەيبىت شەرۋدىڭ سوڭى سوعىسقا اينالىپكەتتى. كىمحالىقتىاشىندىرىپ، ارانداتىپ، ايداپ سالىپ وتىرعان. مۇنداي جاعداي بىزدە قايتالانۋى مۇمكىن بە؟ نارازىلىقتان كەيىن ىشتەن ارانداتۋ، بانكتەرگە حالىقتى ايداپ سالۋ سەكىلدى ارەكەتتەر كورىنىپ وتىر. قالاي كۇرەسۋگە بولادى؟

ايدوس سارىم:  – وسى تۋرالى جاقىندا عانا «تۇركىستان» گازەتىنە ۇلكەن سۇقبات بەرىپ ەدىم. ءبىراز سايتتاردا سول سۇقباتىم شىقتى. رەنجىمەسەڭىز، قايتالانباي-اق قويايىن.

 ء اليا بايكەەۆا: استانانى ساتانيستەر قالاسى دەگەنمەن كەلىسەسىز بە؟ ماسونستو بىزدە بار ما؟ ءبىزدىڭ ساياساتىمىزعا ونىڭ ىقپالى بار ما؟ 

ايدوس سارىم:  – استانا – استانالىقتار قالاسى! قازاقتىڭ باس قالاسى! جاڭاعىداي الىپ-قاشپا اڭگىمەلەردى قولدامايمىن. ماسوندار الەمدى باسقارادى دەگەنگە دە سەنبەيمىن. ءسىز دە سەنبەڭىز.

“قامشى” سىلتەيدى