بۇركىت اياعان جانە «ستارشي برات» اۋرۋى
«وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام»
شىنىن ايتسام، وسى ماقالانى جازۋعا قۇلىقسىز ەدىم. سەبەبى وقىرمان مۇنى عالىمدار اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىك دەپ قابىلداۋى مۇمكىن. الايدا، بۇل ب.اياعان مەن ق. الداجۇمانوۆ اراسىنداعى جەكە باس داۋى ەمەس. بۇل بۇگىنگى تاريح عىلىمىنداعى احۋالدان تۋىنداعان پىكىرتالاسى.
«جاس الاشتىڭ» 2013 ج. 19 جەلتوقسانداعى باسىلىمىندا جاريالانعان مەنىڭ «تاريحقا وتىرىك جۇرمەيدى» دەگەن ماقالام جان-جاقتى تەكسەرىستەن وتكەن، بۇلتارتپاس فاكتىلەر نەگىزىندە جازىلعان ەدى. وندا الماتى وبلىسىنىڭ قورداي اۋدانىندا 1930 ج. وسمان باتىر دەگەن ادام كوتەرىلىس جاساپ، الماتىنى كەلىپ قورشاپ الدى (وسادا), الماتىداعى قازاق اتتى اسكەر پولكىندە تولقۋ بولىپ، جاۋىنگەرلەرى كوتەرىلىسشىلەر جاعىنا شىعىپ كەتۋ قاۋپىنەن قورىققان كەڭەستىك بيلىك ونى تاراتىپ جىبەرىپ، جاۋىنگەرلەرىن تۇگەلگە جۋىق ءتىزىمى بويىنشا اتىپ تاستادى دەگەن جالعان فاكتىلەردىڭ تاريحقا ەنىپ كەتىپ، ءبىر كىتاپتان ەكىنشىسىنە كوشىپ جۇرگەنى ايتىلعان ەدى. بۇل وتىرىك قازىرگى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور بۇركىتباي اياعاننىڭ اقش-تاعى گۋۆەر ينستيتۋتىنىڭ ماتەريالدارىن قۇراستىرعان «كراسنىە ي چەرنىە» دەگەن كىتابىنان جانە «1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق اقيقاتى» دەگەن (ىشىندە ءوزى دە بار) ءبىر توپ اۆتور جازعان مونوگرافيادان الىندى.
كەزىندە ءوزىمىزدىڭ ارىپتەسىمىز عوي، قاتەلىك جىبەرىپ العان شىعار دەگەن ويمەن بۇل وتىرىك تۋرالى ءتىس جارىپ ايتپاعان ەدىك. بىراق 2005 ج. شىققان كىتابىنداعى شەتەلدىك مۇراعاتتان تاپقان جالعان قۇجاتتاعى وقيعا اقيقات رەتىندە باسقا باسىلىمعا «قىدىرىپ» كەتكەنى، تىپتەن ونى ماداقتاپ، كۇلپاش ءىلياسوۆا دەگەن سول مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى «قازاقستان مۇراعاتتارى» جۋرنالىنا ارنايى ماقالا جازۋى، ءسويتىپ قوردايداعى وسمان باتىر كوتەرىلىسىن «نىعىزداپ» تاريحقا ەنگىزۋى عىلىمدا مۇنداي وتىرىكتىڭ جۇرمەيتىنىن ايتۋعا ءماجبۇر ەتكەن ەدى. ءوزىنىڭ قارسى ماقالاسىن ب.اياعان «شەتەلدىك قۇجاتتاردى قولدانىسقا ەنگىزۋدىڭ نەسى ايىپ؟» – دەپ اتاپتى. وتە دۇرىس. ارينە، ول قۇجاتتار جان-جاقتى زەرتتەلىپ، اقيقات ەكەنى راس بولسا. شىنىندا دا شەتەلدىك قۇجاتتار، اسىرەسە حح عاسىرعا قاتىستى قازاقستان تاريحىن ناقتىلاي تۇسەتىن، ءورىسىن كەڭەيتەتىن دەرەكتەر، قۇجاتتار قاجەت-اق. ونداي ماسەلەمەن مەن ءوزىم دە اينالىسامىن، ىزدەنەمىن، بۇل ويدى تولىق قولدايمىن. بىراق ءوزىنىڭ جاۋاپ ماقالاسىندا ب. اياعان مىرزا ناقتى وتىرىگى اشكەرەلەنىپ قالعان اۆتور ەمەس، ءوزىن ءجابىر كورگەن، ءباسپاسوز بەتىندە ورىنسىز سىناپ، ءبىز (اكادەميك مالىك-ايدار اسىلبەكوۆ ەكەۋمىز) ونىڭ «سوڭىنا تۇسكەن» كىناسىز ادام رەتىندە كورسەتىپتى.
وسمان باتىر كوتەرىلىسى بولعان جوق دەپ، قولىنان ۇستاپ السا دا، سونداي شەتەلدىك دەرەك بار بولعان سوڭ، كىتاپقا ەنگىزگەن ەدىم دەيدى. قازىر قازاقستان تاريحى بويىنشا مەملەكەتتىك جوسپار نەگىزىندە الىس شەتەلدەن «مىڭداعان قۇجاتتاردى اكەلگەن 23 عالىمنىڭ ماتەريالدارىن بىزگە ۇنامايدى دەپ، جابا سالۋىمىز كەرەك پە؟» – دەپ تە ناليدى. اياعان مىرزانىڭ ەسىنە سالا كەتەيىك، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا مۇنداي جۇمىستار 2004 جىلدان بەرى ىسكە اسىرىلۋدا. ولاردىڭ ىشىندە مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا، ءناپىل بازىلحان، نۇرلان اتىعاەۆ سياقتى ءوز ءىسىنىڭ بىلگىر ماماندارى بار. ال ول جالپى وسىنداي ادامداردىڭ كولەڭكەسىنە تىعىلىپ، جاۋاپتان قاشادى. ماسەلە ولاردىڭ كاسىبي مامان ەكەندىگىندە. ولاردىڭ ەشقايسى اكەلگەن قۇجاتتارىن، قول-جازبالارىن ساراپتاۋسىز، جان-جاقتى سالىستىرمالى زەرتتەۋسىز، ونىڭ شىنايىلىعىن انىقتاماي، اسىعىس جاريالانىم جاساعان جوق.
«كراسنىە ي چەرنىە» دەگەن كىتابىنداعى ب. اياعاننىڭ باستى قاتەلىگى – اقش-قا، ونداعى گۋۆەر ينستيتۋتىنا بارىپ كەلگەنىن، روبەرت كونكۆەست دەگەن «قىرعيقاباق سوعىس» يدەولوگياسىنىڭ «قاھارمانىن» كورىپ كەلگەنىن ماقتان ەتۋى. ايتپەسە وندا بەرىلگەن ماتەريالداردى ەكشەپ، ەڭ بولماسا وسى قوردايدا كوتەرىلىس بولىپ پا ەدى دەگەن سۇراقتى ايقىنداۋدان، جالپى 30-شى جىلدارداعى قازاقستاندا قانداي كوتەرىلىستەر بولىپ ەدى دەگەن ماسەلەگە قاراپايىم نازار اۋدارۋدان باستامايما!؟ گۋۆەر ينستيتۋتى قۇرىلعان كەزدەن باستاپ اقش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنا (تسرۋ) قىزمەت ەتكەن مەكەمە، سول ماقساتپەن اشىلعان. سوندىقتان ونىڭ ارحيۆىنە ايتەۋىر كادەگە جارار دەپ كسرو تۋرالى، اقش-تىڭ ەجەلگى باسەكەلەسى رەسەي تۋرالى كەز-كەلگەن ماتەريال، دەرەكتەر (ىشىندە قوقىس – «مۋسور» دا بار) جينالعان. وسمان باتىر «كوتەرىلىسى» تۋرالى جازبانى ازىرلەگەن ادام دا «ۇزىن قۇلاقتان» ەستىگەن اڭىز-اڭگىمەنى ءار نارسەنىڭ باسىن شالىپ قۇراستىرعانى كوزگە ۇرىپ تۇر. ول ەڭ الدىمەن التايدىڭ ارعى جاعىندا، كورشى ەلدە كوتەرىلىس جاساعان وسپان باتىرمەن شاتاستىرىلعانى كورىنىپ تۇر ەمەس پە؟
ال، ب. اياعان مىرزا بۇعان: «2010 ج. شىققان … «قازاقستان تاريحىنىڭ» 4-تومىنداعى … فاكتىلەرمەن سايكەس كەلەدى. ولاي دەيتىنىمىز وسى تاراۋدىڭ اۆتورلارى ج. ءابىلحوجين مەن ق. الداجۇمانوۆ جازعانداي، … شارۋا كوتەرىلىستەرى تۋرالى مالىمەتتەردى ناقتىلاي تۇسەدى» – دەپ اقتالادى. وۋ، ديرەكتور مىرزا، ول 4-تومداعى شارۋا كوتەرىلىستەرى تۋرالى تاراۋدى جازعان ق. الداجۇمانوۆ قوي، وعان ج. ابىلقوجيننىڭ قاتىسى جوق جانە وندا ەشقانداي وسمان باتىر، نەمەسە الدەبىر قورداي كوتەرىلىسى تۋرالى ەشتەڭە جازىلماعان عوي. ول دەرەكتەردىڭ ءبارى ءجۇز رەت تەكسەرىلىپ، وگپۋ – نكۆد، پارتيا جانە مەملەكەت ارحيۆتەرىنەن الىنعان. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ زەرتتەۋشى رەتىندەگى قاتاڭ ۇستانىمىم: تەك ابدەن زەرتتەلىپ، ءوزىم تەكسەرىپ كورگەن نارسەلەردى، جالپى تەك ءوزىم اينالىسقان، بىلەتىندىگىمە سەنىمدى نارسەلەردى عانا جازۋ. ال ب. اياعان بولسا، وتىرىگىن ۇستاپ الىپ، بۇلتارتپاي كورسەتىپ تۇرسا دا، مويىندامايدى!
وعان دالەل تاعى ءبىر مىسال: «تاريحقا وتىرىك جۇرمەيدى» دەگەن ماقالادا ايتىلعان قازاق اتتى اسكەر پولكى تۋرالى. ءبىز ماقالادا ول پولك 1938 ج. تاراتىلعانىن، جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەشقايسى ەشقاشان اتىلماعانىن دەرەككە سۇيەنىپ جازعان ەدىك. ب. اياعان تەكسەرۋسىز جازعانداي، بۇل پولكتە تولقۋ بولىپ، جاۋىنگەرلەرى كوتەرىلىسشىلەر جاعىنا شىقپاق تۇگىلى، قازاقستاننىڭ ءار جەرىندەگى (ونىڭ ىشىندە جەتىسۋ، وڭتۇستىك قازاقستان، ماڭعىستاۋ جانە ت.ب. وڭىرلەر بار) كوتەرىلىستەردى باسقا اسكەر كۇشتەرىمەن بىرگە وسى پولكتىڭ بولىمدەرى باسىپ-جانىشقان. ال ب. اياعان بولسا، وتىرىكتى مويىنداۋدىڭ ورىنىنا: «بۇل ۇلتتىق اسكەردىڭ قۇرامى نەگىزىنەن 1930 جىلدىڭ ورتاسىندا تاراتىلعان. ال جەتەكشىلەرى ءار جىلدارى رەپرەسسياعا ۇشىراپ، كوبى 37-ءنىڭ قۇربانى بولعان. مۇنى قايدار الداجۇمانوۆ تا جوققا شىعارمايدى» – دەپتى.
ب. اياعان مىرزا ءۇشىن قۇلاققاعىس: ارحيۆ دەرەكتەرىن بىلمەسەڭىز، ەشقاشان ەشقانداي قازاقستان مۇراعاتتارىندا جۇمىس ىستەپ كورمەسەڭىز، نەگە مۇنداي وتىرىككە باراسىز؟! پولك 1938 ج. شىڭجاننان ارنايى تاپسىرمانى ورىنداپ قايتقان سوڭ، كسرو-دا اسكەر قاتارىن قۇراستىرۋدىڭ تەرريتوريالىق ءپرينتسيپى جويىلعان سوڭ تاراتىلدى. مۇنان كەيىن قىزىل ارميادا 1941 ج. قاراشاعا دەيىن ۇلتتىق نەگىزدە قۇرىلعان اسكەري بولىمدەر بولعان جوق. مەن وسى ماسەلەمەن اينالىسقان مامان زەرتتەۋشى رەتىندە بۇل وتىرىگىڭىزگە قارسىمىن.
ال پولكتىڭ باسشىلارىنا كەلسەك، 1930 جىلعى باسشىلارىنان 1930 جىلى دا، 1937 جىلى دا ەشكىم رەپرەسسياعا ۇشىراعان جوق. مەن ماقالادا 4 ادامنىڭ 1937-1938 جىلدارى وسى پولك جاۋىنگەرلەرى ىشىنەن رەپرەسسياعا ۇشىراعانىن جازعانمىن. ولاردىڭ ەشقايسى پولكتى باسقارعان جوق. 1930 جىلى ولاردىڭ ەكەۋى ۆزۆود، ەكەۋى ەسكادرون (روتا) كومانديرى بولعاندار. 1937 ج. دەيىن ولار پولكتەن كەتىپ، اۋداندىق، وبلىستىق اسكەري كوميسسارياتتاردى باسقارعاندار. ەكەۋى 1937 ج.، ەكەۋى 1938 ج. اتىلىپ كەتكەن. سەبەپتەرى تىپتەن باسقا، «وسمان كوتەرىلىسىنە» قاتىسى جوق. ولاردىڭ ەسىمدەرى مەن ءوزىم كىرىسپە ماقالا جازىپ، باسپاعا ازىرلەۋگە قاتىسقان (1996 ج. شىققان) «ازالى كىتاپ – كنيگا سكوربي» جيناعىندا كەلتىرىلگەن. ەكەۋىنىڭ اتى ءجونىن ماقالامدا ايتقانمىن. قالعان ەكەۋىن وسى جولى دا ايتپايمىن، ىزدەپ كورىڭىز. پولكتىڭ 1930 جىلعى كومانديرى كەيىن (پولك تاراتىلاردان بۇرىن), قازان قالاسىنا قىزمەتكە اۋىستىرىلعان بولاتىن. ەسىمىن ادەيى كەلتىرمەدىك.
جالپى 30-شى جىلدارداعى كوتەرىلىستەردى باسۋعا بەلسەنە قاتىسقان 418-قازاق ۇلتتىق تاۋلىق اتتى اسكەر پولكى (رەسمي اتاۋى – ق.ا.) قۇرامىندا قازاق حالقىنا ماقتانىش بولعان كوپتەگەن ادامدار اسكەري قىزمەتتەن وتكەن. ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ ەسىمىن وتكەن جولعى ماقالادا كەلتىرگەنبىز. ولاردان باسقا دا بۇگىن ەلىمىز ەرەكشە قاستەرلەيتىن تۇلعالار بولعان. تەك وقىرمان دۇرىس ءتۇسىنسىن، ولاردىڭ ەسىمىنە قاياۋ تۇسىرمەيىك دەگەن ماقساتتا جازعان جوق ەدىك.
سىرتقى ىستەر ءمينيسترى وتىرىك قۇجات اكەل دەگەن جوق
تاريحتى وتىرىك جازۋ – قىلمىس، اسىرەسە كۇنى كەشە عانا جۇرتشىلىق باستان وتكەرگەن كەڭەستىك كەزەڭ تاريحىن وتىرىك جازساڭ، ونىڭ ۇستىنە ول وتىرىكتى ۇكىمەتتىڭ قاراجاتىن پايدالانىپ جازساڭ، بۇل قىلمىس ۇستىنە قىلمىس دەر ەدىك. ب. اياعان مىرزا ءوزىنىڭ جازعان وتىرىكتەرى ءۇشىن لاۋازىمدى ادامداردىڭ ەسىمدەرىن پايدالانىپ، اقتالعىسى كەلەدى. قاراڭىز: «ال مەنىڭ گۋۆەر ارحيۆىنە بارۋىما قاسىم-جومارت توقاەۆ (ول كەزدە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى – ق.ا.), ورتالىق مۇراعاتتىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى رىستى ساريەۆا مەن دەپۋتات نۇرتاي سابيليانوۆ ىقپال جاساعان ەدى» – دەپ جازىپتى ب. اياعان جاۋاپ ماقالاسىندا.
سوندا قالاي؟ ول كىسىلەر ب. اياعاندى اقش-تان شىن-وتىرىگىن تەكسەرمەي، وتىرىك دەرەك بەرەتىن قۇجاتتار اكەل، ءسويتىپ تاريحتى شاتاستىر دەپ جىبەرگەن بە؟ نەمەسە، قادىرمەندى رىستى حالەسقىزى (ساريەۆا) وعان ۇكىمەتتىڭ اقشاسىن وسىنداي جالعان دەرەكتى قۇجاتتار اكەل دەپ جۇمساعان با؟ اكەلگەن ماتەريالدارىن قالاي قابىلداپ العان؟ سەبەبى «كراسنىە ي چەرنىە» دەگەن كىتاپتاعى بەلگىسىز ءبىر تۇتقىننىڭ جازعانى، ت. رىسقۇلوۆتىڭ ماقالاسىنىڭ داناسى بار ەكەن دەگەن، تاعى باسقا وسى سياقتى داقپىرت ماعلۇماتتار بۇگىنگى كەڭەستىك كەزەڭ دەرەكتانۋى ءۇشىن ماڭىزدى نارسە ەمەس. ال ب. اياعاننىڭ ۇشاققا قالاي مىنگەنى، اقش-تا قالاي جۇرگەنى وقىرمان ءۇشىن دە، عىلىم ءۇشىن دە قاجەتى جوق دۇنيە.
ءبىز «تاريحقا وتىرىك جۇرمەيدى» دەگەن ماقالادا «1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق اقيقاتى» دەگەن كىتاپتىڭ حرونولوگيالىق قاتەلىگىنە نازار اۋدارعان ەدىك. سەبەبى قازاقستانداعى اشارشىلىق 1931 ج. باستالعان بولاتىن. بۇل تۋرالى ب. اياعاننىڭ قايتارعان جاۋابىنىڭ سيقىنا قاراڭىزدار: «باستاپقىدا اشارشىلىق تاريحىنىڭ مەرزىمىن 1932-1933 جىلدارمەن شەكتەۋ بىزگە دە ۇناعان جوق. بىراق كىتاپتىڭ اتاۋى وسىلاي بەكىتىلىپ كەتكەن، ونى وزگەرتۋ مۇمكىن بولمادى. تاپسىرىس بەرىلدى جانە ول ابىرويمەن ورىندالدى». قانداي «ابىرويمەن»؟
كىتاپ استانا قالاسىندا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش اشىلۋى راسىمىنە وراي ازىرلەنگەن ەكەن. بىراق ونىڭ مازمۇنىن، اتاۋىن، حرونولوگيالىق مەرزىمىن اۆتورلار، نەمەسە ونى جازعان مەكەمە ۇسىنادى. وعان كۇمان جوق. ال ەندى تاريحتى بۇرمالاپ، 1931 جىلى باستالعان اشارشىلىقتى 1932 جىلعا كوشىرگەن ب. اياعانننىڭ مىنا وتىرىگىنە جول بولسىن؟ وسى جەردە استانا قالاسى اكىمىنىڭ مادەنيەت، ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىن باسقارىپ وتىرعان ورىنباسارى ا. بالاەۆا حانىم عالىمدارعا تەرىس نۇسقاۋ بەرگەن، بەكىتكەن بولىپ شىقپاي ما؟ ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. الدە ب. اياعان باسقارعان اۆتورلار توبىنىڭ ورەسىنىڭ جەتكەنى سول ما؟ ءبىز ماقالادا بۇل ورىسشا-قازاقشا ءبىر مۇقابانىڭ ىشىندە جۇرگەن كىتاپتىڭ مازمۇنى، ونداعى ورەسكەل كەمشىلىكتەر تۋرالى ايتپاعان ەدىك. ول تۋرالى ارنايى رەتسەنزيا جازىلعان، جارىققا شىعاتىن بولار. ب. اياعان مەن تۋرالى «وكپەسىن نەگە اشىق ايتپايدى» – دەپ كىنالاپتى. بۇل كىتاپ تۋرالى پىكىرىم «Central Asia monitor» اپتالىعىندا، باسقا دا باسىلىمداردا جازىلعان. ب. اياعاننىڭ «ابىرويمەن» ورىنداعان تاپسىرماسى وسىنداي.
«ستارشي برات» اۋرۋى
«تاريحقا وتىرىك جۇرمەيدى» دەگەن ماقالادا ءبىز كەيبىر قازاق (قازاقستاندىق) عالىمداردىڭ شەتەلدىك باسىلىمدا نە جازىلسا دا قولداپ، دارىپتەي جونەلەتىن ادەتىنە نازار اۋدارعانبىزدى. اسىرەسە ساياساتپەن شىرمالعان حح عاسىر تاريحى شەتەلدىك تاريحشىلار، يدەولوگتار تاراپىنان تالاي «شابۋىلدى» باستان وتكەرگەن ەدى.ولاردىڭ قايسى دۇرىس، قايسى ورىنسىز، قايسى اقش، ۇلىبريتانيا سياقتى باتىس دەرجاۆالارىنىڭ كسرو-مەن، رەسەيمەن تايتالاسى كەزىندە قازاق سياقتى از حالىققا تاڭىلا سالدى دەگەن سۇراقتى بۇگىن تاۋەلسىز مەملەكەت مۇددەسى كۇن تارتىبىنە ەرىكسىز قويۋدا. سەبەبى ب. اياعان سياقتى كەشەگى كومسومول بەلسەندىسى مەن قىزمەتكەرى ەڭ الدىمەن «تەپكىلەپ» جۇرگەن كەڭەستىك كەزەڭ تاريحى ءبىزدىڭ ءبارىمىز باستان وتكەرگەن ءداۋىرىمىز. كسرو-مەن تايتالاستا باتىستىڭ «قىرعيقاباق سوعىس» يدەولوگياسى بارلىق جاعىنان جەڭىپ شىقتى. الايدا زامان وزگەرسە دە، باتىستىق يدەولوگيا ءوزىنىڭ بۇرىنعى ساياساتىن وزگەرتپەيدى. سەبەبى ولار ءۇشىن گەوساياسي ماقسات ءبىرىنشى كەزەكتە. باتىس يدەولوگتارى، سوعان قىزمەت ەتەتىن تاريحشىلارى ەڭ الدىمەن ستالينشىلىكتى اشكەرەلەيدى. بۇل وتە دۇرىس.
بىراق ولار سول تۇجىرىم اياسىندا بۇكىل حالىقتىڭ وتكەرگەن تاريحىن دا ءوز كوزقاراسى، تانىمى بويىنشا قاراستىرادى. ءوز ءامىرىن جۇرگىزەدى. وعان وزدەرى بەرەتىن گرانتتار جانە باسقا دا « سىياقى» قوسىلادى. وسىعان قىزىققان ءبىزدىڭ كەيبىر تاريحشىلارىمىز (ولار گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىنىڭ بارىندە دە بار) بۇرىن رەسەي (ماسكەۋ) تاريحشىلارىنىڭ ىرقىمەن جۇرسە، ەندى الىس شەتەلدىك «اعالارىنىڭ» ىقپالىنا ءتۇستى. ءبىر «ستارشي براتتىڭ» قۇشاعىنان ەكىنشىسىنە بارىپ ۇرىنعان ادەتتىڭ جاقسىلىققا اپارمايتىنى، سەبەبى شەتەلدىكتەرمەن ىستەس بولۋ ءۇشىن، ۇيرەنە ءجۇرىپ، ءوز پىكىرىڭ، ءوز رۋحىڭ، حالىق پەن مەملەكەت مۇددەسىنەن تۋىنداعان ءوز مۇددەڭ بولۋى قاجەت ەكەنىنە نازار اۋدارعان ەدىك.
ءبىز بۇلاردى بەلگىلى ءبىر فاكتىلەرگە سۇيەنىپ جازعانبىز. ونىڭ سەبەپتەرى ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ 2012 جىلى جاريالانعان جيناعىندا، «وتان تاريحى» جۋرنالىنىڭ 2013 جىلدىڭ 3 سانىندا وسى جولدار اۆتورى جازعان كەڭەستىك كەزەڭ تاريحناماسىنا ارنالعان عىلىمي تالداۋ ماقالالارىندا باياندالعان.
ءوزىنىڭ جاۋاپ ماقالاسىندا ب. اياعان «1920-30 جىلدارداعى قازاق قاسىرەتىن شەتەلدىكتەرگە جەتكىزۋ جانە ولاردىڭ دا عىلىمي وي-پىكىرلەرىن تىڭداۋ ماقساتىندا» شەتەلدىك عالىمداردى شاقىرعاندارىن ماقتانىشپەن جازىپتى. ال 2012 جىلى مامىردىڭ سوڭىندا ول «ەگەمەن قازاقستانعا» اشارشىلىق تۋرالى جازعان ماقالاسىندا يتالياندىق نيككولو پيانچيولا، فرانزۋز عالىمى يزابەل وگايون سياقتى شەتەلدىك تاريحشىلاردى دارىپتەپ، ولار 1932-1933 جىلدارداعى (اياعانشا – ق.ا.) اشارشىلىقتى زەرتتەدى دەپ قازاق تاريحشىلارىنا ۇلگى رەتىندە كورسەتىپتى. 28 قاڭتارداعى ماقالاسىندا دا وسى تاريحشىلار العا تارتىلادى. مەن 2012 جىلى جازدا ب. اياعاننىڭ وزىنە تەلەفون سوعىپ، شەتەلدىك عالىمدار ن. پيانچيولا دا، ي. وگايون دا 2000 جىلدان بەرى الماتىداعى ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنا كەلىپ (ول كەزدە وسى جولدار اۆتورى ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولاتۇعىن) ۇنەمى عىلىمي كەڭەس الىپ جۇرگەنىن، ولاردىڭ شىعارعان ماقالا، كىتاپتارىندا باسقا دا قازاق الىمدارىمەن قوسا ق. الداجۇمانوۆتىڭ دا ەسىمى ءجيى قايتالاناتىنىن ايتقان ەدىم. سەبەبى كىمنىڭ كىمنەن ۇيرەنگەنىن شاتاستىرماۋ كەرەك، بىلمەسەڭ جازبا. مەنىڭ قازاقستانداعى 1929-1931 جىلدارداعى شارۋالار كوتەرىلىسى تۋرالى ورىس تىلىندە جازعان زەرتتەۋىم دە، قۇراستىرىپ، شىعارۋعا تىكەلەيوزىم ۇيتقى بولعان «ناسيلستۆەننايا كوللەكتيۆيزاتسيا ي گولود 1931-1933 گودوۆ ۆ كازاحستانە» دەگەن قۇجاتتار جيناعى دا ولار ءۇشىن قۇندى دەرەك كوزى بولدى. 1998 جىلى قاراجات جوقتا قىسقارتىپ، ارەڭ شىعارعان وسى جيناق تا قازىر استانادا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن، ب. اياعان جانە باسقالاردىڭ «اشارشىلىق اقيقاتى» دەپ شىعارعان كىتابىنا، بايىبىنا بارماي، ءبىرجارىم بەت العىسوز جازعان اۆستراليالىق ستيۆەن ۋيتكروفتتىڭ (ر.دەۆيسپەن بىرلەسىپ) «گولود ۆ سسسر»دەگەن كىتابىنداعى قازاقستانعا ارنالعان ساناۋلى بەتتەرىنە نەگىزگى دەرەك كوزى بولعان.
شەتەلدىك عالىمدار قازاقستانداعى اشارشىلىق تاريحىن جازسا، قۇپتارلىق ءىس. بىراق ءتىلىن بىلمەسەڭ دە، بۇگىن كوزى قاراقتى عالىم وندا نە بار، نە جوق، كىمگە سۇيەنىپ جازىپتى دەگەن توپشىلاۋعا كەلۋىنە بولادى عوي. جوق، ب. اياعان ونىڭ ىشىنە قاراماعان، مەن سول زەرتتەۋلەردى قولىنا ۇستاپ كورگەنىنە كۇماندانامىن. ال، ي. وگايون دا، ن. پيانچيولا دا، ت.ب. شەتەل عالىمدارى سول ەڭبەكتەرىن شىعا سالا، اۆتوگراف جازىپ، الماتىعا كەلگەندە وسى جولدار اۆتورىنا ءوز قولدارىمەن تابىستادى. ولاردىڭ ەڭبەكتەرىندە قازاق عالىمدارىنىڭ اشارشىلىق تۋرالى زەرتتەۋلەرىنە قاتىستى جىلى ءسوز كوپ ايتىلعان. بۇل ولارمەن تەڭ دارەجەدە پىكىر الماسۋدىڭ ناتيجەسى دەر ەدىم. ءوز ماقالاسىندا ب.اياعان، م. اسىلبەكوۆ ەكەۋمىزدى، ءوزىن سىناعانشا، قازاقستاندى الەمگە تانىتپاي ما دەپتى. ال شەتەلدىك بەلگىلى عالىمدار (يتاليا، نورۆەگيا، فينليانديا، اقش، گەرمانيا، فرانتسيا، تۇركيا، قىتاي، مونگوليا ەلدەرىنىڭ) ءوز ەڭبەكتەرىندە ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمىزگە سۇيەنىپ جاتسا، رەتسەنزيا جازسا، ول قازاقستاندى تانىتقاندىق ەمەس پە؟
بۇگىنگى تاريح عىلىمىنداعى ىندەت
جالپى تاريح عىلىمىندا وسىنداي احۋال قالاي پايدا بولدى، نەلىكتەن وتىرىك تاريح جازۋ، نەمەسە ونى قالاي بولسا سولاي دالەلسىز جازۋ، عىلىمي زەرتتەۋ دەگەنگە ءمان بەرىلمەي، جالاڭ پۋبليتسيستيكاعا نەگە سونشاما بەرىلىپ كەتتىك دەگەن ساۋالدى بۇگىندە كاسىبي زەرتتەۋلىكپەن اينالىسىپ جۇرگەن، «حالتۋرا» دەگەن دۇنيەگە جانى قاس، وزدەرى عىلىمدا ەرەكشە كوزگە كورىنە بەرمەيتىن، كۇندەلىكتى ىزدەنىس سوڭىندا جۇرگەن كوپتەگەن ارىپتەستەرىمىزدەن ەستيمىز. ال مۇنىڭ جاۋابى تەرەڭدە جاتقان جوق. ءسال عانا كەيىن شەگىنىپ، 1990 جىلداردىڭ الدى-ارتىنا كوز جۇگىرتسەك، سول كەزدەگى تاريح عىلىمىنىڭ احۋالى قالاي وزگەرگەنىن بايقاۋعا بولادى. بۇل جەردە مەن مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارعىم كەلەدى: مەن ءوزىم كەڭەستىك قازاقستان كەزەڭى تاريحىمەن، دالىرەك ايتساق، 20-80 جىلدارداعى قوعامدىق-ساياسي ءومىر، ۇجىمداستىرۋ مەن اشارشىلىق، ساياسي رەپرەسسيالار، سوعىس تاريحى، ەڭبەك ارمياسى، جەر اۋدارىلعان حالىقتار، سوعىس تۇتقىندارىنىڭ تاريحىمەن اينالىسقاندىقتان، اڭگىمە تەك كەڭەستىك كەزەڭ تاريحى مەن تاريحناماسى تۋرالى بولىپ وتىر. باسقا كەزەڭدەر تاريحناماسىنداعى احۋال قانداي – ونى ءوز سالاسىنىڭ ماماندارى ايتسىن.
1980-جىلداردىڭ سوڭى – 90-جىلداردىڭ باس كەزىندە دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن كسرو-نىڭ ىرگەسى شايقالىپ، سوكپ يدەولوگياسى كۇيرەگەن كەزدە، تاريحىمىزداعى وتارشىلدىق كەزەڭدە ايتىلماي قالعان «اقتاڭداقتار»، بۇرمالاۋعا ۇشىراعان تاريحىمىز قالپىنا كەلتىرىلە باستادى. ەركىندىك قولعا تيگەن سوڭ، ءوزىمىزدىڭ جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميتەت قۇرىلىپ، ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستەر جۇمىس ىستەي باستادى. بۇرىنعى كسرو كەزىندە قويىلعان كەدەرگىلەر جويىلىپ، عىلىمعا ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى دايارلىعى بار ادامدار كەلە باستادى. ولاردىڭ اراسىندا تالانتتى، بۇگىندە ءارتۇرلى دەڭگەيدە كورىنىپ جۇرگەن عالىمدار دا بار ەدى. بۇگىنگى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنداعى نەگىزگى كۇش سولار. بىراق سولارمەن قوسا نەگىزگى نيەتى عىلىم ەمەس، عىلىمي اتاقتى عانا اڭساعاندار، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەر ديسسەرتاتسيا قورعايتىن بولدى. ءسويتىپ عىلىمنىڭ (تاريح عىلىمىنىڭ) كادىرى كەتە باستادى. عىلىمي اتاق-دارەجە العاندار ءبىر كەزدەگى اسكەردىڭ اسحاناسىنداعى اليۋمينيدەن شتامپ ارقىلى كونۆەيەرمەن شىعارىلاتىن ىدىس-اياق سياقتى كوبەيدى. سانى بار دا، ساپاسى جوق.
قازىر جوعارى وقۋ ورىندارى نە كوپ، ەڭ الدىمەن ماقالالار جيناقتارىن شىعارادى. عىلىمي كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى جاريالانادى. الىپ قاراساڭىز، اراسىندا نەبارى ءبىر-ەكى ماقالانىڭ ماتەريالى بويىنشا قايتا جازىلىپ شىققان «جاڭا» ماقالاعا تاپ بولاسىز. قازىر ينتەرنەت ارقىلى قاجەت دەرەكتەردى تاۋىپ الۋعا بولادى. ال سول ماتەريالداردان قۇراستىرا سالىنعان ماقالالاردى كورگەندە كىم-كىمنەن كوشىرىپ العان دەپ اڭ-تاڭ بولاسىز. بۇعان وتىرىك فاكتىلەر ارقىلى جالعان تاريح جازۋ، كومپيلياتسيالىق جولمەن بىرەۋدىڭ ماقالاسىن قايتا جازىپ شىعىپ، ءوز اتىن قويۋ سياقتى فاكتىلەردى قوسىڭىز.
جارايدى، تاجىريبەسى جوق جاستار ءالى ۇيرەنەدى عوي دەرمىز. ال سولاردى ۇيرەتەتىن ب. اياعان سياقتى دارداي ديرەكتور، ءارى پروفەسسور مىرزا وتىرىك جازسا، ول وتىرىگىن ستالينشىلدىكپەن كۇرەس ۇرانىمەن بۇركەمەلەپ شىعا كەلسە، قايتەسىز؟ ستالينيزممەن كۇرەس وتە قاجەت. بىراق ول تاريح عىلىمىنداعى وتىرىكتى، شالاعايلىقتى، بىلىكسىزدىكتى بۇركەمەلەيتىن قورعان بولۋعا ءتيىس ەمەس.
2012 جىلى استاناداعى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى «نۋرسۋلتان نازارباەۆ ي كازاحستانسكايا مودەل سترويتەلستۆاگوسۋدارستۆا (يستوريچەسكي اسپەكت)» دەگەن كىتاپ شىعاردى. ونى سول ينستيتۋتتىڭ عىلىمي كەڭەسى باسپاعا ۇسىنىپتى، ديرەكتورى ب. اياعان، رەداكتورى ب. اياعان، اۆتورى دا ب. اياعان. ەكىنشى اۆتورى بەلگىلى عالىم ا. اۋاناسوۆا. ءبىزدىڭ وعان ء(ا. اۋاناسوۆاعا) قويار ەش كىنامىز جوق. مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز، وسى كىتاپتىڭ 16-بەتىندە اتاقتى مۋحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي-راشيدي» ەڭبەگىندەگى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن قالاي كوتەرگەنى تۋرالى جازعان ءۇزىندىسىن ب. اياعان مىرزا ماتىنگە كەلتىرىپتى دە، «ورىس تىلىنە اۋدارعان پروفەسسور ب. اياعان» دەپ جازىپ قويىپتى. بۇل ءماتىن كەزىندە 1969 جىلى «ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ حV-XVIII ۆەكوۆ» دەگەن جيناقتا بۇگىن كوزى ءتىرى كورنەكتى قازاق تاريحشىسى ك.ا. پيششۋلينانىڭ تىكەلەي پارسى تىلىنەن اۋدارۋى ارقىلى باسىلىپ شىققان ەدى. ونى وزبەك عالىمدارى ا. ۋرۋنباەۆ، ر. جاليلوۆا مەن پ. ەپيفانوۆا دا اۋداردى. (تاشكەنت، 1990). ب. اياعان بۇل تۋرالى بىلاي دەيدى: «نا سەگودنياشني دەن سۋششەستۆۋەت نەسكولكو ۆەرسي پەرەۆودوۆ ەتوگو ترۋدا س پەرسيدسكوگو نا رۋسسكي، ا وتتۋدا نا كازاحسكي يازىك. ودناكو يمەيۋت مەستو نەكوتورىە نەتوچنوستي پري پەرەۆودە». وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ عالىم ونى ەندى قازاقشادان ورىسشاعا قايتا اۋدارادى. مۇندا بەلگىلى باسپاگەر مۇحتار قازىبەكتىڭ يسلام جەمەنەي اۋدارماسى تۋرالى باسپاسوزدە ايتقانى ەسكەرىلمەيدى. سوندا بۇل قالاي، دالدىگى شامالى قازاقشادان ورىسشاعا كەرى اۋدارىلعان ماتىندە قانداي دالدىك بولۋى مۇمكىن؟ شىعىستانۋشى مامانداردىڭ مويىنداۋىنشا (مۇنى وسى سالانىڭ بىلگىرى، پروفەسسور ا.ۋرۋنباەۆ تا مويىنداپ ايتقان) – ەڭ ءدال اۋدارما جاساعان عالىم ك.ا. پيششۋلينا. ال ەندى ەلباسى تۋرالى كىتاپتاعى وسىنداي ولقىلىققا (باسقاسىن بىلاي قويعاندا) رەسمي مەكەمە ادامدارى قالاي قاراۋى كەرەك؟ ال ونىڭ ىشىندە باسقا اۆتوردىڭ جازعانىن تىكەلەي پايدالانعان پلاگياتتىق تا قۇلاعىن قىلتيتىپ تۇر. ب. اياعاننىڭ مۇنىسى ءبىرىنشى رەت ەمەس. ول تۋرالى اڭگىمە باسقا.
قازىر جاس عالىمداردى تاربيەلەۋ، ولاردى زەرتتەۋ جۇمىستارىنا باۋلۋ ءىسى اسا ماڭىزدى ماسەلەگە اينالدى. تاريح عىلىمىنا بىلىكتى زەرتتەۋشى مامان قاجەت. ول ەڭ الدىمەن الەۋمەتتىك سالا مەن وتكەن قوعام تاريحىنىڭ وزەكتى پروبلەمالارىنا ساي ماماندانۋى كەرەك.
1950-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىندا سوعىستان كەيىنگى اش-جالاڭاش قيىندىقتان شىعا الماي جۇرگەن اعالارىمىز جەتى كلاس ءبىلىم العان سوڭ، ءارى قاراي وقۋعا مۇمكىندىك بولعان جوق، كوبىنىڭ اكەلەرى سوعىستان قايتپاعان، امالسىزدان تراكتورشىلاردىڭ ءۇش-تورتايلىق كۋرسىنا باراتىن. بىتىرگەن سوڭ، «مەحانيزاتور شيروكوگو پروفيليا» دەگەن كۋالىك الىپ كەلەتىن. سونداعىسى، كوكتەم ەگىسى كەزىندە تراكتور ايداپ، جەر جىرتۋعا، كۇزدە كومباينشى بولۋعا بەرىلگەن رۇقسات كۋالىگى ەدى. ولاردىڭ ەڭبەگى ادال، حالىقتى تويىندىردى، كيىندىردى. اراسىندا «التىن جۇلدىز»، وردەن-مەدال العاندارى دا بار. كوپشىلىگى بۇگىندە جوق، ومىردەن وزعان. بىراق 50-60 جىلدارداعى اۋىل حالقى، ونان كەيىنگىسى دە، سولارعا قارىزدار.
ال عىلىمداعى احۋال مۇلدەم وزگەشە. ءتىس دارىگەرىنە وكپە اۋرۋىن ەمدەتە المايسىز. تاريح عىلىمىندا دا سولاي، وعان كەڭ ءپروفيلدى «مەحانيزاتورلىق» جۇرمەيدى. ءبىرى ارحەولوگيامەن اينالىسسا، ءبىرى الەۋمەتتىك تاريحپەن اينالىسادى. ونىڭ ۇستىنە ولار دا عاسىرلار بويىنشا بولىنەدى. ال قازىرگى جاعدايدا ءبىر ون جىلدىق شەڭبەرىندە عانا (ب. اياعان سياقتى كومپارتيانىڭ 1976-1985 جىلدارى ستۋدەنتتەرگە پاتريوتتىق تاربيە بەرۋى سياقتى) تاقىرىپتى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ، «تاريح-ي-راشيدي» تاقىرىبىنا «اۋىز سالۋعا» بولمايدى. ارينە، ەشكىمنىڭ دە يەمدەنىپ العان تاقىرىبى جوق. بىراق ءوزىڭ بۇرىن «ماڭىنان جۇرمەگەن» تاقىرىپقا بارۋ ءۇشىن ۇلكەن ازىرلىك، ىزدەنىس قاجەت. ول جوق بولعان جەردە كۇلكىگە قالاسىڭ.
مىسالى 2011 ج. مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى «يستوريا سۋۆەرەننوگو كازاحستانا: 20 لەت نەزاۆيسيموستي. يستوريكو-دوكۋمەنتالنوە يسسلەدوۆانيە» دەگەن كىتاپ شىعارىپتى.
قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، ءارى رەداكتور ب. اياعان. وسى كىتاپتىڭ 191-بەتىندەگى «ماعجان جۋماباەۆ كريك دۋشي ۆمەستيل ۆ سۆوە پرويزۆەدەنيە «ويان، قازاق» – دەگەن ءسوزدى وقىپ، جاعامىزدى ۇستادىق. «ويان، قازاقتى» جازعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سياقتى ەدى، الدە ءبىز شاتاسىپ وتىرمىز با؟ سوندا قۇراستىرۋشى مەن رەداكتورى قايدا قاراعان؟
قازىر ينتەرنەت دومالاق ارىز جازاتىندارعا، بىرەۋدى قارالاۋعا وڭتايلى قۇرالعا اينالدى. ول ەندى اركىمنىڭ ءوز ارىنداعى نارسە. ءبىزدىڭ ايتايىن دەگەنىمىز، 28 قاڭتاردا شىققان ب. اياعاننىڭ ماقالاسىنا ينتەرنەتتە بەرىلگەن قوسىمشا پىكىرلەردىڭ بىرىندە، «ونى بارلىعى بىلەتىن كەرەمەت عالىم، ال م. اسىلبەكوۆ، ق. الداجۇمانوۆ دەگەندەر قانداي اكادەميك» دەگەن سوزدەر ءجۇر. تالاسىمىز جوق. مەن اكادەميك ەمەسپىن. ب. اياعاندى ءبارى بىلەتىنى راس. تىپتەن مەكتەپتىڭ وقۋشىسىنا دەيىن بىلەدى. مىسالى، «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» وسى جىلعى 25 اقپانداعى باسىلىمىندا «وقۋلىق ولقىلىعى ويلانتادى» دەگەن تاقىرىپپەن وسى ماسەلەگە تۇتاس بەت بەرىلىپتى. ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارتقانى، تالدىقورعان قالاسىنداعى №2 ورتا مەكتەپتىڭ 9-سىنىپ وقۋشىسى ايگەرىم وماروۆا 2013 ج. «اتا-مۇرا» باسپاسىنان شىققان ب. اياعان مەن م. مەردەنوۆانىڭ «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنداعى ەلەمەنتارلىق دورەكى قاتەلەردى كورسەتۋى بولدى. سونىڭ ءبىرى ورىستاردىڭ بۇرىن قازاقتى «كيرگيز» دەۋىنە بايلانىستى «قىرعىز اسر-ءى 1936 جىلى قازاق اسر-ءى بولىپ وزگەرتىلدى» دەپ جازىلعانى. وۋ، ب. اياعان مىرزا، بۇل قالاي؟ تاريحتا وتىرىك ايتۋ بىلاي تۇرسىن، بىلمەسەڭىز مەكتەپكە وقۋلىق جازىپ نەڭىز بار ەدى؟ بۇل 1925 ج. وقيعا عوي. ەرتەڭ ۇبت-دا سول بالالاردىڭ وبالىن كىمنەن كورەمىز؟
ب. اياعان مىرزا سوعىس تاريحىنان دا «مامان». 2012 ج. 8 مامىردا «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە ونىڭ جەڭىس كۇنىنە ارنالعان ماقالاسى جاريالاندى. وندا قازاقتىڭ ۇلتتىق 100-اتقىشتار بريگاداسى ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستا قالانى قورعاپ قالعانىن ايتىپتى. وزىنە تەلەفون شالىپ، 100-بريگادا ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاس كەزىندە ءالى دۇنيەگە كەلمەگەنىن، ول تەك 1942 ج. كۇزدە عانا مايدانعا بارعانىن، باسقا دا قاتەلىكتەرىن ايتقانىمدا ەشتەڭە ايتا المادى. ەرتەڭىنە ب. اياعان ءوزى وسى جولدار اۆتورىنا تەلەفون سوعىپ: «100 بريگادا 1942 ج. قۇرىلىپتى، كالينين مايدانىندا سوعىسىپتى، بىراق ول دا ماسكەۋ باعىتى عوي»،- دەدى. ماسكەۋ شايقاسى 1941 ج. سوڭىندا اياقتالعان. ال 100-بريگادا مولودوي تۋد وزەنىنىڭ جوعارى جاعىندا، تىپتەن ماسكەۋدەن الدەقايدا ءارى، پسكوۆقا جاقىن جەردە سوعىسقان. ەندى بۇعان نە دەرسىڭ؟
اكادەميك م. اسىلبەكوۆ، جازۋشى ع. قابىشۇلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە قاتتى سىناعان «قازاق جاۋىنگەرى ۇلى وتان سوعىسى مايدانىندا» دەگەن جيناق تا وسى سارىندا قۇراستىرىلعان. وندا دا گۋۆەر ينستيتۋتىنان اكەلىنگەن كۇماندى قۇجاتتار، باس اياعى جوق، اۆتورى بەلگىسىز ماتىندەر تالعامسىز، ەكشەۋسىز، عىلىمي تالداۋسىز ەنگىزىلە سالعان. ال جيناق زەرتتەۋ بولماسا دا، «تاريحي-قۇجاتتىق» زەرتتەۋ دەپ اتالادى. م. اسىلبەكوۆ اعامىز بۇل جيناقتىڭ كىرىسپەسىنەن عانا 12 قاتە تاۋىپتى. ونىڭ بىردە-بىرەۋىن ب. اياعان مويىندامايدى. قاتەسىن كورسەتكەن جازۋشى عابباس قابىشۇلىنا دەيىن ستالينشىلدەر دەپ كىنالايدى.
وسىنداي بىلىكسىزدىك، تاريح عىلىمىنداعى كەلەڭسىزدىك پەن جاۋاپسىزدىق كەلەشەكتە ءوز زەرتتەۋشىلەرىن تابارى داۋسىز. سوندا ولار وسىنداي قۇبىلىسقا قانداي انىقتاما بەرەر ەدى؟ بۇركىتباي اياعان ءجاي تاريحشى ەمەس، جاقتاستارى ايتقانداي، ونى ءبارى بىلەدى. تىپتەن «رەداكتسيالاردا، ۇكىمەت ۇيىندە مەنىڭ تانىستارىم وتىر» دەپ ماقتانادى. سوندا مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ال ەندى وسىنداي ء«بارىن بىلەتىن عالىم» تاريحتى قاتە جازسا، جاس عالىمدارعا وسىنداي ۇلگى بەرسە، ونى بۇگىنگى تاريح عىلىمىنداعى «اياعانشىلدىق» دەمەسكە امالىڭ جوق. قالاي بولسا دا، تاريحتى «اتتى اسكەر» شابۋىلى سياقتى تاسىلمەن ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ جازۋعا بولمايدى. بۇل بۇگىنگى تاريح عىلىمىنداعى ىندەت. ونى ەمدەۋ ءۇشىن، جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن عىلىمي ەڭبەكتەرگە قويىلاتىن تالاپتى كۇشەيتۋ كەرەك.
جاقىندا ب. اياعان باسقارعان ينستيتۋتتىڭ ءبىر جاس قىزمەتكەرى الماتىداعى جينالىستا مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى 60-تان استام كىتاپ شىعاردى دەپ مالىمدەدى. دۇرىس قوي، بىراق سولاردىڭ ساپاسىن كىم تەكسەرىپتى؟ 2013 ج. «قازاق ادەبيەتى»، «Central Asia monitor»گازەتتەرى، «وتان تاريحى»، «قازاق تاريحى» جۋرنالدارى وسى ينستيتۋتتىڭ، ونىڭ ىشىندە تىكەلەي ب. اياعاننىڭ جازعان جۇمىستارىن سىنعا العان ەدى. تىپتەن «Central Asia monitor»گازەتى 2013 ج. 7 قاراشادا «پرەۆراتنوستي يستوري» دەگەن تاقىرىپپەن ءمادي اليموۆتىڭ ۇلكەن ماقالاسىن جاريالاپ، ب. اياعان مىرزانىڭ جۇمىستارىنىڭ اتىن اتاپ جازدى. ماسەلە سول كەزدەگى مەملەكەتتىك حاتشى م. ءتاجين وتكىزگەن ماجىلىستەن كەيىن تاريح عىلىمى سالاسىنداعى احۋال، وقۋلىقتار مازمۇنى قانداي دەگەن ساۋالدان تۋىنداعان ەدى. بىراق عىلىم كوميتەتى تاراپىنان وعان ەشقانداي پىكىر ايتىلمادى. ەشتەڭە بولماعان سياقتى، ءبارى جاقسى.
P.S. ب. اياعان مىرزا 28 قاڭتارداعى ماقالاسىندا وزىنە ايتىلعان سىندى مويىنداماي، مەنىڭ جازعان ەڭبەكتەرىمدى تەكسەرەدى دەپ وكپەلەپتى. ادەتىم: ءوزىم اينالىسىپ جۇرگەن ماسەلەگە قاتىستى جاس عالىمداردان باستاپ اكادەميگىنە دەيىن نە جازدى دەپ قاداعالايمىن، كەرەگىن سولاردان ۇيرەنەمىن. بۇل «تاريحقا وتىرىك جۇرمەيدى» دەگەن قاعيدانى ساقتاۋ ءۇشىن وتە قاجەت-اق ەكەن. ب. اياعان مىرزانى دا سوعان شاقىرامىن.
ەكىنشى ماسەلە: ب. اياعان مىرزا ا. سولجەنيتسىننىڭ «كاك نام وبۋسترويت روسسيۋ؟» دەگەن ماقالاسىنا ول جاۋاپ جازعان كەزدە ءبىز ۇندەمەي قالىپپىز. بۇكىل ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ونىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى مارقۇم ماناش قوزىباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ورىستىڭ اتاقتى شوۆينيسىنە قارسى، جالعىز وعان ەمەس، بۇرىنعى بۇكىل يمپەريالىق پيعىلعا قارسى ارنايى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزگەنى، وندا تاريحشىلار عانا ەمەس، ابدىمالىك نىسانباەۆ، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ سياقتى باسقا دا گۋمانيتارلىق سالانىڭ اسا كورنەكتى وكىلدەرى بايانداما جاساعانى، ول سول كەزدەگى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ عيماراتىندا وتكەنى ب. اياعاننىڭ ەسىندە جوق ەكەن. ءوزىن عانا بىلگىش ساناعاندىعى شىعار. ال سولجەنيتسىندارعا ارناپ تاريحشىلار مارات مۇقانوۆتىڭ «ەتنيچەسكايا تەرريتوريا كازاحوۆ»، اندرەي ەلاگيننىڭ «يستوريا كازاچەستۆا كازاحستانا» دەگەن كىتاپتارىنىڭ شىققانىن، مۇرات ءابدىروۆ، نۇرسان الىمباەۆ، ەدىگە ءۋاليحانوۆ، ساتتار ءماجيتوۆ سياقتى عالىمداردىڭ ىرگەلى ەڭبەكتەر جازعانىن ول بىلمەۋى دە مۇمكىن. جەتىسۋ كازاچەستۆوسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ماتەريالداردى (ە. ءۋاليحانوۆ، م. ءابدىروۆ س. ماجيتوۆپەن بىرگە) وسى جولدار اۆتورى دا ازىرلەپ، ادىلەت مينيسترلىگىنە وتكىزگەن بولاتىن. ونىڭ ءبارى ۇمىتىلدى عوي. جارايدى، ايتەۋىر قازاققا «قورعان» بولعان ب. اياعان مىرزانىڭ سول كەزدە گازەتكە شىققان ماقالاسى ءبارىمىزدى امان الىپ قالىپتى. سوعان دا شۇكىر.
ال ب. اياعاننىڭ ءوز ماقالاسىندا مارقۇم التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ ەسىمىن ساۋداعا سالۋى ەشقانداي ادەپكە جاتپايدى.
قايدار الداجۇمانوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى
تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: اياعانشىلدىق – بۇگىنگى تاريح عىلىمىنداعى ىندەت
