قازاقستانداعى ۇيعىر دياسپوراسى
Abai.kz بۇگىن باستاپ «قازاقستانداعى دياسپورالار» اتتى جاڭا ايدار اشىپ وتىر. بۇل ايداردار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسىندا تۇرىپ جاتقان دياسپورالاردىڭ قىسقاشا تاريحىن وقىپ بىلە الاسىزدار.
ايداردى قازاقستانداعى ۇيعىر دياسپوراسىنان باستاپ وتىرمىز.
Abai.kz
|
ۇيعىرلار ەڭ كوپ ورنالاسقان مەملەكەتتەر:
قىتاي |
10,069,346 |
(2010) |
|
قازاقستان رەسپۋبليكاسى |
237,582 |
(2012) |
|
قىرعىزستان |
46,944 (1999) |
|
|
وزبەكستان |
45,800 (2000) |
|
|
پاكىستان |
3,000 (2009) |
ۇيعىرلار — ورتالىق ازياداعى كونە تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرى. قىتايدىڭ شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنىڭ جەرگىلىكتى حالقى. سونداي-اق قازاقستاندا، قىرعىزستاندا، وزبەكستاندا جانە تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە تۇرادى. جالپى سانى 8,5 ملن. ادام (2001). ءتىلى - تۇركى ءتىلىنىڭ وڭت. -شىعىس توبىنا جاتادى.
ۇيعىردىڭ اتا قونىسى ەرتە كەزدەن-اق شىعىس تۇركىستان اتالعان. 1760 ج. بۇل ولكەنى تسين يمپەرياسى جاۋلاپ الىپ، شىعىس تۇركىستان اتاۋىن سينتسزيان (شىڭجاڭ) (جاڭا جەر، جاڭا شەكارا) دەپ وزگەرتتى. كەيىننەن ولكە اتاۋى شۇار (شىڭجاڭ — ۇيعىر اۆتونوميالى رايونى) دەپ وزگەرتىلدى. قىتايلار ۇيعىردى باسقا دا مۇسىلمان ۇلىستارىمەن قوسىپ حۋەيتسزۋ، حۋەيحۋەي دەپ، كەيدە چانتوۋ دەپ تە اتاعان. موڭعولدار ۇيعىردى حوتان دەپ اتايدى. “ۇيعىر مەملەكەتى”، “ۇيعىر جازۋى”، “كونە ۇيعىر ءتىلى” دەگەن تاريحي اتاۋلار تۋرالى قازىرگى ۇيعىردىڭ ەتنوگرافياسى اراسىنداعى بايلانىس، ساباقتاستىق تۋرالى ءار قيلى پىكىرلەر بار.
ۇيعىرلار قازاقستان تەرريتورياسىنا العاش رەت 19 عاسىردىڭ سوڭىنا تامان كەلىپ قونىستانعان.
1881-83 جىلدارى قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىنا قىتايدان 40 مىڭنان استام ۇيعىر كوشىپ كەلگەن.
قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس ء وڭىرى بۇگىنگى تاڭدا ۇيعىر حالقى وكىلدەرىنىڭ ەڭ كوپ تۇراتىن جالعىز عانا گەوگرافيالىق نۇكتەسى. ولاردىڭ سانى - 237,582. ۇيعىرلار قازاقستانداعى ەڭ كوپ ساندى دياسپورا قاتارىنا جاتادى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىمەن شەكتەسىپ جاتقان قىتاي ەلىندە، ياعني، شىنجاڭ –ۇيعىر اۆتونومدى اۋدانىندا 11 ميلليونعا جۋىق ۇيعىر تۇرادى. ال، الەمدەگى ۇيعىرلاردىڭ سانى 20 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى.
قازاقستاندىق ۇيعىرلاردىڭ كوپشىلىگى الماتى وبلىسىندا شوعىرلانا ورنالاسقان. ولاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى اۋىلدا تۇرىپ ەڭبەك ەتەدى، قالعاندارى قالالاردا، باسىم كوپشىلىگى الماتىدا تۇرادى. رەسپۋبليكالىق مادەني ورتالىق تا وسىندا جۇمىس ىستەيدى. قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى قالاسىندا الەمدەگى جالعىز عانا كاسىبي ۇيعىر تەاترى جانە الەمدەگى جالعىز عانا ۇيعىر گيمنازياسى ورنالاسقان. ال رەسپۋبليكادا تازا ۇيعىر تىلىندە وقىتاتىن نەمەسە ارالاس مەكتەپتەر سانى جەتپىسكە جەتىپ جىعىلادى. ۇيعىر دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ 20 مىڭعا جۋىق جاس بۋىن وكىلى تۋعان تىلىندە ءبىلىم الادى.
رەسپۋبليكالىق ۇيعىر مادەني ورتالىعىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، قازاقستانداعى ۇيعىرلاردىڭ ء بارى دەرلىك تۋعان تىلىندە سويلەيدى. قازىر عانا تۋعان ءتىلىن مەڭگەرۋگە تالپىنا باستاعان شاعىن توپ بارى دا راس، ولار كوبىنە قالا تۇرعىندارى. ال اۋىل-اۋداندارداعى ۇيعىر دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى تەك تۋعان ءتىلىن عانا ەمەس، قازاق ءتىلىن دە جاقسى مەڭگەرگەن.
بۇگىنگى تاڭدا قازاقستانداعى ۇيعىر دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى بارلىق سالالاردا- ەكونوميكادا، ساياساتتا، مادەنيەتتە تابىستى ەڭبەك ەتىپ ء جۇر. بىرنەشە جىل بۇرىن قۇرىلعان رەسپۋبليكالىق ۇيعىر مادەني ورتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اتقارىلعان ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى، ءتىل جانە مادەنيەتتى ساقتاۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالار ادەتتەگى جۇمىس شەگىنەن اسىپ كەتكەن. قازىر ورتالىق شامالى دا بولسا مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ء بىر بولىگىن ءوز موينىنا الىپ، الماتى وبلىسىنىڭ بىرقاتار اۋىلىندا ۇيعىر ورتالىعى تارتقان دەمەۋشىلىك قارجىعا قالپىنا كەلتىرىلگەن مەكتەپتەر، اۋرۋحانالار، سۋمەن جابدىقتاۋ جۇيەلەرى بار.
ۇيعىر حالقىنىڭ تاريحى تۋرالى تولىعىراق ۋيكيپەديا، قازاقشا اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان وقىپ بىلە الاسىزدار.
