قازاقتا «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق» دەگەن اتالى ءسوز بار. ءبىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ قادىرىن جەتە ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز بە وسى؟ تۇسىنبەسەك، ەندى تۇسىنەتىن كەز كەلدى.

قىتاي رەفورماتورى دىن سياۋپين: «ماونىڭ قاتەلىكتەرىندە مەنىڭ دە ۇلەسىم بار. قاتەلەسپەيتىن ادام بولمايدى. بۇرىنعى قاتەلىكتەردىڭ ءبارىن توراعا ماونىڭ عانا اتىنا جازۋ دۇرىس بولا قويماس. سوندىقتان ءبىز وعان توتەنشە ءادىل باعا بەرۋىمىز كەرەك» دەپتى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ دا سونداي قاتەلىكتەرى بولۋ مۇمكىن، بىراق ۇلتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن ىستەگەن ۇلى ىستەرى بارىنەن باسىم تۇسەدى.  ۋكراينا تراگەدياسى مەن رەسەي فەدەراتسياسىنداعى «قىرىم مەن سەۆاستوپولدى قوسىپ الۋ» بارىسى ءبىزدى ەلباسىمىزدىڭ جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ساياساتىنا باسقا كوزبەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى. ناۋرىزدىڭ   18-ءى كۇنى  ورىس پرەزيدەنتى ۋلاديمير ۋلاديميرۇلى پۋتين قىرىم رەسپۋبليكاسىن رەسەيمەن قاۋىشتىرعان سالتاناتتى شارانى وتكىزدى. پرەزيدەنتىنەن بۇقاراسىنا دەيىن قۋانىشتىڭ كوز جاسىنا ەرىك بەردى. وسىلايشا ورىس حالقى بەرەكە مەن بىرىلككە ۇيىعان رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ  قۇشاعىنىدا  قۋانىش ءدامىن تاتتى. الىستا جۇرگەندەرى تاقىمىن قىستى. ورىس يمپەريالىق كۇش-قۋاتىنىڭ قانشالىق جوعارى ەكەندىكتەرىن الەم تاعى ءبىر تانىدى. رەسەي رەسەيلىگىن كورسەتتى؟! مىنە، بۇل پۋتين سىندى ورىس ۇلانىنىڭ ساياساتكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسقان جەڭىس. بۇكىل سلاۆياندى، تىپتەن ورىس تىلدىلەردى ەمىرەنە قۇشاقتارىنا قىساتىندىعىن كۇللى جۇرت الدىندا جاريالادى. ال ءبىز بۇل شىندىقتى ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. مويىندادىق. سۇيىندىك. قىزعاندىق! ەگەر ءبىزدىڭ قازاقستان قىتايدىڭ قولىنان التاي مەن ىلەنى نەمەسە ورىستان ورىنبور مەن ومبىنى وسىلايشا قايتارىپ السا، قالاي بولار ەدى؟ ارينە اقسارباس اتاپ، جىلاپ تۇرىپ قارسى الار ەدىك. توي جاعىن ورىستان ەكى ەسەگە اسىرار ەدى قازاق. بىرەۋلەرشە، سەزىمگە بەرىلىپ، ءبىر جاقتى كەسىم ايتۋ – تازا كۇپىرىلىك. سابىرلى دا ساليحالى ساياساتكەرلىك قاشاندا ۇلتتى داڭعىل بولاشاققا جەتەلەيتىنىن تۇسىنگەن ءجون. وعان مىسال، نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ تاعى ءوزى.

تاعى دا ەسكەرتە كەتەيىن، اقش پەن باتىستىڭ قۇدىرەتىن تىم جوعارى باعالايتىندار بىزدە وتە كوپ. شىنىمەن دە ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي، اسكەري جاقتان كۇشتى بولعاندارىمەن ولاردىڭ دا كەمشىلىكتەرى جەتىپ ارتىلادى. مادەني، ادامگەرشىلىك سالاسىنداعى ولاردىڭ قازىرگى كەلبەتى   ادامدى شوشىتادى.  بۇل تۋرالى قىتايدىڭ العاشقى توراعاسى ماۋ زىدۇڭ: «اقش قاعاز جولبارىس، قىتايعا قاۋىپ رەسەيدەن» دەگەن. اقش باستاعان باتىس ەلدەرى  الەمگە ء«تارتىپ ورناتۋشى» ەمەس، «توزاققا جەتەلەۋشى» رەتىندە تانىلا باستادى. ولاردىڭ وسىنداي شۋلى وقيعالاردى ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن مىقتاپ پايدالاناتىنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. ليبيا مەن يراققا، مىسىر مەن اۋعانستانعا  دەموكراتيا «دىڭگەگىن» مىقتاپ قاعىپ، ساعات سايىن جارىلىس بولاتىن «بەيبىتشىلىك» ورناتىپ، جۇرتتىڭ «راحمەتىن» الىپ جاتقانى بەلگىلى. ولار گاز بەن مۇنايدىڭ 40 پايىزىن ورىستان الىپ وتىرىپ، ودان باس تارتادى دەپ ويلايسىزدار ما؟ 700 ميلليارد دوللارلىق ساۋدا-ساتتىقتان باس تارتادى دەپ ويلايسىزدار ما؟

مەن بۇنى بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىن. ورىستىڭ وسىنداي كۇنگە جەتۋىنە ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ دە ىقپالى بولدى. ولاي دەۋگە تولىق نەگىز بار.

ۆ.ۆ پۋتين نۇرسۇلتان ءابىشۇلىن قۇرمەتتەدى، ۇستاز تۇتتى. مۇنى ەشكىم دە تەرىستەي المايدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ رەسەيگە «قىرىمنەن قولىڭدى تارت!» دەۋگە ناقتى گەو-ساياسي جاعدايى قاۋقارسىز. سوندىقتان، شىعىس تۇركىستان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى وسپان ءسىلامۇلىنىڭ   «ۇلت ءۇشىن سايتانمەن دە وداق بولۋعا بارۋىمىز» كەرەك دەگەن ءسوزىن قاپەرگە الساق ارتىق بولماس. 

نازارباەۆتىڭ 5 ۇلى ساياساتى

ساياسات دەگەن قيامەتتىڭ قىل كوپىرى سەكىلدى. نە وتقا كۇيەسىڭ، نە ۇجىماققا كىرەسىڭ.

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى ەڭ الدىمەن قازاق ۇلتىنىڭ جان سانىنىڭ كوبەيۋىمەن شەشىلەدى. مىنە سول ءتۇيىندى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى جاقسى ءبىلدى ءارى كورەگەندىكپەن ىسكە اسىردى. 1949 جىلى قىتاي تاۋەلسىزدىك جاريالاعاندا 450 ملن جانى سانى بولا تۇرا، «ادام سانى كوپ بولسا، اسكەر دە كوپ بولادى، ەڭبەككۇشى دە كوپ بولادى»  دەپ  جان سانىن وسىرۋگە ءمان بەرگەنىن بىلەمىز. ال ازعانتاي قازاق ءۇشىن الەمنىڭ 9-شى ۇلكەن تەرريتورياسىن ساقتاپ تۇرۋ وڭاي ەمەس ەكەنى بەلگىلى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ بۇل جونىندەگى ەڭبەگى ولشەۋسىز. مەن بۇنى «نۇرسۇلتاننىڭ 5 ۇلى ساياساتى» دەپ جىكتەپ كورسەتىپ وتىرمىن.

نازارباەۆتىڭ ءبىرىنشى ۇلى ساياساتى: ورىسى كوپ قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىن قازاعى كوپ وبىلىستارمەن بىرىكتىرۋ ارقىلى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە ساياتىن سارا ساياساتتى ىسكە اسىردى. تىپتەن اتاقتى تورعاي مەن سەمەي وبىلىستارىن قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن بولىسكە سالدى.

ەكىنشى ۇلى ساياساتى: قازاق قانداستارىن اتا جۇرتتارىنا ورالۋىنا بارلىق مۇمكىندىكتى جاسادى. تىپتەن، ولاردى ۇشاق پەن پوەزد بىلاي تۇرىپتى، كامازدارمەن تاسىعانىنا بۇكىل الەم كۋا بولدى. مىنە، بۇل ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن جاسالعان ۇلى ساياسات بولاتىن. سول ۇلى ساياساتتى سوڭعى كەزدە جوققا شىعارىپ، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى باستاعان «نۇرلى كوشتىڭ» بۇيداسىن كەسكەندەر – ۇلتىمىزدىڭ ناعىز جاۋلارى ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى.

ءۇشىنشى ۇلى ساياساتى: ورىسى كوپ ايماقتاردا قازاقتاردى كوبەيتۋ جانە گەوساياسي قاجەتتىلىك ءۇشىن استانانى اقمولاعا كوشىرۋدەي ۇلى شەشىمدى قابىلدادى جانە ونى جەڭىسپەن ىسكە اسىردى. ءوز كەزىندە بۇعان دا قانشاما ادامداردىڭ قارسى بولعانىن بىلەمىز. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءوزىنىڭ تاباندىلىعى مەن كورەگەندىگىن تاعى ءبىر دالەلدەدى.

ءتورتىنشى ۇلى ساياساتى: نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءتىل، ءدىن، ۇلتارالىق ماسەلەلەردى سالماقتى دا ساليقالى تۇردە جۇرگىزدى. مەملەكەتتىڭ ناقتى جاعدايىن نەگىزگە الا وتىرىپ، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك، ورىس ءتىلىن رەسمي ءتىل رەتىندە بەكىتۋگە ۇلەس قوسىتى. بۇل سول كەزدەگى جانە ۇزاق بولاشاققا ساياتىن سارا شەشىم بولاتىن. ال قازاقشا سويلەي الماعان، ونى ءوز دەڭگەيىندە جۇزەگە اسىرا الماۋ ءوزىمىزدىڭ جەكە كەمشىلىكتەرىمىز. سوسىن ونى قارا كۇشپەن، ءبىر جولا شەشە سالعىمىز كەلەدى. جان-جاقتىلى ويلاپ، سارالاپ وتىرىپ شەشۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنبەيمىز. قازىر قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىندا ورىستار باسىم. الدا-جالدا تىلدىك قىسىمدى سىلتاۋ ەتىپ، شۋ شىعا قالسا، نە ىستەيمىز؟ مىنە، بۇل ءبىزدىڭ نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ تاعى ءبىر كورەگەن ساياساتى ەكەنىنە دالەل.  ۋكراينا تراگەدياسى دا سونى  ءتۇسىندىرىپ وتىر. بۇل رەسەي تاراپىنان ايتىلاتىن «ورىس تىلدىلەرگە قىسىم بار» دەۋگە نەگىز جوق ەكەنىن كورسەتەدى.

بەسىنشى ۇلى ساياساتى:  بارلىق كورشى ەلدەرمەن مەملەكەتتىك شەكارا ماسەلەسىن رەتتەپ، شەشتى. ءبىزدىڭ سىرتقى شەكارامىز – تاتۋ كورشىلىك پەن ىنتىماقتاستىق شەكاراسىنا اينالدى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، پۋتين كەشەگى سوزىندە: ء«بىز 2000 جىلداردان باستاپ ۋكراينىڭ بۇرىنعى  پرەزيدەنتى كۋچما ۇسىنعان شەكارانى ءبولۋ جانە انىقتاۋ تۋرالى كەلىسىمگە زاڭدى تۇردە قول قويعان جوقپىز. ۋكراينانىڭ بۇل ۇسىنىسىن قازىرگە دەيىن سوزىپ كەلدىك ءارى فورمالدى تۇردە عانا مويىندالدى.   ال، بۇل قىرىمدى رەسەيگە قوسىپ الۋعا زاڭدىق نەگىز بولاتىن  سەبەپتەردىڭ ءبىرى» دەدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرلىقتاعى مەملەكەتتىك شەكاراسىنىڭ ۇزىندىعى —13 400 شاقىرىم. قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى شەكارا ۇزىندىعى 1782 شاقىرىم. 1999 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قۇرىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىن دەلليميتاتسيالاۋ جونىندەگى ۇكىمەتتىك كوميسسيا قىرعىزستانمەن شەكارا — 1242 شاقىرىمدى، تۇركىمەنستانمەن اراداعى شەكارا — 426 جانە وزبەكستانمەن – 2351 شاقىرىمدى قۇرايتىنىن انىقتادى. رەسەي اراسىنداعى شەكارا قۇرلىقتاعى ەڭ ۇزىن شەكارا بولىپ سانالادى، ۇزىندىعى 7591 شاقىرىم. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ وسى اتالعان ەلدەرمەن ءوزارا مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. بۇل كەلىسىمدەر ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك اۋماعى مەن ەگەمەندىك كەڭىستىگىنىڭ شەگىن ايقىنداپ، بەكىتۋ باعىتى بويىنشا قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى ايرىقشا ماڭىزدى زاڭدىق كۇشكە يە قادام بولدى.

بۇل جەردە التىنشى ۇلى ساياساتى رەتىندە «اتوم قارۋىنان ءوز ەركىمىزبەن باس تارتقانىمىزدى دا» قوسقىم كەلگەن. وكىنىشتىسى، اتى تاۋداي «حالىقارالىق كەپىلدىكتىڭ» قاجەت كەزدە رول ويناماي قالعانىن تاعى دا ۋكارينا داعدارىسى كورسەتتى.

 نازارباەۆتىڭ 5 ۇلى ساياساتىن قولداۋ مەن قورعاۋ – پارىز

مەملەكەتتىڭ ناقتى ۇلتتىق جاعدايى مەن تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايىن، الەمدىك گەوساياسي جاعدايدى كوزدەي وتىرىپ جاسالعان بۇل 5 ۇلى ساياساتتى قولداۋ مەن قورعاۋ – تاۋەلسىز قازاقستان مەن ۇلتتىڭ بولاشاعىن قورعاۋ ءارى بۇكىل  قازاقتىڭ ورىنداۋعا ءتيىستى پارىزى دەپ بىلەمىن.  ادام سانىنىنىڭ كوپ بولۋى مەن بەلگىلى ءبىر ايماقتا ۇلتتىڭ سانىنىڭ باسىم بولۋى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ باستى كەپىلى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى اقش باستاعان باتىس ەلدەرىمەن، قىتايمەن، اراب-تۇركى ەلدەرىمەن تەڭ دارەجەلى ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتۋ ارقىلى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ مۇمكىندىگىن كەڭەيتتى.

ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن، ءدال قازىر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك وتە ماڭىزدى. ال ونىڭ ەڭ ماڭىزدى ءتۇيىنى قازاقتىڭ جان سانىن بارىنشا ءوسىرۋ مەن تارىداي شاشىلعان قانداستارىمىزدى اتاجۇرقا جيناۋ. بارلىق كورشىلەرمەن بەيبىت، دوستىق بايلانىس ورناتۋ. تاعى دا ايتايىن، «قازاق كوپ بولسا اسكەر دە كوپ بولادى، ەڭبەككۇش تە كوپ بولادى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تە كەپىلدەنەدى، ەكونوميكا دا وركەندەيدى».

ورىس پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ وسى كورەگەن ساياساتىن رەسەي ەلىندە جۇيەلى قولداندى ءارى جەمىستى تۇردە جالعاستىردى. قازىر نازارباەۆ نۇرسۇلتاننىڭ بەدەلىن،  كورەگەندىگى مەن كەمەڭگەرلىگىن بۇكىل الەم مويىندادى. قازاقتا «ۇلكەن پىشاق ۇيالسا دا وتەدى» دەگەن ماقال وسىندايدا ايتىلسا كەرەك. سول ۇلكەن پىشاق  قاشاندا وتكىر. تەك ەلباسىمىزدىڭ ماڭايىنداعىلاردىڭ ءوز دەڭگەيلەرىندە ونى تۇسىنبەي كەدەرگى جاساپ باعاتىنى اندا-ساندا كورىنىپ قالادى.  جەمقورلىق پەن ساتقىندىق ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.

ۇرانشىلدىق، جالپاق ۇلتشىلدىق ول – جارعا جىعادى. قايتا ناقتى ءىس-ارەكەتىمىز، ەڭبەگىمىز بەن سابىرلىلىعىمىز، ساياساتكەرلىگىمىز ارقىلى وتان سۇيگىشتىگىمىزدى دالەلدەۋىمىز كەرەك .  

قازاقستاننىڭ ەلى بەيبىت، ۇلتتارىنىڭ ىنتىماعى جاراسقان، ساليحالى ەلگە اينالعانىن كوردىك. دەسەدە نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ سول ساياساتتارىنا كەدەرگى جاساپ، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا قاستاندىق جاساپ جاتقان ادامدار دا از ەمەس. ءبىز كەشكە دەيىن بالە-جالانى پرەزيدەنتكە جاۋىپ، قۇر سوزبەن داۋرىققانشا، ەلباسىمىزدىڭ قاسىنان تابىلىپ، سول قاسكويلەردىڭ جولىن كەسۋىمىز كەرەك. بىرىگە وتىرىپ پرەزيدەنتتى قولداۋىمىز، جۇمىلا جۇك كوتەرۋىمىز كەرەك. مىسالى وتكەن جىلى عانا قانداستارىمىزدىڭ اتا جۇرتقا ورالۋىنا كەدەرگى جاسايتىن زاڭدىق وزگەرىستى پارلامەنت پەن ۇكىمەت قابىلداتتى. سوندا ءبىر قازاق دەپۋتاتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ 2011 جىلعى العا قويعان «2012-2013 جىلدارى 20-30 مىڭ وتباسىن كوشىرىپ اكەلۋ كەرەك» دەگەن تاپسىماسىنا ءمان بەرىپ قاراعان جوق.  دەپۋتاتتارىمىز بەن ۇكىمەت باسشىلارىمىزدىڭ بۇل قىلىعى تاريحي ماسقارالىققا اينالىپ، ۇلتىمىزعا جاساعان قاستاندىق ەكەنىن، مىنە، ۋكارينا تراگەدياسى ءتۇسىندىردى. ەندى پارلامەنت تە، ۇكىمەت تە ەسىن جيسىن. جۇمساق ورىندىق پەن مانساپتىڭ قامى ءۇشىن ۇلتتىڭ بولاشاعىن ساتۋداي اۋىر ساتقىندىقتان ارىلاتىن كەز كەلدى. ءبىزدىڭ باسىمىزعا ءتونىپ كەلە جاتقان ناۋبەتتىڭ بەتىن بىرىگە وتىرىپ، نۇرسۇلتانداي ۇلى ساياساتكەرىمىزدى قولداي وتىرىپ قايتارۋىمىز كەرەك.

ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى اۋىر تاعدىرىمىزعا دا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ەس قاتتى. ەندى الدا بولاتىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ كەزىندە دە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءوز كورەگەندىگىن كورسەتەدى دەپ سەنەمىن. ەلباسىمىز ءوزى باستاعان «نۇرلى كوشىن» قايتا جالعايدى دەپ تە سەنەمىن ءارى شىن جۇرەكتەن تىلەيمىن. ال ءوزىم ءتىرى بولسام نۇرسۇلتاننىڭ قاسىنان تابىلامىن، قولدايمىن، جان بەرىپ قورعايمىن!

Abai.kz