قازاق مەملەكەتتىلىگى جانە ونىڭ تاريحى قاي زاماندا دا زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان تىس قالعان ەمەس. كەشەگى رەسەي يمپەرياسى تۇسىندا اتالعان ماسەلە ورىس تاريحىنىڭ اياسىندا، ونىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە قاراستىرىلدى. سايكەسىنشە الاساپىران زامانداعى قازاقتاردىڭ تاريحى بۇرمالانىپ، رەسەيدىڭ ازيانى وتارلاۋ جولىنداعى ساياساتى جىمىسقى بۇركەمەلەندى. 1832 جىلى جاريالانعان ەڭبەگىندە-اق ا.ي.لەۆشين قازاقتاردىڭ  XVII عاسىردىڭ سوڭىندا باتىسىندا ەدىل قالماقتارى، سولتۇستىگىندە باشقۇرتتار مەن ءسىبىر كازاك-ورىستارىنىڭ، شىعىستا  ونىڭ قاۋىپتى جاۋى جوڭعارلاردىڭ شاپقىنشىلىعىنا ۇشىراعانىن جازا كەلە، «قازاقتار تەك قانا ۇلى پەتردەن كومەك كۇتە الاتىندىعىن العا تارتىپ»، تاريحي جاعدايدا قازاقتاردىڭ بولاشاق تاعدىرىن الىپ ەل رەسەيمەن بايلانىستىرعان-دى   [لەۆشين ا.ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي. -الماتى: سانات، 1996. -س.166]. مۇنداي ساياسات كەيىنگى ورىس زەرتتەۋشىلەرى ل.مەيەر، ا.ي.دوبروسمىسلوۆ ەڭبەكتەرىندە دە جالعاسىن تاپتى [مەيەر ل.كيرگيزسكايا ستەپ ورەنبۋرگسكوگو ۆەدومستۆا. –سپب.: تيپ. ە.ۆەيمارا ي ف.پەرسونا، 1865. -288 س.;  دوبروسمىسلوۆ ا.ي. تۋرگايسكايا وبلاست. يستوريچەسكي وچەرك. ت.ءى-ءىىى. –تۆەر: تيپو-ليتوگرافيا پ.ن.جارينوۆا، 1898. -358 س.]. كەڭەستىك زاماندا وسى ساياسات ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشىرادى دەۋ قيىن. ويتكەنى الاش زيالىلارى كوتەرگەن قازاق مەملەكەتتىلىگى، ونى ساقتاۋ جولىنداعى ۇلت ازاتتىق قوزعالىستار تاريحى، وتكەن عاسىرلارداعى تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتتەرى ماسەلەلەرى كەڭەستىك جۇيە تالابىمەن ولشەنە باستادى. 1949 جىلى قازاق مەملەكەتتىلىگى ماسەلەسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرگەن ە.بەكماحانوۆ ءوزىن سىناۋشىلارعا:  «موي كريتيكي دوشلي دو تاكوگو ابسۋردا، چتو وني گوتوۆى وتكازات كازاحام ۆ ناليچي ۆ يح يستوري گوسۋدارستۆەننوستي، دەماگوگيچەسكي ۋتۆەرجدايا، چتو كازاحي پولۋچيلي سۆويۋ گوسۋدارستۆەننوست تولكو پوسلە وكتيابرسكي رەۆوليۋتسي. پو يح پونياتيۋ، كازاحسكي نارود، جيۆشي نا وگرومنوي تەرريتوري ي يمەۆشي ەكونوميچەسكۋيۋ ي كۋلتۋرنۋيۋ وبشنوست، جيل ۆنە گوسۋدارستۆا، كاك امورفنايا ماسسا»، - دەگەن ءومىرىن قاتەرگە تىگە باتىل  جاۋاپ بەرگەن بولاتىن [بەكماحانوۆ ە. ستەنوگرامما // سوچينەنيا ۆ سەمي توماح. ت.6. –پاۆلودار: ەكو عوف، 2006. -س.299].

        ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى عانا حالقىمىزدىڭ نەگىزگى مەملەكەتتىلىك ماسەلەسىنە تاريحي شىندىق تۇرعىسىنان قاراۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇل باعىتتا قازاق تاريحشىلارى ح.ءابجانوۆ،  ز.قينايات، ب.كارىباەۆتاردىڭ پىكىرلەرى قۇندى.

         سونىمەن قازاق مەملەكەتى ءوز باستاۋىن  ۇلان-بايتاق ەۋرازيا ارالىعىن ەركىن جايلاعان تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ەركىمەن، تاعدىر ورتاقتىعىمەن، رۋحاني بىرلىگىمەن، اۋمالى-توكپەلى زاماندا ۇرپاقتار ۇيلەسىمدىلىگىمەن دۇنيەگە كەلدى. مەملەكەت ەشقاشان نەگىزى، تامىرى جوق جەردە پايدا بولمايتىنىن ەسكەرسەك، قازاق مەملەكەتى ساق، عۇنداردىڭ زاڭدى مۇراگەرى تۇركى تىلدەس حالىقتار قۇرعان قاعاناتتار، قىپشاقتار يەلىگى، اق وردانىڭ جالعاسى بولدى. ول قازاق اتاۋىمەن العاش رەت پايدا بولعان مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. 1465-1466 جىلدارى قۇرىلعان قازاق مەملەكەتى - ۇزاق جىلعى تابيعي دامۋدىڭ زاڭدى ناتيجەسى.  تاريحشى زاردىحان قيناياتۇلى: «ال قازاق مەملەكەتى، قازاق ۇلتى-جوشى ۇلى­سىنىڭ اسكەري سول قاناتى، اق وردا داۋى­رىندە «الاش ەلى»، بيلەۋشىسى ورىس حان – «الاش حان» اتاندى. «الاش» اتاۋى- قازاق اتاۋىنىڭ تىكەلەي بالاماسى. بۇل مەن اش­­قان جاڭالىق ەمەس، ونى قادىرعالي جا­­لايىر، ش.ءۋاليحانوۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كو­پەەۆتەر الدەقاشان ايتىپ كەتكەن. بۇل تۋرالى پارسى، موڭعول، ورىس دەرەكتەرىندە جەت­كىلىكتى ماتەريالدار بار. بىراق قازاق حاندىعى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى دا، سوڭ­­­عىسى دا ەمەس. ساق، ءۇيسىن داۋىرىنەن باس­تاپ، بۇگىنگە دەيىن ءوسىپ-ءونىپ كەلگەن دي­نا­ميكالىق قۇ­بىلىس»، - دەپ تۇيىندەگەن-ءدى [زاردىحان قيناياتۇلى: «الاش» – قازاق اتاۋىنىڭ تىكەلەي بالاماسى» //  MINBER. ۇلتتىق ينتەرنەت گازەتى. -2013. -2 ناۋرىز]. سونىمەن قازاق مەملەكەتى قاينار باستاۋىن بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسىن سوناۋ كونە زاماننان كوشىپ قونىپ، تۇراقتى مەكەنگە اينالدىرعان تايپالاردان، ولار قۇراعان مەملەكەتتەردەن الادى.

      مەملەكەتىمىز ءتۇرلى تاريحي جاعدايلارعا قاراماستان، بىزدىڭشە، ءوزىنىڭ بىرتۇتاستىعىن 1780 جىلى قازاقتىڭ اعا حانى (باس حانى دەۋىمىزگە دە بولادى-ءا.م.) ابىلاي حان قايتىس بولعانعا دەيىن تولىق ساقتادى. ابىلايدان كەيىن عانا رەسەي وتارلاۋ جوسپارىن باتىل جۇرگىزۋگە كىرىستى. ورىس اسكەرلەرى اشىقتان-اشىق كىشى ءجۇزدى ويراندادى، حاندىق باسقارۋ جۇيەسىن جويۋعا باتىل كىرىستى، ورتا ءجۇز حانى ءۋاليدىڭ سوڭىنا اسكەر سالدى، وعان قارسى ءوز جوسپارىمەن ورتا جۇزگە بوكەيدى حان سايلادى. مۇنىڭ ءوزى «بوداندىق» قىسىمىنىڭ جاڭا كەزەڭىنىڭ باستالعانىن انىق دالەلدەدى. ونىڭ ارتى اشىقتان-اشىق نۇرالى حاننىڭ ۋفا قالاسىنا، ارىنعازى حاننىڭ كالۋگا قالاسىنا جەر اۋدارىلۋىنا، سىرىم، يساتاي، ماحامبەت باتىرلاردىڭ، كەنەسارى حاننىڭ، ناۋرىزباي سۇلتاننىڭ ولىمىنە ۇلاستى، سوڭى قازاق مەملەكەتىنىڭ ورىس يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنىنا زورلاپ ەنۋىنە اكەلدى. سوعان قاراماستان حالقىمىزدىڭ بويىنداعى ازاتتىق رۋحىن، جارقىن بولاشاققا ۇمتىلىسىن وتارشىلار وشىرە المادى.

      بىزدىڭشە، ءاۋ باستان قازاق مەملەكەتى دالا دەموكراتياسىنىڭ ۇلگىسىمەن قۇرىلدى. ول ساياسي-ەكونوميكالىق ەگەمەندىكتى ساقتاعان قازاق رۋلارى، ولار قۇرعان رۋلار فەدەراتسياسى، ودان ءارى تايپالىق كونفەدەراتسيالار وداعىمەن ەرەكشەلەندى. كونفەدەراتسيالار وداعى – ۇلى، ورتا، كىشى جۇزدەردەن قۇرالعان حالىق كەڭەسىنە، قۇرىلتايعا توعىستى. حالىق كەڭەسىندە ۇلت ماسەلەسى، تۇتاس ەلدىكتى ساقتاۋ، جايىلىم ماسەلەلەرى تالقىلاندى. ءXVIIى عاسىرداعى قازاقتار جايىمەن جاقسى تانىس پ.رىچكوۆ: «قازاق رۋلارى ەمىن-ەركىن كوشىپ جۇرەدى، باستارى سىرتتان جويقىن قاۋىپ تونگەندە، نەمەسە ولجاعا اتتانعاندا عانا قوسىلادى»، - دەپ انىقتاعان-دى [رىچكوۆ پ.ي. يستوريا ورەنبۋرگسكايا (1730-1750). –ورەنبۋرگ: تيپو-ليتوگرافيا يۆ.يۆ.ەۆفيموۆسكوگو-ميروۆيتسكوگو، 1896. -س.36].  قازاق تاريحىندا تاۋكە حان زامانىنداعى سايرام ماڭىنداعى مارتوبە، كۇلتوبە، 1710 جىلعى ارال تەڭىزى ماڭىنداعى قاراقۇم، 1729-1730 جىلعى ورداباسى جيىندارى تۋرالى مالىمەتتەر ساقتالعان. حالىق كەڭەسىندە ەل سەنىمىن اقتايتىن حاندىق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تىرەگى، ونىڭ باسشىسى اعا حان كوپشىلىك داۋىسپەن سايلاندى. بۇل ارادا  1767 جىلى 14 جەلتوقساندا ابىلاي حاننىڭ ومبى اكىمشىلىگىنە جولداعان حاتىنداعى قازاقتى باسقارعان اعا حاندار تۋرالى «مەنىڭ اتا-بابالارىم باراق حان، جانىبەك حان، جادىك حان، شىعاي حان، ەسىم حان، جاڭگىر حان، تاۋكە حان، بولات حان، قايىپ حان، ابىلقايىر حان، ابىلمامبەت حان، ولاردان سوڭ ەندى مەن ابىلاي حانمىن» دەگەن جولداردى اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز  [ريسسم. 122 ق.، 122/2 ت.، 1766-1769, 18 ءىس، 189 پ.]. ارينە، تىزىمدە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ، قالىپتاسۋ كەزەڭىندەگى كەرەي، قاسىم، تاۋەكەل حاندار اتالماعانىمەن ولاردىڭ قازاق تاريحىنداعى سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى تاريحي دەرەكتەردە تولىققاندى حاتتالعان. ءبىز ءۇشىن وسى دەرەكتىڭ ماڭىزدىسى العاش رەت اعا حانداردىڭ رەتىمەن كورسەتىلۋى جانە ونىڭ ابىلاي اتىنان جازىلۋى دەر ەدىك. تاريحىمىزدا اعا حاندارمەن قاتار ولارعا باعىنعان كىشى حاندار دا بولعان. ءبىر عانا XVIII عاسىرداعى اتى تاريحتا قالعان ۇلى جۇزدەگى جولبارىس، ورتا جۇزدەگى سامەكە، كوشەك، كىشى جۇزدەگى نۇرالى، باتىر، قايىپ جانە وزگە دە حاندار، ءسوز جوق، اعا حاندارعا باعىنعان. بۇل ارادا كەيبىر عالىمدار جازعانداي، قازاق تاريحىنداعى ۇلى، ورتا جانە كىشى جۇزدەر «ۇشەۋى ءۇش مەملەكەت بولعان» ەمەس [ناسەنوۆ ب. قازاقتا ءجۇز بولماعان // ناسەنوۆ ب. XVIII توم-XXXIII كىتاپ. ابىلقايىر حان ء(ىىى تاراۋى). ماسكەۋ مۇراعاتتارى سويلەيدى. سانكت-پەتەربۋرگتىڭ كىتاپحاناسى سايرايدى. –الماتى-نوۆوسيبيرسك، 2011. -11 ب.].   بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. XVIII عاسىردا قازاق حالقى بىرلىگى مەن ىشكى تۇتاستىعى ارقىلى عانا انتالاعان كورشىلەرى – رەسەي باعىتتاعان قالماق، باشقۇرت، ورىس-كازاكتاردان، جوڭعاردان، پارسىدان، قىتايدان، وڭتۇستىكتەگى حاندىقتاردان امان قالدى. قىتاي مۇراعاتىنان تابىلعان 1762 جىلعى قايىپ، باتىر، نۇرالى حاندار حاتىن جاريالاپ سارالاعان باقىت ەجەنحانۇلى: «بيلەۋشىلەردىڭ دانىشپاندىعى مەن پاتريوتتىعىنا ءتيىستى باعاسىن بەرۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ ديپلوماتيالىق جولداۋ حاتتارى ء«بىز، قازاق بيلەۋشىلەرى ءوز باستاۋىمىزدى شىڭعىس حاننان الامىز»; «قازاق حالقى ءۇش جۇزگە بولىنگەنىنە قاراماستان، ءبىز بارلىق قۋانىش پەن قيىندىقتى بىرگە بولىسەمىز» دەگەن جالعىز عانا جوعارى يدەيامەن سۋعارىلعان ەدى.  حاندار مەن سۇلتاندار ءوز كۇشتەرىنىڭ ءبىر عانا نارسەدە – قازاق ەلىنىڭ بىرلىگىندە ەكەنىن وتە جاقسى ءتۇسىندى»،-دەگەن پىكىرلەر ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك تۇسىنىگىمىزدى ءسوزسىز كەڭەيتە تۇسەدى [ەجەنحانۋلى ب. زاپيسكي تسيانلۋنسكوگو چينوۆنيكا // كازاحستانسكايا پراۆدا. -17 مايا.-2013]. بۇل ارادا اعا حاندارعا لايىقتى باعاسىن بەرەتىن ۋاقىت جەتكەندىگىن اتاپ وتەمىز. اعا حانداردىڭ ءوزى كىشى حاندارمەن، رۋ، تايپالاردى باسقارعان بي، سۇلتاندارمەن، مەملەكەتتىك قۇرىلىمداعى باتىر، جاساۋىل، تولەنگىتتەرمەن، مۇسىلمان ءدىني وكىلدەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدى. بيلەۋشىلەردىڭ ءوزى ەلدەن بولەكتەنە المادى، حالقىنا تاۋەلدى بولدى. تاۋكە حان سارايىندا بولعان ورىس ەلشىسى ۆ.كوبياكوۆتىڭ «قازاقتار ءوز بەتتەرىمەن جۇرەدى، ال تاۋكە حاننىڭ ءتىلىن ازداپ قانا الادى» [يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح. پوسولسكيە ماتەريالى رۋسسكوگو گوسۋدارستۆا (XV-XVII ۆۆ.). توم I. –الماتى: دايك-پرەسس، 2005. –س.431]،  ال ابىلقايىر حاننىڭ «حاننىڭ تەك حان اتاعىنان باسقا ەشتەمە جوق، قولىندا بيلىگى جوق، مالدىڭ اراسىندا ءومىر سۇرگەندەي...» [كرو، س.53 ] دەگەن سوزدەرى قازاق ومىرىندەگى حالىق پەن بيلەۋشىلەر اراسىنداعى نازىك قارىم-قاتىناستى اشا تۇسەدى.

     ەندىگى ۇلكەن ماسەلە قازاق مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ساياساتتاعى كوپۆەكتورلى ۇستانىمى. بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى، بىزدىڭشە، ءوز باستاۋىن وتكەن تاريحتان الادى. وعان قازاق حالقىنىڭ ەۋرازيانىڭ ورتاسىندا ورنالاسىپ، الەمدىك مەملەكەتتەر – رەسەي مەن قىتاي ءتارىزدى ءىرى مەملەكەتتەرمەن كورشىلەس بولۋىمىز اسەر ەتتى. سوناۋ XVII-XVIII عاسىرلاردا قازاق مەملەكەتى ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ماقساتىندا  رەسەي مەن قىتايدان باسقا وزىمەن كورشىلەس يران، اۋعانستان يمپەريالارىمەن دە بايلانىس ورناتتى. ءوز شەكاراسىن قورعاۋ، كەڭەيتۋ ماقساتىندا جان بەرىپ، جان الىستى. قازاقتاردىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىنىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە 1731 جىلعى قازاق-ورىس كەلىسسوزدەرىن اتاۋعا بولادى. ابىلقايىر حاننىڭ وسى ءبىر ساياساتىن رەسەيمەن جاسالعان ۋاقىتشا كەلىسىم رەتىندە قاراعان دۇرىس. رەسەيدە ساقتالعان حاننىڭ حاتىن تاريحشى ا.يسين 2001 جىلى اباي جۋرنالىنىڭ №2 سانىندا «ابىلقايىر حاننىڭ حاتىن قالاي وقىعان دۇرىس؟» اتاۋىمەن قايتادان اۋدارىپ، جاڭا ماتىندە ۇسىنعانىمەن تاريحشىلار اراسىندا ەلەنبەي، عىلىمي اينالىسقا كەڭىرەك ەنبەي قالدى.  سوندىقتان ابىلقايىر حان، ونىڭ جانىنداعى تاريحي تۇلعالار اتىنان جازىلعان تۇپنۇسقا حاتتاردى قازاقستاندىق ماماندارعا ارنايى اۋدارتۋدى قولعا العان ءجون. ويتكەنى حاننىڭ كەيىنگى بارلىق ارەكەتتەرى ورىس ساياساتكەرلەرى تىقپالاعان «بوداندىق» قامىتىنان مۇلدەم الشاق ەكەنىن دالەلدەيدى. ابىلقايىر حاننىڭ رەسەيگە قاراتىپ:  «مەنى قان مايداندا جاۋلاپ العان جوقسىڭ، «ورىس بوداندىعىن» ءوز ەركىممەن قابىلدادىم، تۇركىستانعا كوشىپ كەتسەم، ورىس ۇكىمەتى مەنى قايتارا المايدى»، - دەپ جار سالۋى [ەسماعامبەتوۆ ك. العى ءسوز. ابىلقايىر حان: اڭىز بەن اقيقات // ابىلقايىر حان. جيناق. قۇراستىرعان ك.ەسماعامبەتوۆ. – الماتى: «ارىس»،  2004. -16 ب.]، ەدىل قالماقتارى، جايىق كازاك-ورىستارىمەن سوعىستارى، باشقۇرتتاردى وزىنە قوسۋعا جانە ولارعا قازاقتان حان سايلاۋعا كۇش سالۋى، يران شاحى نادىرمەن 1742-1746 جىلدارداعى ءوزارا ەلشى الماسۋلارى، 1746 جىلى نادىرگە «ورىستار جاعىنان قىساستىققا ۇشىراعان شاقتا پانالاۋ ءۇشىن بەسقالا قالاشىعىن بەرۋدى»  سۇراپ حات جازۋى [مۇقتار ءا. ابىلقايىر حان جانە ءنادىر شاح // وتان تاريحى. -2012. -№1. -76-77 ب.]،  وسى ارالىقتاعى جوڭعار مەملەكەتىمەن قۇداندالى بولۋ ساياساتى،  ونى جالعاستىرعان ابىلمامبەت، ابىلاي حانداردىڭ رەسەيمەن بايلانىستى ۇزبەي  قىتايمەن، اۋعانستانمەن ەلشىلىك الماسۋلارى، ءوزارا ءتيىمدى ساۋدا-ساتتىقتى دامىتۋى قازاقتىڭ اعا حاندارىنىڭ تاۋەلسىز ساياساتىن ايقىندايدى [مۇقتار ءا. تاريح ايدىنىنداعى تۇلعالار. عىلىمي ماقالالار جيناعى. 2-ءشى كىتاپ. –الماتى: «ارىس»، 2013. -101,113,134 ب.]. اعا حاندار ابىلمامبەت، ابىلايدىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىن ءجۇز حاندارى تولىقتاي قولدادى دەۋىمىزگە بولادى. ابىلايدىڭ 1757 جىلى قىتاي گەنەرالدارىنا: «مەن ورتا ءجۇزدىڭ حانىمىن. كىشى ءجۇز بەن ۇلى ءجۇزدى دە مەنىڭ تۋمالاس باۋىرلارىم بيلەيدى»، - دەگەن پىكىرىنىڭ ءوزى ىشكى تۇتاستىقتى بىلدىرەدى [100 قۇجات. (قازاق حاندىعى مەن چيڭ يمپەرياسى اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا بايلانىستى قۇجاتتار). –الماتى: «سانات»، 1998. -176 ب.]. ولاي بولسا وتكەن تاريحىمىزدى جازۋعا ەرەكشە ىقپال جاساعان 1731 جىلعى ابىلقايىر حان باستاعان، كەيىن ونى ابىلمامبەت، ابىلاي حاندار جالعاستىرعان قازاق-ورىس كەلىسسوزدەر تاريحىن وتارلاۋشى رەسەي كوزقاراسىمەن ەمەس، جاڭاشا ۇلتتىق پايىممەن سارالايتىن ۋاقىت جەتتى. كەزىندە ورىس تاريحشىسى، اكادەميك ن.ي.ۆەسەلوۆسكي قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى تاريحىن زەرتتەي كەلە: «كوشپەندىلەردىڭ كەلىسىم تۋرالى تۇسىنىكتەرىنىڭ ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەن الدەقايدا ايىرماشىلىعى بار. ولار ءۇشىن بوداندىق دەگەنىمىز، ەشكىمدى بەلگىلى ءبىر مەملەكەتكە ەشتەڭەگە مىندەتتەمەيتىن، سونداي-اق قازاقتاردىڭ پايداسىنا شەشىلگەن ساۋدا-ساتتىقتىڭ ءبىر كەلىسىمى سياقتى اسەر ەتتى» [ۋنكوۆسكي ي. پوسولستۆو ك زيۋنگارسكومۋ حۋن-تايچجي تسەۆان رابتانۋ كاپيتانا وت ارتيللەري يۆانا ۋنكوۆسكوگو ي پۋتەۆوي جۋرنال  ەگو زا 1722-1724 گودى. دوكۋمەنتى، يزدانيە س پرەديسلوۆيەم ي پريمەچانيەم ن.ي.ۆەسەلوۆسكوگو. -سپب. 1887. -س.4] دەسە، ال اكادەميك ۆ.ۆ.بارتولد: «ورتا ازيا بيلەۋشىلەرى «بوداندىقتى» كۇشتىنىڭ السىزگە قامقورلىق جاساۋى دەپ ەسەپتەدى. ولار ونى تەك قانا ءتيىمدى مامىلە رەتىندە قابىلداپ، سول كەزەڭدە مويىندارىنا ەشقانداي دا مىندەتكەرلىكتى العان جوق»، - دەگەن قورىتىندى جاساعان [بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا ءىح ت. -C. 405]. ورىس عالىمدارى پىكىرلەرىن ە.بەكماحانوۆ  قازاق ەلىنىڭ رەسەيگە باعىنىشتىلىعىن اعانىڭ ىنىگە قامقورلىعى ىسپەتتەس دەي كەلە، «رەسەي پاتشاسى اننا يوانوۆنانىڭ  ىرگەتاسىندا «بودان بولۋ» («پوددانستۆو»)  دەگەن تەرمين قولدانىلعان. XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى قازىرگىدەن بولەك. ول كەزدە «پوددانستۆو» دەگەن ءسوزدى قامقورلىق دەپ تۇسىنگەن، ياعني بۇل ءسوزدى وزىنە قاراتىپ الۋ نەمەسە وتارلاۋ دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك»، - دەپ ورىندى ەسكەرتكەن-ءدى [بەكماحانوۆ ە.ب. سوبرانيە سوچينەني ۆ سەمي توماح. توم 3. (پريسوەدەنينيە كازاحستانا ك روسسي). پاۆلودار: توو نپف «ەكو»، 2005. –س. 189]. تاريح قازاقتاردىڭ بولاشاق ءۇشىن قانشا قىمباتقا تۇسسە دە، رەسەيمەن وسىلايشا كەلىسىمگە كەلگەنىن، ول ارقىلى سولتۇستىك پەن باتىسىمىزداعى جايىلىمداردى يەلەنگەنىمىزدى، ازيادا ءىرى يمپەرياعا اينالعان پارسى شاحى نادىرمەن ەلشى الماسقانىمىزدى، جوڭعاريانى جەر بەتىنەن جويعان قىتايدىڭ دا ءتىلىن تابا بىلگەنىمىزدى، وعان قارسى اۋعان شاحى احمادتى دا پايدالانىپ، مۇسىلماندار وداعىن قۇرعانىمىزدى، وسىنداي باتىل شەشىمدەر ارقىلى يمپەريالار اراسىندا ءوزىمىزدى امان-ەسەن ساقتاپ قالعانىمىزدى دا بىلەدى.  وسىنشا ماڭىزدى وقيعالاردىڭ بارلىعى XVIII عاسىردىڭ نە ءبارى 50 جىلىن قامتىدى. جەڭىسى مەن جەڭىلىسى قاتار جۇرگەن، بابالارىمىزدىڭ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن تار جول تايعاق كەشۋ جىلدارىنىڭ ناقتى ناتيجەسى  1991 جىلى الەمدىك قاۋىمداستىققا ەنگەن تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى بولدى دەي الامىز.

      قازاق مەملەكەتتىلىگىن ساقتاۋ بارىسىنداعى حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار تۇلعالارىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتتەرىن  مۇراعاتتا بار قۇجاتتارمەن شىنايى زەردەلەۋ دە - كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. ولاردىڭ ءبىرىنىڭ ەرلىگىن ەكىنشىسىنە تاڭىپ، ودان قالسا مۇراعات دەرەكتەرىن بۇرمالاپ، تاريحي وقيعالاردىڭ ۋاقىتىن ءارى-بەرى جىلجىتۋ، تۇلعالاردى قولدان ۇلىقتاۋ، جەرگىلىكتى جەرلەردەن ۇلكەن، كىشى باتىرلاردى قولدان جاساۋ بۇگىنگى جاعدايىمىزدا تاريح عىلىمىنا ابىروي اكەلمەيدى.  بۇل ارادا ەل الدىندا جارقىراي كورىنگەن مۇراعات قۇجاتتارىندا اتتارى ماڭگىگە حاتتالعان اعا حاندار تاۋكە حان، قايىپ حان، ابىلقايىر حان، ابىلمامبەت حان، ابىلاي حاندى، 1710 جىلى قاراقۇمدا داڭقى شىققان، 1742 جىلى تۇركىمەندەر قولىنان قازا تاباتىن تابىن بوكەنباي باتىردى، ءسال كەيىن ابىلقايىر حان جانىنان تابىلاتىن شاقشاق بوگەنبايدى، قانجىعالى بوگەنبايدى، شاقشاق جانىبەك پەن سۇلتان جانىبەكتى، باراق سۇلتاندى، قاراكەرەي قابانباي باتىردى، اتاقتى بيلەر تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بيلەردى جانە وزگە دە تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن  زەرتتەۋدە قازاقشىلىق، باۋىرمالدىق ەمەس، تاريحي شىنايى وبەكتيۆتىك كوزقاراس قاجەت. تۇلعالار تاريحىن جازا سالۋ نەمەسە ناقتى دالەلسىز ءىرى زەرتتەۋلەرگە قوسا سالۋ وسكەلەڭ ۇرپاقتى شاتاستىرادى جانە تاريح عىلىمىنىڭ قادىرىن كەتىرەدى. مۇنداي ءساتسىز تاجىريبەلەر زاردابى بۇگىندە اشىق بايقالۋدا. ماسەلەن، بۇگىنگە دەيىن ايتەكە ءبيدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تولىققاندى زەرتتەلمەدى، ۇلى حانىمىز ابىلايدىڭ 1780 جىلى قايتىس بولعانى دالەلدەنسە دە، ءباسپاسوز قۇرالدارى وقىرماندى ءالى دە 1781 جىلى دەپ شاتاستىرۋدا، جارىق كورگەن ەنتسيكلوپەديالاردا تۇلعالارىمىزدىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى دا ء ار ءتۇرلى جازىلۋدا.

       تۇلعالار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردا مەملەكەتتىك مۇددەنىڭ باسىم بولعانىن جازاتىن ۋاقىت كەلدى.  وتاندى قورعاۋ ماسەلەلەرىندە ولاردىڭ بىرلەسە قيمىلداعانىن باسا كورسەتۋىمىز قاجەت. وعان مۇراعاتتىق قۇجاتتار دا جەتەرلىك.  ماسەلەن، 1759-1764 جىلدارى ارالىعىنداعى قىتاي ەكسپاتسياسىن توقتاتۋ ءۇشىن جاسالعان قازاق-اۋعان بايلانىسىنداعى اعا حان ابىلمامبەت پەن ابىلاي حاننىڭ  نۇرالى حانمەن، كەيىن 1772 جىلى قىركۇيەك ايىندا نۇرالى حاننىڭ اعا حان ابىلايعا قابىلان سۇلتانىن جىبەرىپ، قازاق دالاسىنداعى قالماق، تۇركىمەن تۇتقىندارىن رەسەيدەگى قاماۋداعى قازاقتارمەن الماستىرۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋى ىشكى بىرلىكتى دالەلدەيدى [مۇقتار ءا. ابىلاي جانە احماد شاح // ەگەمەن قازاقستان. -2013. -4 قازان]. 1762 جىلعى قىتاي پاتشاسىنا جولداعان حاتىندا كىشى ءجۇز حانى  نۇرالى: «قازاقتاردا ءۇش ءجۇز جانە ولاردى باسقاراتىن ءۇش حان بار. ءبىز ابىلپەيىز سۇلتان ارقىلى ونىڭ جانە ابىلمامبەت، ابىلاي حانداردىڭ سىزدەرمەن ءوزارا سەنىمگە قۇرىلعان قارىم-قاتىناسىن ەستىدىك. ءبىز، نۇرالى حان، ەرالى، دوسالى، قاراعاي (ابىلقايىر حاننىڭ بالاسى. زەرتتەۋشىلەر ونى قاراتاي دەپ اتاپ ءجۇر – ءا.م.) سۇلتاندار كىشى ءجۇزدى باسقارامىز. ءبىز ءۇش جۇزگە بولىنسەك تە جاۋعا قارسى سوعىستا بولسىن، بەيبىت ومىردە بولسىن ارقاشان دا بىرگەمىز. سوندىقتان ءبىز دە، وزگە جۇزدەردەي سىزدەرمەن قارىم-قاتىناسىمىزدى بەكىتكىمىز كەلەدى»،- دەپ ەلشىلەرىن جىبەرگەن [ەجەنحانۋلى ب. زاپيسكي تسيانلۋنسكوگو چينوۆنيكا // كازاحستانسكايا پراۆدا. -17 مايا.-2013].  قىتاي دەرەكتەرىمەن تانىس شىعىستانۋشى ك.حافيزوۆانىڭ «ابىلاي حان باراق سۇلتان ابىلقايىر حاندى ولتىرگەننەن كەيىن دە ارازداسۋشى توپتار اراسىنداعى سەنىمدى قارىم-قاتىناسىن ساقتاي ءبىلدى. ول تسيندىكتەرمەن بولعان كەلىسسوزدەر بارىسىندا نۇرالى حاننىڭ بەدەلىن ءوسىردى  جانە ونى ۇنەمى قىتاي باعىتىنداعى قادامدارىمەن اقپاراتتاندىرىپ وتىردى. ابىلاي حان ىشكى ساياسي تەپە-تەڭدىكتى جانە كورشىلەس الىپ دەرجاۆالار اراسىنداعى سىرتقى ساياسي بايلانىستى ساقتاي ءبىلدى»، - دەگەن قورىتىندىسى تاريحىمىزدىڭ بەتتەرىنە جاڭا تۇجىرىمدار جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى  [حافيزوۆا ك. پوسولسكيە سۆيازي ابىلايا س تسينسكوي يمپەريەي // مىسل. -2013. -№11 نويابر. –س.35].

        قورىتا كەلگەندە، تاريح عىلىمى الدىندا ەلىمىزدىڭ باي شەجىرەسى مەن تاريحىن الەمدىك دەڭگەيدە قاراستىرۋ كۇردەلى مىندەتى تۇر. وسى جولدا ەلىمىزدىڭ ەلدىگىن، قادىر-قاسيەتىن ساقتاعان، بۇگىنگى بايلىعىمىز اتا مەكەنىمىزدى وزىمىزگە بۇيىرتقان، تۇلعالارىمىزدىڭ قازاق مەملەكەتىن ساقتاۋ جولىنداعى ەڭبەگىن تاريح ايقىنداعان اتا-بابامىزدىڭ ەرلىكتەرىن ەش بوياۋسىز، الىپ-قوسپاسىز تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، سۇرىپتالعان دايەك-دەرەكتەر نەگىزىندە جازاتىن، ونى كەڭىرەك ناسيحاتتايتىن ۋاقىت جەتتى.  جاحاندانۋ زامانىندا ەلباسى كوتەرگەن ماڭگىلىك ەل يدەياسىنىڭ تۇبىندە  ۇلت بىرلىگى مەن بابالار اماناتى، كورشىلەس شەت ەلدەرمەن بەيبىت ءومىر ءسۇرۋ، وتكەننەن ساباق الار قاتپارلى تاريحىمىز جاتىر. ونى تولىققاندى وسكەلەڭ ۇرپاققا شىنايى جەتكىزۋ تاريحشى قاۋىمىنىڭ باستى مىندەتى بولماق.

ابىلسەيىت مۇقتار،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz