(1876 جىلى جازىلعان)

پەر لاندري  ءپاريجدىڭ كۇندىز-ءتۇنى كىسى اياعى باسىلمايتىن ورتالىق بازار ماڭىنداعى سەنت ونورە كوشەسىندە تۋدى.  سول بازاردا شۇلىق توقۋدى عۇمىرلىق ازىق ەتكەن اكەسى كۇندە جۇمىستان ۇيىنە قايتقاندا ءالى ەسىن بىلمەيتىن ۇلىنا گازەت الا قايتاتىن. ال ونىڭ سوڭعى بەتى تولعان جارناما ەدى. ءسۇت اناسى ءبۇلدىرشىن پەرگە العاش «ا» دەگەن ءارىپتى سول گازەتتەگى حابارلاندىرۋلار مەن جارنامالارعا قاراپ ۇيرەتكەندە، باق پەن سوردى تارازىلاپ جاتپاعان ەدى…  ايتەۋىر  كوزىن اشىپ كورگەنى – قىزىلدى-جاسىلدى قاعازدار، كەيىن كوشەدە كەزدەستىرسە دە، پەر ولاردىڭ  قاسىنان جاي وتە المايتىن بولدى. ارقايسىسىن تاپتىشتەپ وقىپ، سودان بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءلاززات الاتىن ول ادەتتىڭ سوڭى ءبۇلدىرشىن جۇرەكتىڭ جارنامانى قۇلاي سۇيۋىنە اپارىپ سوقتىردى.

جيىرما جاسىندا پەر جەتىم قالدى. بىراق اكەسى تىرنەكتەپ ءجۇرىپ ۇلىنا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جەتەتىن مول مۇرا قالدىرىپتى. قۋراي سىندىرمايتىن پەرزەنت ءۇشىن بۇدان اسقان باقىت بولار ما، ءسىرا؟!. ءتىپتى ول ەندى ماڭگى-باقي اكە بەينەسىن كورمەيتىندىگى ءاپ-ساتتە ۇمىتتى دا كەتتى. «مەن قانداي باقىتتى ەدىم، قالاي ءومىر سۇرەم دەپ الاڭدامايمىن دا. جارنامادا ءبارى تۇر. ەڭ جاقسى دەگەننىڭ ءبارىن سۇرىپتاعانى ازداي، ول قامقورشىلار ءار پەندەنىڭ قالتاسىنا دەيىن ويلايدى عوي: قانداي تاۋاردى، قايدان، قانشا اقشاعا تابۋعا بولاتىنىن جول سىلتەپ، بارىنشا بىزگە قولجەتىمدى قىلۋ ءۇشىن جارعاق قۇلاقتارى جاستىققا تيمەي جۇرگەندەرى… ءتىپتى بىزگە اۋىرتپالىق تۇسىرمەۋ ءۇشىن تاۋاردى ءوز باعاسىنان دا ارزانعا ساتاتىندارىن ايتساڭشى!.. ولاي بولسا، ادامزاتتىڭ جاقسى تۇرمىسى ءۇشىن جانىن قۇربان قىلۋعا بار سولار ءۇشىن ءومىر سۇرەمىن»  دەپ شەشتى پەر.

سول ساتتەن باستاپ تاڭىن جارنامامەن اتىرىپ، جارنامامەن باتىرۋعا كوشكەن پەر ءلاندريدىڭ ءۇيى ءاپ-ساتتە پاريجدە جاسالعان ء تۇرلى تاۋارلاردىڭ قويماسىنا اينالىپ شىعا كەلگەنى. بىراق ودان ول وزىنە ءلاززات الماسا، ەشقانداي اۋىرلىق سەزىنگەن جوق. سەبەبى اقىندارعا شابىت سىيلاعان دۇنيەنى بۇل قالايشا ساتىپ الماسىن؟ ال اقىن دەگەن حالىق اناۋ-مىناۋعا جىر ارنامايدى، ارنادى ما، دەمەك، ول تاۋار – وركەنيەتتىڭ سوڭعى جەتىستىگى دەپ ۇقتى جىگىت.

اتتەڭ، وسىنىڭ سوڭى وكىنىشكە ۇرىندىرارىن بىلسە ەدى عوي پەر… ءبىلۋ قايدا، ءتىپتى، سول تۇستا وعان جەر شارىنىڭ كۇللى تۇرعىنى كەلىپ: «سەنىڭ مىنا ىستەپ جۇرگەنىڭ نە؟» دەسە دە ەشبىرىنە قۇلاق اسپاسى انىق ەدى. بىراق جاعدايدىڭ كۇن ساناپ ۋشىعا تۇسكەنى سونشا، پەر ءلاندريدىڭ ءومىرى توزاققا اينالدى دەسە بولعانداي. ءبىسمىللا دەپ، توپىراعى شوگىندى جەرگە  ءۇي سالدى.  سەبەبى ول جەردى جارناما ماقتاعان. ءۇيدى دە «سونىڭ» ايتۋىنداعى «جاڭاشا تەحنولوگيامەن» سالدى. الايدا نەگە ەكەنى، ءبىرىنشى داۋىلدان سوڭ-اق شايقاتىلىپ قالعان ءۇيدى ارتىنشا جاۋعان نوسەر شايدى دا كەتتى. وعان دەيىنگى ۇيدەگى جاعدايدى ايتپاي-اق قويايىق: ء ار جاققان سايىن پەشتىڭ بىقسيتىنى سونشالىق، اششى تۇتىننەن سوقىر بولىپ قالۋ قيىن ەمەس ەدى. قوڭىراۋى تاس مىلقاۋشا تىرس ەتىپ ءۇن شىعارمايتىن  ەسىكتەر، ەسەسىنە ءار اشىپ-جاپقان سايىن جاڭا تۋعان سابيدەي «ىڭگالايتىن». ال اجەتحانا ءيسى… قويشى، قىسقاسى، ءبارى سول بالا كۇننەن قۇدايداي سەنگەن قىزىل-جاسىل قاعازدىڭ تىلىنە ەرۋدىڭ ناتيجەسى عوي.

تاپ وسىنداي جاعداي ونىڭ قالا سىرتىنداعى ءۇيىن دە اينالىپ وتپەدى. اركەيلدەگى ساياجاي اۋلاسىنا اعاش ورنىنا پەرەكەڭ ويىنا نە كەلسە، دالىرەك ايتقاندا جارناما نەنى ايتسا، سونى وتىرعىزعان. «سيرەك كەزدەسەتىن وسىمدىك» دەپ بەرگەن كوشەتتەن بيدايىقتىڭ سويديعان ساباقتارى ءوسىپ شىقتى. جارنامادا جەر كوككە سىيعىزباي ماقتاعان ادىسپەن قازىلعان ءاۋىت (باسسەين) ءبىر شومىلۋعا دا جاراماي ومىرىلىپ تۇسكەندە، ءلاندريدىڭ ءوزى سۋعا كەتە جازداپ، ارەڭ امان قالدى…

بىراق، ءبىر قىزىعى «وسىلاي بولدى اۋ» دەپ قايعىرىپ جاتقان پەر جوق، كەرىسىنشە ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتەردەي ءماز. ءتىپتى جارنامانىڭ وسىنداي «توسىن سىيى» ونىڭ ومىرىنە ءتاتتى ءدام قوسا تۇسكەندەي بولدى وعان.  جارناماعا سوندا دا شىق جۋىتپاعان ول ء«تورت قۇبىلاسى تۇگەل ەشكىم جوق، ەگەر ءبىر نارسە دۇرىس بولماسا، دەمەك مەن جارنامانى دۇرىس مەڭگەرە الماي جاتقانىمنان» دەپ، ول ودان سايىن كوشە بويىنداعى قىزىل-جاسىل پاراقشا اتاۋلىعا قۇنىعا ءتۇستى.  «تۇبىندە مەن مۇلتىكسىزدىك پەن كەمەلدىككە جەتەم!» دەپ ءوز-وزىنە سەرت بەردى ول.

پەردىڭ مەنشىگىندەگى مۇلىكتەردەن كەيىن كەزەك ونىڭ جەكە باسىنا كەلدى.  كوشەگە شىعار-شىقپاس ۇستىندەگى كيىمنىڭ جىرتىلىپ ءتۇسۋ وقيعاسى ءبىر ەمەس سان رەت قايتالاندى. العانىنا اپتا تولماي جاتىپ، تالاي باس كيىم قيقى-جيقى قالىپقا تۇسسە، قولشاتىرلارى قىرسىق قىلعاندا جاۋىن قۇيىپ بەرگەندە اشىلماي قالاتىن. سەبەبى ولار ارزانداتىلعان باعامەن ساتىپ الىنعان ەدى. پەر ونداي كيىمدەر مەن مۇلىكتى اقشاسى جەتپەگەندىكتەن ەمەس، جارناما سولاي ءجون سىلتەيتىندىكتەن الاتىن. ال ءوز ءومىرىنىڭ «كونستيتۋتسياسى» ىسپەتتى قاعيدانى بۇزۋ ول ءۇشىن ايىپ سانالدى.

ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى ادامدار ونى تاز كۇيدە ۇشىراتتى. بار بولعانى ول سارى شاشىن قاراعا اينالدىرام دەپ ويلاعان، ءجيدىپ ءتۇسىپ قالارىن كىم بىلگەن؟.. الايدا، ء«مۇيىز سۇرايمىن دەپ، قۇلاقتان ايرىلعان» توقال ەشكىنىڭ كەبىن كيسە دە، كوڭىلى ءباز باياعىداي پەرگە تاڭ قالماۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. «ەشتەڭە ەتپەيدى، شاش وسىرەتىن قۇرال بار، سونى جاقسام، بۇرىنعىمنان دا قالىڭ شاش وسەدى» دەدى ول، بەينە ءتۇسىپ قالعان ءوزىنىڭ ەمەس، اينالاسىنداعى ادامداردىكى ىسپەتتى…

تاز بولعانى ازداي، پەردىڭ ەكى جاعى مەن يەگى كۇن ساناپ تىرتىققا تولا ءتۇستى. سەبەبى ول «تەڭدەسسىز» باكىلەردى پايدالاناتىن. ال پەر ىشكەن ءدارى- دارمەكتىڭ اسەرىن ايتۋعا ءتىپتى اۋىز بارمايدى. و باستا كۇشى مىعىم، تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگىتتى اقىرىندا سىرت ادامدار تۇگىلى ءوز تۋىستارى تانىماستاي حالگە جەتتى. «ات ارىسا – تۋلاق، ادام ارىسا – ارۋاق»، وسى ماقال تاپ پەردىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن سيپاتتاۋعا ارنالعانداي. ول از دەسەڭىز، لاندري دەمىكپەگە شالدىقتى. بىراق، بار تراگەديا سوندا – وسىنىڭ ءبارى ءوزىنىڭ جىلت ەتكەن جارنامانى قالت جىبەرمەيتىن ادەتىنەن تاپقان دەرتى ەكەنىن پەر ۇققان جوق. كەرىسىنشە، اۋرۋدان ايىعۋدىڭ امالىن ول تاعى دا سول جارنامادان  ىزدەدى. ءتۇرلى فابريكانتتار ماقتاعان شوكولادتاردىڭ قانشاسىن جەگەنىن ساناۋ مۇمكىن ەمەس، سونشالىق شامادا ول حوش ءيىستى تاۋارلار تۇتىندى. فيلانتروپ دارىگەرلەردىڭ «اۋىرتپايمىز» دەگەنىنە سەنىپ، قانشا رەت جاعىن سىندىرعانى تاعى بار.

جارناما  ءتانىن عانا توزدىرۋمەن توقتاعان جوق، پەر ءوزىنىڭ اقىلىنان الجاسقانىن دا بايقاماي قالىپ ەدى. جىلجىمالى سورەلەرى بار شكافتى ول «اقىلشىسى» ايتقان كىتاپ تۇرلەرىمەن تولتىردى. جانە كىتاپتاردى دا ول جارنامادا ماقتاۋ رەتىنە قاراي ورنالاستىردى. بۇل دا از دەسەڭىز لاندري كىتاپتى ءوزى وقىپ جاتپاي،  العىسوزدە ايتقان سوزدەرگە قاراپ «قىزىق»، «كۇلكىلى»، «ايانىشتى» دەپ ءبىلدى. گازەت-جۋرنالدى دا جارناماعا سەنىپ جازدىرىپ الا بەردى. نە كەرەك، جارناماسىز تۇشكىرىپ پىسقىرا دا المايتىنداي اقىماقتىقتىڭ شەگىنە جەتكەن پەر ءلاندريدى ەشكىمنىڭ دە قۇتقارۋى مۇمكىن بولماي قالدى سوڭىندا…

بۇل درامانىڭ سوڭى ءتىپتى ايانىشتى. ابدەن دىڭكەسى قۇرىعان پەر «الدىنا بارعاننىڭ ءبارىن اۋرۋدان قۇلان-تازا ايىقتىرادى ەكەن» دەپ ەستي سالا الدەبىر ءتاۋىپتىڭ الدىنا جانۇشىرا جەتتى. «اڭقاۋ ەلگە – ارامزا مولدا»، جاسىنا جەتپەي قارتايعان جىگىت اعاسىنىڭ جاعدايىنا ميىعىنان كۇلە قاراپ وتىرىپ ول «ون بەس جاسىڭا قايتارام، بارامىسىڭ؟» دەدى. كۇدىكتەنۋ قايدا، ەلپ ەتە ءتۇستى بۇل. ول ءۇشىن بار بولعانى ءتاۋىپ ايتقان سۋدى ءىشىپ، ءتاۋىپ ايتقان بۇلاۋعا ءتۇسۋ جەتكىلىكتى ەدى. ء«لابباي، تاقسىر!» دەگەننەن ارتىق ءلام دەمەگەن لاندري سول ايتىلعاندى ۇيگە جەتكەن بويدا ورىنداۋعا كىرىستى. «جاسارعانى سونشا»، ەكى ساعاتتان سوڭ ونىڭ جانسىز دەنەسى سۋ تولى بۇلاۋدا «كۇلىمسىرەپ» جاتتى. سولايشا كوزىن اشقاننان جارنامانى جالاۋ تۇتقان اڭعال ازاماتتىڭ سوڭعى دەمى دە سول سەنىمنىڭ جەتەگىندە كوككە ۇشقان… بالكىم، ءتاۋىپ ونىڭ جانىن قازىرگى «توزاق عۇمىرىنان» سولاي قۇتقارعان شىعار؟ ياعني، پەر لاندري دەرتىنىڭ ەمى تەك توزعان ءتاندى تاستاپ «ۇشىپ كەتۋدە» عانا بولدى ما…

بىراق ءتىپتى ولگەن سوڭ دا پەر لاندري  جارناماعا ادال بوپ قالدى. الاياق ءدارىحانا قىزمەتكەرىنىڭ ايتقانىنا يمانداي سەنگەن ول ءوز مۇردەسىن «شىرىتپەي ساقتايدى» دەگەن تابىتقا سالۋدى الدىن الا وسيەت قاعازعا جازىپ كەتىپتى. مارقۇمنىڭ سوڭعى ءسوزىن اياق استى قىلمايىن دەگەن قاۋىم بىراق ءدال مازار باسىنا جەتكەندە كەنەت نە كۇلەرىن، نە جىلارىن بىلمەي تۇردى دا قالدى: الگى تابىت جەر قوينىنا تاپسىرىلماي جاتىپ، قاق ايرىلىپ ەدى. ونسىز دا باقىتسىز، باقسىز عۇمىر كەشكەن پەردىڭ ءولى دەنەسى بالشىققا ەتپەتتەي قۇلاپ، سولايشا سىنعان تابىت پەن جالاڭاش دەنە توپىراق استىنا بىرگە كومىلدى. تاعى دا جارناما بويىنشا ساتىپ الىنعان قۇلپىتاس تا جارىقتىقتىڭ كوزى تىرىسىندەگى ۇيىندەي ءبىر داۋىلدان قالماي جەرمەن جەكسەن بولعان…

ەل ءۇشىن، ەلدىك يدەيا ءۇشىن ەمەس، جارنامانىڭ ءبىرىنشى دە سوڭعى قۇربانى پەر لاندري بولسا-شى…

ورىسشا «جەرتۆا رەكلامى» نۇسقاسىنان

قازاقشالاعان ءماريام ءابساتتار

25.01.2014 جىل

Abai.kz