Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى قوستاناي وبلىسى قامىستى اۋدانىنىڭ درۋجبا دەگەن اۋىلىندا «ۋكراينادان قاشقان 20 بوسقىننىڭ وتباسىن قارسى الۋعا دايىنبىز» دەگەن «جالىندى» ۇران كوتەرىلىپ جاتقانىن جازدى. ال، تاراز قالاسىنا ۋكراينادان اۋعان جۇرتتىڭ الدى كەلە باستاعانى تۋرالى اقپارات تاراۋدا. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ 

- ۋكرايناداعى قازىرگى ساياسي احۋالعا بايلانىستى ۇدەرگەن جۇرت بارسا ءوزىنىڭ بايتاق وتانى رەسەيگە بارماي ما ەكەن؟

-  نەگە ولار قازاقستاندى كوزدەۋدە؟ بوسقىنداردىڭ مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسياعا جانە بوسقىنداردىڭ مارتەبەسىنە قاتىستى حاتتاماعا قوسىلۋى قازاقستانعا قاي تاراپتان بولسا دا بوسقىنداردى قابىلداي بەرۋگە مىندەت جۇكتەي مە؟

- ۋكراينادا سەپاراتيستىك ارەكەتتەرگە قاتىسىپ، بۇلىك سالعانداردىڭ قازاقستانعا كەلۋى قاۋىپتى ەمەس پە؟

ءامىرجان قوسانوۆ، ساياساتكەر:

- مەنىڭشە، ۋكراينادان بىزگە بوسقىنداردىڭ كەلە باستاۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، «قازاقستان - سوۆەت وداعى حالىقتارى دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» دەگەن ءبىر كەشەگى كوممۋنيستىك كليشە بولعانى راس. سول باياعى «پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم» دەگەن قۇبىلىستىڭ ءبىر سارقىنشاعى ىسپەتتەس. بالكىم، سول ادامدار ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەلدى سول باياعى «كەز كەلگەن كەلىمسەككە ەشبىر قالاۋسىز، ەشبىر تالاپسىز، ەشبىر سۇراۋسىز قۇشاعىن اشا بەرەتىن ايدالادا جاتقان ءبىر راحات كەڭىستىك» دەپ قارايتىن بولۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەل كەزىندە شىنىمەن دە باسىنا ءىس تۇسكەن تالاي ۇلتقا قامقور بولىپ، قيىن-قىستاۋ شاقتا تورىنەن ورىن، ءوز اۋزىنان جىرىپ اس بەرگەنى راس. ول بوسقىنداردىڭ سول كەزدە ءبىزدىڭ ەلگە كەپ قالعان، قونىستانعان، ارامىزعا ءسىڭىپ كەتكەن اعايىندارى قالعان بولۋى مۇمكىن. بالكىم، سول جاقىندارى ولاردى شاقىرعان بولار. بىراق تا قانشاما حالىقارالىق كەلىسىم-شارتتار بولسا دا، كەز كەلگەن تاۋەلسىز مەملەكەت كىمدى قابىلداۋ نە قابىلداۋ ماسەلەسىن ءوز دەڭگەيىندە دەربەس ءارى ءوزىنىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەلەرى تۇرعىلارىنا سايكەس شەشۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن! جانە دە ول ۇدەرىس ستيحيالى تۇردە جۇرمەي، رەسمي، مەملەكەتارالىق دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. ياعني، ۋكراينا مەملەكەتى قازاقستانعا رەسمي تۇردە ءوتىنىش جاساپ، ول ماسەلەنى پارلامەنت نە ۇكىمەت ءوز شەشىمى ارقىلى راسىمدەۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. ماسەلەن، ول بوسقىندار ىشىندە سول ەلدە قيىندىق كورىپ، ەندى ءوز اتامەكەنىنە ورالعىسى كەلگەن ءوز قانداستارىمىز بولسا، باسقا اڭگىمە. ال ەگەر دە باسقا ۇلت وكىلى بولسا، وسىناۋ تاڭداۋ شاعىندا ءوز وتانىنا، ءوز ۇلتىنا ورالعانى تاريحي ءارى مورالدىق تۇرعىدان ابدەن دۇرىس بولار ەدى ەمەس پە؟ ۇشىنشىدەن، بۇل ماسەلەنىڭ وتانسۇيگىشتىككە، پاتريوتيزمگە تىكەلەى قاتىستى مورالدىق جاعى تاعى بار. قازىر ۋكراينادان كەشەگى وتانى رەتىندە بەزگەن ءاربىر ازامات كەزىندە سول مەملەكەتكە ادال بولامىن دەپ انت-سۋ ىشكەن جوق پا؟ ءبىر ساتتە ولار ءوز اتامكەنەنىن جەرىپ شىعا كەلدى. تۋراسىن ايتساق، سول ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىن ساتىپ كەتتى! ءبىرتۇتاس ەلدىڭ ءبولىنۋىن قولداپ شىقتى. وسىنداي سەپاراتيستىك پيعىلداعى ساتقىنداردى قۇشاق جايا قارسى الۋىمىز ءوز ىشىمىزدەگى بولاشاق سەپاراتيستەردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركۋ بوپ شىقپاي ما؟! ول جاعىن دا انتيسەپاراتيستىك تۇرعىدان، ءوز ازاماتتارىمىزعى، كەلەر ۇرپاققا ساباق بولاتىنداي مىقتاپ ويلانۋىمىز قاجەت سياقتى.

 مۇحتار سەڭگىرباي، ساياساتتانۋ ماماندىعى بويىنشا فيلوسوفيا دوكتورى (PhD):

- ولار بۇرىن قازاقستاندا تۇرعان ۋكرايندار بولۋى مۇمكىن. ۋكراينادا اتىس-شابىس باستالعان سوڭ تۋىپ-وسكەن جەرى، مۇنداعى كورشى-قولاڭ، دوس-جاراندى پانالاپ كەلگەن بولار.  شەشەنستانداعى سوعىس كەزىندە دە قازاقستاننان كوشىپ كەتكەن شەشەندەر قايتىپ كەلگەن. ولاردى «پاتريوت ەمەس»، «كەزىندە ءبىزدى ساتىپ كەتكەن» دەپ جازعىرا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ولاردىڭ ساياساتپەن ءىسى جوق، باستارىنا كۇن تۋعاندا پانا ىزدەپ جۇرگەندەر. ءوز ەلىندە تۇراقسىزدىق باستالعاندا كەز كەلگەن ادام وزىنە بۇرىننان تانىس جەرگە ۋاقىتشا بارىپ، پانالاي تۇرۋعا تىرىسادى. ەشكىم دە ءتىلى، مەنتاليتەتى بولەك ەۋروپاعا، امەريكاعا اعىلمايدى. 

ەكىنشىدەن، ۋكراينادا كەڭ اۋقىمداعى ازامات سوعىسى بولمايدى. ەلىنەن ۋاقىتشا كەتىپ قالعانداردىڭ وندا دۇنيە-مۇلكى، ءۇي-جايى قالدى. جاعداي تۇراقتاعان سوڭ ولار دا ەلدەرىنە قايتا كەتەدى، سەبەبى بوسقىن بولىپ ءومىر ءسۇرۋ وتە قيىن، جاعدايعا بەيىمدەلۋدەن بولەك، تۇرعىنجاي، جۇمىس ورىن، وقۋ دەگەن ماسەلەلەر ءبىر كۇندە شەشىلمەيدى.

ونىڭ ۇستىنە، «بوسقىن» دەگەنىمىز ءوزى تۇرىپ جاتقان وڭىردە ۇلتتىق، ءدىني، ناسىلدىك جانە ت.س.س. ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى قۋدالاۋعا ۇشىراپ، ومىرىنە قاتەر ءتونىپ تۇرعاندار. ال سوعىس ايماعىنان باس ساۋعالاپ كەتكەندەردى «ۋاقىتشا قونىس اۋدارعاندار» دەپ اتايدى. ۋكراينادا ورىستىلدىلەر مەن ۋكراينتىلدىلەر اراسىندا كيكىلجىڭ بولىپ جاتقانى راس. ونداعى حالىقتا تاڭداۋ بار، قاي جاعىنا بۇيرەگى بۇرادى، سول جاققا وتە الادى. مۇنداي جاعدايدا ولاردى ەل ىشىندەگى بوسقىندار دەيدى. وسى رەتتە قازاقستانعا كەلگەندەردىڭ حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىنا سايكەس «بوسقىن» مارتەبەسىن الۋى قيىنداۋ بولادى.

دەگەنمەن، ۋكرايناداعى جاعداي تۇراقتامايىنشا، بىزگە كەلگەن ۋكراينداردى ءوز ەلدەرىنە قايتارىپ جىبەرۋگە بولمايدى. ال بوسقىنداردىڭ بولۋى - تۇراقسىزداندىرۋشى فاكتور. بۇل الەۋمەتتىك، ەكونومكالىق، مەديتسينالىق، قىلمىستىق، ساياسي ماسەلەلەر تۋعىزادى. ونسىز دا اۋىلدىق جەردە جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى ءورشىپ تۇرعاندا ولارعا جۇمىس تاۋىپ بەرىپ، الەۋمەتتىك تۇرعىدان قامسىزداندىرۋ بيۋدجەتكە سالماق بولادى.

ء بىر ەلدەگى سوعىس ەكىنشى ءبىر ەلگە بوسقىندار ارقىلى جايىلادى. ءسىزدىڭ ۇرەيىڭىزدىڭ جانى بار. بوسقىنداردىڭ اراسىندا دا جازادان قاشىپ باس ساۋعالاعان بۇلىكشىلەر، نەمەسە بەيبىت حالىقتىڭ اراسىندا جاتىپ سوعىسقا ازىرلەنەتىن توپتار بولۋى مۇمكىن. يزرايل نەگە پالەستيناداعى بوسقىندار لاگەرىنە بومبا تاستايدى؟ سيرياداعى «حەزبوللا» ۇيىمى قالاي كۇش الدى؟ بوسقىندار شوعىرلانعان جەردە زاڭسىزدىق بەلەڭ الادى، قىلمىس ءورشيدى. ونىڭ ۇستىنە ولار قوعامنىڭ ىشىندەگى قالىپتاسقان ۇردىستەردى وزگەرتەدى، جاڭا يدەيالار، كوزقاراستار الىپ كەلەدى، ال بۇل كيكىلجىڭگە اپارىپ سوعۋى مۇمكىن.

مۇنىڭ بارلىعى بوسقىنداردىڭ ۇلكەن ءنوپىرى كەلگەن كەزدە بولادى. ازىرگە قازاقستانعا ۋكراينادان بوسقىندار جاپپاي اعىلىپ جاتقان جوق، سەبەبى ءبىز گەوگرافيالىق تۇرعىدان شالعاي جاتىرمىز. دەگەنمەن، ۇكىمەت بۇل ماسەلەنى باقىلاۋدان شىعارىپ الماي، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان ارەكەت ەتۋى كەرەك.

داۋرەن قۋات، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى: 

- اتى ايتىپ تۇرعانداي قامىستى اۋدانىنداعى (قوستاناي وبلىسى) «درۋجبا» اۋىلىندا بۇرىنعى سوۆەت وداعى كەزىنەن قالعان «درۋجبانىڭ» مازمۇنى ساقتالىپ قالعان سياقتى. ۇلتتار لابوراتورياسىنا اينالعان كەشەگى سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ كىشكەنتاي كەلبەتى سياقتانعان اۋىلدار بولاتىن، شاماسى مىناۋ سونداي اۋىل. وبلىس ورتالىعىنان 320 شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتقان الگى اۋىل تازا قازاقى اۋىل، دەگەنمەندە ء ارتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ازدى-كەم ازاماتتارى دا تۇرىپ جاتىر ەكەن.

«درۋجبالىقتاردىڭ» ۋكراينادان اۋعانداردى قۇشاق جايا قارسى الىپ، ىنتىزار بولىپ وتىرۋىنا رەسەي ءباسپاسوزى ىقپال ەتۋدە دەپ ەسەپتەيمىن. رەسەي ءباسپاسوزى بولعاندا الدىمەن تەلەارانالاردى ايتۋىمىز كەرەك. ولار كۇندىز-ءتۇنى بىرجاقتى اقپارات تاراتىپ، ۋكراينا جىكشىلدەرىن جەرگىلىكتى حالىقتان قىسىم كورىپ، زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراعاندار دەپ ۇقتىرۋدا. سونى كورگەن ءبىزدىڭ جۇرت ء  زابىر-جاپا شەككەندەرگە قول ۇشىن سوزۋدى ءجون ساناۋى مۇمكىن. وسى ارادا ايتا كەتەيىن، قازاقستاندىق تەلەارنالار ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى قاقتىعىسقا قاتىستى دەربەس، تاۋەلسىز ساراپتامالىق حابارلار جاساي العان جوق ءالى كۇنگە. ەكى-ءۇش مەملەكەتتىك ارنا بولا تۇرىپ تەلەاقپاراتتىق تۇتاس كەڭىستىك قۇرۋ جانە ول كەڭىستىكتى قورعاۋ قابىلەتى قالىپتاسپاي وتىر ەلىمىزدە. مىنا تۇرىمىزبەن سىرتقى اقپاراتتىق كۇشتەر ەلىمىزدى جەرىمىزبەن قوسا بولشەكتەپ جاتسا دا قاراپ وتىرا بەرەتىن شىعارمىز تەگى. ونىڭ ۇستىنە، كەدەندىك وداق، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق دەگەندى ساياسي وداق دەپ ءتۇسىنىپ العان ءبىزدىڭ قورتىق سانالى شەنەۋنىكتەر جاپپاي رەسەيشىل بولىپ بارادى. بۇرىندا سولاي ەدى. «درۋجبا» اۋىلىنىڭ اكىمى رينات بايبۋلوۆ، مىسالى، بىزدەگى اق جاعالى ۇلىقتاردىڭ ۇساق ءبىر ءتۇرى. ول دا وزىنشە كوزگە تۇسكىسى، ۇلكەن ۇلىققا (رەسەيگە)  مايماڭداپ جاعىنعىسى كەلەدى. «درۋجبا» اۋىلى تۇرعىندارىنىڭ باستاماسى تۋرالى اقپارات قازىر رەسەيگە جەتتى. ەندى ول جاقتان مىندەتتى تۇردە «تالابىڭ دۇرىس، بالا» دەگەن ماراپات سوزگە تولى حات كەلەدى. سودان ءبىزدىڭ بالا قىزمەت بابىمەن وسە باستايدى. الدىمەن اۋدانعا، سوسىن ءتىپتى وبلىسقا اكىم بولىپ كەتۋى مۇمكىن. قازىر سولاي، نەعۇرلىم رەسەيشىل بولساڭ سەنى سوعۇرلىم قولداپ، قولپاشتاپ وتىراتىن كۇشتەر تابىلا كەتەدى. كوزگە ۇرىپ، كورىنە بەرمەيتىن كۇشتەر. ايتپەسە، ۋكراينادان ۇدەرە اۋعانداردىڭ قانداس-تۋىستارى قامىستىدا، ونىڭ ارجاعىنداعى «درۋجبادا» قالدى دەگەنگە ءوز باسىم اسا يلانا قويمايمىن.

ءيا، «ۋكراينالىقتاردىڭ» الدى وسى كۇنى رەسەيگە  بارىپ جاتىر ەكەن. ۋكرايناداعى ساياسي احۋالعا بايلانىستى وسىدان ءبىر-ەكى اي بۇرىن سەرىك ابىكەن دەگەن ارىپتەس باۋىرىم ايتىپ ەدى، رەسەي بوسقىندارعا قارىق بولادى دەپ. راس، تابالايتىن نارسە ەمەس، «قارق» بولىپ جاتقانعا ۇقسايدى. رف كوشى-قون قىزمەتى ۋكراينادان 500 مىڭعا جۋىق ادام رەسەيگە كەلىپ، جاقىن-تۋىستارىنىڭ ءۇيىن پانالاپ جاتقاندىعىن ايتىپ وتىر. ءبىزدىڭ ءىىم، وعان قارايتىن كوشى-قون پوليتسياسى ءلام-ميم، ءۇنسىز. ەشتەڭە بولىپ جاتپاعان سياقتى. ال، مىنە ءبىز دابىل قاعىپ وتىرمىز. وسىنىمىزدى بيلىك ۇناتپايدى. ۇناتپاۋ بىلاي تۇرسىن، جەك كورەدى. وسىلار-اق «جاۋدى جاقىنداتىپ، ءبورىنى تاقىمداتىپ شۋلايدى دا جاتادى» دەپ. سوسىن ارتىنان «ە-ە، سولاي ەكەن عوي راسىندا» دەگەندى ءۇنسىز مويىنداپ ىسكە كىرىسكەن بولادى. سوندىقتان بيلىك ورىندارىنا قاراپ وتىرۋدىڭ قاجەتى جوق، ماسەلەنى ءوزىمىز كۇن تارتىبىنە قويا بەرۋىمىز كەرەك.

ءسوزدىڭ شىندىعىنا كەلسەك، ۋكراينادان ۇدەرە قاشقاندار بارسا ءوزىنىڭ بايتاق وتانى رەسەيگە بارۋى كەرەك. ويتكەنى ولار ۋكرايندەر ەمەس – ەتنيكالىق ورىستار. ورىستىڭ وتانى – رەسەي. ونىڭ ۇستىنە رەسەي بيلىگى سىرتتا قالىپ قويعان قانداستارىن ەلىنە كوشىرىپ الۋ ساياساتىن ۇستانىپ وتىرعان ءتورت مەملەكەتتىڭ ءبىرى. دەمەك، ۋكراينادان اۋعاندار وزدەرىنىڭ زاڭدى تالاپ-مۇددەسىن كوتەرىپ رەسەيگە بارىپ قونىستانۋى ابدەن ورىندى.

قازاقستان بوسقىنداردىڭ مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسيا مەن بوسقىنداردىڭ مارتەبەسىنە قاتىستى حاتتاماعا قول قويدى. ءبىزدىڭ ەل بوسقىندار لاگەرىنە گۋممانيتارلىق كومەك جاردەم جاساپ تۇرادى. ال، مىنا كەلىپ جاتقاندار بوسقىندار ەمەس، قاشقىندار نەمەسە ۋاقىتشا باس ساۋعالاپ كەلگەندەر. بوسقىن اتانۋى ءۇشىن ولاردى بوسقىندار مارتەبەسى جونىندەگى كونۆەنتسيا «بوسقىندار» دەپ تانۋى كەرەك. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، ولار قاشقىننان بۇرىن جىكشىلدەر. تىنىش، بەيبىت جاتقان ەلدىڭ ىشىندە بۇلعاق تۋعىزىپ، بۇلىك باستاپ مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا نۇسقان كەلتىرۋگە ۇمتىلعاندار. دەمەك، قاۋىپتى توپ. ولاردى قولداۋدىڭ ءوزى سەپاراتيستەردى قولداۋ بولىپ تابىلاتىنىن وتكەندە ءماجىلىس دەپۋتاتى ماۋلەن اشىمباەۆ تا ايتتى.

ادام رەتىندە، قازاقتىڭ جۇرەگى جۇمساق، كوڭىلى دارحان  ءبىر ازاماتى رەتىندە مەنىڭ، سەنىڭ، ونىڭ ولارعا جانىمىز اشيدى. كەلسىن، پانالاسىن، ەس جيسىن. تەگىندە، جالپى جۇرتتىڭ بارىنە جاماندىقتى جابا بەرۋ قاتە. بۇلار، بالكىم، ساياسيلانعان، نيەتى قاراۋ قانداستارىنىڭ قاقپانىنا قاپىسىزدا ءتۇسىپ قالعان ادامدار شىعار. بىراق، ءار ەلدىڭ زاڭى، قاۋىپسىزدىگى دەگەن بولادى. ءبىرىنشى كەزەكتە وسى ماسەلە ەسكەرىلۋى كەرەك. سەبەبى، جىكشىلدەردى (سەپاراتيستەردى) كورگەن ادامدارمەن بىرگە جىكشىلدىك يەدەياسىنىڭ قوسا كەلمەسىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ جاسىرىپ نە قىلامىز، بىزدە وسىنداي كوڭىل-كۇيدەگى ادامدار از ەمەس. ولاردىڭ كوكەيىن تەسىپ جۇرگەن ارماندى ۋكراينا-رەسەي اراسىنداعى دۇربەلەڭ كەزىندە كورىپ وتىردىق قوي.

شلىدەنىڭ 12-ءسى كۇنى «ۋكراينالىقتار» كەلىپ جاتقان جامبىل وبلىسىنىڭ ورتالىعى تاراز قالاسىندا پرەمەر-مينيستر شاعىن قالالاردىڭ جاعدايى مەن كوشى-قونعا قاتىستى جيىن وتكىزدى. وڭتۇستىكتە ەل تىعىز ورنالاسقان دەگەنىمىزبەن، شاعىن قالالار بارشىلىق. ولار جانە ونەركاسىپتى قالالار. مىنە، سول قالالارعا ورالمان باۋىرلارىمىزدى ورنالاستىرۋىمىز كەرەك. ال، الدا-جالدا   ۇكىمەت سول قالالارعا ۋكراينالىق «بوسقىنداردى» ءسىڭىرىپ جىبەرىپ، ۇلكەن «ادامگەرشىلىك» جاساۋدى ويلاپ جۇرگەن بولسا، وعان دا كوزىمىز جەتەر.  

Abai.kz